Szparag lekarski Asparagus officinalis

Szparag lekarski (Asparagus officinalis L.) – gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Występuje naturalnie w obszarze śródziemnomorskim i na terenach przyległych. Jest jedynym jadalnym przedstawicielem rodzaju szparag (Asparagus) i jako roślina uprawna rozpowszechniony został na całym świecie, z największym obecnie ośrodkiem produkcji w Chinach. Jest warzywem cenionym ze względu na walory smakowe i lekkostrawność, przy czym jadalne są młode pędy zwane zwyczajowo szparagami lub wypustkami szparagów. W ofercie handlowej obecne są białe i zielone wypustki, które mimo różnic są pędami tego samego gatunku. Różna barwa wypustek wynika z różnego sposobu uprawy – zielone wypustki wyrastają nad powierzchnię gruntu, a białe rosną przysypane ziemią. Szparag lekarski stosowany jest także jako roślina ozdobna i lecznicza, choć w Polsce od wielu lat nie jest jednak umieszczany w oficjalnym wykazie roślin leczniczych. Według medycyny ludowej oraz wzmianek w literaturze pięknej bywają uważane za afrodyzjak. Współczesne badania potwierdziły jego działanie moczopędne, ułatwiające defekację, hipotensyjne (tj. obniżające nadciśnienie tętnicze – dzięki poprawie stosunku jonów potasu do sodu), a także dużą zawartość witamin, soli mineralnych i przeciwutleniaczy.

Korzenie mięsiste, pełniące funkcję spichrzową żyją wiele lat. Co roku wyrastają z nich włókniste korzenie boczne służące do pobierania wody i substancji pokarmowych, obumierające po zakończeniu wegetacji. System korzeniowy sięga na głębokość ok. 3 m i szerokość 2,5 m, główna masa korzeni znajduje się na głębokości ok. 1 m. Kwiaty zwisające, drobne (do 4-6 mm długości), dzwonkowate, żółtawe lub jasnozielone. Wyrastają pojedynczo lub po 2-3 z rozgałęzień w górnej części pędu. Osadzone są na cienkich szypułkach, długich zwykle na 10-20 mm, z kolankiem w połowie długości. Kwiaty męskie i żeńskie zwykle tworzą się na różnych roślinach (gatunek dwupienny), choć zdarzają się i kwiaty obupłciowe. Sześć listków okwiatu zrośniętych jest u nasady, końce mają lekko zaokrąglone. Do okwiatu od wewnątrz przyrośnięte są w dolnej części listków nitki sześciu pręcików. Nitki te osiągają podobną długość jak podługowate, pomarańczowe pylniki. W kwiatach męskich słupek jest zmarniały, w kwiatach żeńskich – pręciki, a poza tym okwiat jest krótszy. Słupek jest 3-komorowy, z 3-dzielnym znamieniem. Owoc kulista jagoda o średnicy 6-10 mm, po dojrzeniu czerwona. W trzech komorach nasiennych zawiera od jednego do sześciu nasion. U nasady jagody utrzymują się listki okwiatu.

Biologia i występowanie

W Polsce dziko rośnie w południowej części kraju, na północy prawdopodobnie tylko zdziczały z dawnych upraw. Stanowiska dzikie trudno odróżnić od zdziczałych ze względu na łatwość rozsiewania się z nasion. Obecnie rozpowszechniony niemal w całym kraju, szczególnie częsty na niżu na zachód od linii Wrocław-Płock-Gdańsk. Rzadko rośnie w górach i niektórych obszarach Polski północno-wschodniej i wschodniej. Zasięg obejmuje środkową i południową Europę (na północ po Danię i południową Szwecję), północną Afrykę i zachodnią oraz środkową Azję (po Mongolię i chiński region autonomiczny Sinciang na wschodzie). Zdziczały w rejonie upraw na różnych obszarach o klimacie umiarkowanym, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Australii i Nowej Zelandii, w południowej części Ameryki Południowej, na wyspach Galapagos oraz w północnej Europie, w tym na wyspach brytyjskich. Rośnie na suchych zboczach, przydrożach i w świetlistych zaroślach. Gatunek charakterystyczny dla muraw kserotermicznych z rzędu Festucetalia valesiacae. Przystosowaniem do suchych siedlisk jest redukcja liści do łusek, przejęcie funkcji asymilacyjnej przez łodygę (analogicznie jak u kaktusów) oraz głęboki system korzeniowy.

Historia W Europie wschodniej i Azji odwary z kłączy i korzeni szparagów od dawna były stosowane w chorobach układu krążenia i nerek, reumatyzmie i epilepsji. Kompresami z odwarami leczono ropne schorzenia skóry. Nalewkę z jagodami szparagów uważano za środek zapobiegający impotencji. W chińskim lecznictwie ludowym odwary z kłączy i korzeni używane były jako środek moczopędny, poprawiający nastrój psychiczny, leczący lub zapobiegający podagrze, cukrzycy i impotencji. W farmakopeach niektórych krajów szparagi uznane są lub były za oficjalną roślinę leczniczą (np. we Francji, Meksyku, Portugalii, Wenezueli). W ostatnich wydaniach Farmakopea polonica szparagi nie są wymieniane. Surowiec zielarski Gdy szparag stosowany był w lecznictwie jako roślina ziołowa, surowcem zielarskim było kłącze z korzeniami – Rhizoma (Radix) Asparagi oraz owoce – Fructus Asparagi. Działanie Współczesna zachodnia medycyna uważa szparagi za warzywo bogate w witaminy i sole mineralne. Szparagi zawierają dużą ilość kwasu foliowego (10 ugotowanych pędów dostarcza 225 mikrogramów, czyli prawie 50% dziennego zapotrzebowania) oraz witaminy C (10 ugotowanych pędów dostarcza 25 mg). Z tego powodu szparagi zalecane są kobietom planującym ciążę jako bogate źródło kwasu foliowego. Poza tym w szparagach znajduje się witamina E, karoten, potas, błonnik oraz glutation, a więc m.in. przeciwutleniacze korzystnie działające na skórę. Młode pędy i korzenie mają działanie moczopędne i lekko rozwalniające, choć nie są to oddziaływania odpowiednio potwierdzone w przypadku ludzi (efekt potwierdzony został w badaniach z udziałem zwierząt). Podobnie uważa się tylko, że są też skuteczne w zapobieganiu tworzenia się kamieni nerkowych. Asparagina i wyciąg ze szparagów powoduje spadek ciśnienia tętniczego, rozszerzenie naczyń wieńcowych, wzmożenie siły skurczów mięśnia sercowego przy równoczesnym spowolnieniu ich rytmu. Powszechne stosowanie w leczeniu impotencji w różnych kulturach, np. w Anglii i Indiach, wynikało prawdopodobnie głównie z powodu fallicznych skojarzeń tego warzywa. Aktualnie przypuszcza się, że szparagi dostarczają organizmowi licznych składników o wysokiej wartości odżywczej, poprawiając stan zdrowia, a tym samym potencję seksualną oraz zwiększając libido. Roślina zawiera fitoestrogeny, zwane asparagozydami, które jednak bez wyraźnych skutków stosowano w leczeniu dysfunkcji seksualnych u kobiet. Według niektórych naukowców fitoestrogeny obecne w gatunku Asparagus adscendens hamują przekształcanie testosteronu w 5-alfa-dihydrotestosteron, zwiększając jego stężenie w organizmie. Według niektórych źródeł gatunek ten został wymieniony w starych tekstach ajurwedyjskich jako pobudzający seksualnie, inni autorzy odnoszą jednak zapisy medycyny ajurwedyjskiej do kłączy Asparagus racemosus. Według zielarza Michaela Tierry, założyciela American Herbalists Guild, szparagi spożywane jako warzywo mają też działać normalizująco na podziały komórek w chorobach nowotworowych oraz oczyszczać organizm stymulując pracę nerek i oczyszczając układ limfatyczny. W ramach poszukiwania aktywnych związków pochodzenia roślinnego do walki z chorobą nowotworową przeprowadzono również badania kliniczne ze związkami obecnymi w szparagach. Szczególną uwagę zwrócono na protodioscynę, rutynę i kwercetynę, które znajdują się w zielonych szparagach. Dawkowanie Szparagi spożywane są zwykle jako warzywo. Jak do tej pory nie ustalono bezpieczeństwa i efektywności działania szparagów, dlatego nie należy przekraczać ilości normalnie spożywanych podczas posiłku. W szparagach dostępnych na rynku mogą znajdować się pozostałości herbicydów i insektycydów, np. permetryny. W dawkach leczniczych wysuszone kłącze przyjmowane jest w formie naparu, przy czym zalecana dawka dzienna wynosi 45-60 g surowca. Przed leczeniem zaleca się też wypicie większej ilości płynów.
Historia Uprawiany jako warzywo już w starożytności przez Egipcjan, Greków i Rzymian. Jego wizerunki obecne są na egipskich sarkofagach sprzed 5 tys. lat. W różnych cywilizacjach odgrywał ważną rolę jako symbol falliczny, ze względu na podobieństwo młodych pędów do prącia w czasie wzwodu. Uważany za afrodyzjak. Rzymianie mieli aluzyjne powiedzenie: Zrób to, zanim ugotują się szparagi. W XVI wieku szejk Omar Ibn Muhammed Al Nefzawi w dziele Aromatyczny ogród pisał o szparagach: Smażone z żółtkami w tłustym mleku wielbłądzim i miodzie powodują, iż męski członek jest w pogotowiu dzień i noc. Kato Starszy (zm. 149 r. p.n.e.) odnotował w De agri cultura szparagi jako jedyne warzywo obok kapusty warte uprawy. Columella w I w. n. e. pisał, że Rzymianie konserwowali szparagi w sosie własnym, a spożywali na gorąco z roztopionym masłem, solą, pieprzem i kroplą cytronu. W Europie w czasie średniowiecza stracił popularność, którą odzyskał w wieku XVI. Stał się wówczas popularny w Anglii i Francji, później także w Niemczech. Obecnie uprawiany na całym świecie. Na straganach Europy pojawiają się obok uprawianych szparagów, także znacznie cieńsze, ale wyśmienite pędy szparagów dziko rosnących. Walory kulinarne Szparagi opisywane są jako jedne z najsmaczniejszych warzyw. Charakteryzują się delikatnym smakiem i komponują się z potrawami mięsnymi, rybami, drobiem oraz z innymi warzywami. Znana jest także zupa szparagowa. Walory smakowe, lekkostrawność, duża zawartość witamin (C, kwas foliowy), soli mineralnych (cynk, wapń), przeciwutleniaczy (rutyna, glutation) i błonnika oraz niska wartość energetyczna (100 g świeżych szparagów dostarcza 17 kilokalorii, a 10 ugotowanych pędów zawiera 33 kcal) sprawiają, że szparagi są zalecane w zdrowej diecie. Spożywane młode pędy określane są w ofercie handlowej mianem "wypustek". Prażone nasiona stanowią surogat kawy. U niektórych osób spożycie szparagów może spowodować nadmierne wydzielanie gazów jelitowych. Ponadto po spożyciu szparagów u średnio 40-50% osób pojawia się nieprzyjemny zapach moczu. Cecha ta ma podłoże genetyczne (dziedziczona autosomalnie dominująco), odzwierciedla zdolność metabolizowania związków prekursorowych ze szparagów, i jest w różnym stopniu obecna w różnych populacjach ludzkich (w niektórych, np. populacji kaukazoidalnej na terenie Francji cechę wykazuje 100% osobników). Zapach jest wynikiem pojawienia się w urynie mieszaniny sześciu zawierających siarkę pochodnych alkilowych: metanotiolu, dimetylosulfidu, dimetylodisulfidu, dimetylosulfotlenku, dimetylosulfonu i bis-(metyltio)metanu; wszystkie z nich mają charakterystyczne, odrażające zapachy kojarzone z gnijącymi produktami, gotowaną kapustą itp. Związki te nie występują naturalnie w szparagach, a są one efektem metabolizmu związków prekursorowych z tego warzywa, jak: S-metylmetioniny (pochodna aminokwasu metioniny) czy kwasu asparagusowego (pochodna waliny). Zdolność wyczuwania tych zapachów także nie jest powszechną i jednolitą cechą u ludzi. Szczególna nadwrażliwość węchowa na związki zapachowe będące metabolitami prekursorów ze szparagów jest przykładem polimorfizmu genetycznego, z ok. 10% osobników szczególnie nadwrażliwych węchowo na te związki (zarówno we własnym, jak i cudzym moczu). Sposoby przyrządzania Sporządza się z nich sałatki i zupy, służą jako dodatek do potraw mięsnych i rybnych. Przed przyrządzeniem bielone pędy szparagów znajdujące się w ofercie handlowej wymagają obrania (skrobaczką lub nożem usuwa się skórkę od góry do dołu). Wypustki zielone nie wymagają obierania. Następnie należy odciąć lub odłamać stwardniałą nasadę pędu. Szparagi gotuje się ok. 10-15 minut w osolonej wodzie, z dodatkiem soku cytryny i masła. Soku z cytryny nie dodaje się podczas gotowania zielonych szparagów, ponieważ zabarwia je na szaro. Szparagi białe gotuje się do miękkości, a zielone krócej (al dente). Gotować można zarówno w specjalnych, wysokich garnkach jak i płaskich, odpowiednio szerokich, gdzie można pędy związać w celu łatwiejszego ich wyciągnięcia z garnka. Po ugotowaniu podaje się je z masłem, sosem holenderskim, beszamelem, vinegret z dodatkami, takimi jak natka pietruszki, bułka tarta, parmezan, posiekane jajka na twardo. Szparagi można także zapiekać w piecu lub grillu. Szparagi wykorzystywane są również do przyrządzania tart.
Żywozielone pędy zachowują barwę do późnej jesieni. Wykorzystywane są do bukietów.



Roślina jest zasobna w czynne biologicznie związki. Korzenie i kłącza zawierają asparaginę, saponiny sterydowe (pochodne sarsasapogeniny i diosgeniny), kumarynę, koniferynę, wanilinę, rutynę, nietypowe węglowodany (fruktany podobne do inuliny) z udziałem do 3,1%, olejki lotne, karotenoidy (fizaminę, kapsantynę) i aminokwasy. W zielu stwierdzono m.in. glikozyd koniferynę, kwas chelidonowy, saponiny oraz znaczne ilości aminokwasu asparaginy wraz z tyrozyną, argininą i metylosulfoniową pochodną metioniny. W owocach wyodrębniono m.in. kapsantynę, fizaminę i znikome ilości alkaloidów. Według niektórych źródeł owoce z powodu zawartości saponin mogą mieć działanie toksyczne po spożyciu.

Wraz z popularyzacją upraw szparagi w XVI wieku zaczęły się także pojawiać na obrazach przedstawiających martwe natury i sceny rodzajowe. Malowali je m.in. Vincenzo Campi (zm. 1591) z Cremony na obrazie Sprzedawczyni owoców oraz Frans Snyders (zm. 1657) w Martwej naturze z owocami w wiklinowym koszu.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:48:43]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986762. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • pora kwitnienia
      • maj
      • czerwiec
      • lipiec
    • barwa kwiatów
      • płatki żółte
      • płatki zielone
      • płatki pomarańczowe
    • liczba płatków
      • płatków sześć i więcej
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • mięsiste
        • jagoda
    • powierzchnia owocu
      • pomarszczona
    • kolor owoców
      • czarne
      • czerwone
  • ogólne
    • roślina trująca
    • roślina lecznicza
    • roślina jadalna
    • roślina ozdobna
    • chwast
    • roślina użytkowa
    • bylina
    • Surowiec zielarski
    • trawa
    • zdziczała
    • kultywar
    • warzywo
    • dwa podgatunki
  • siedlisko
    • wybrzeże morskie
    • zarośla
    • suche zbocza