Wirtualny atlas roślin: Wrzos zwyczajny / Calluna vulgaris

Wrzos zwyczajny, wrzos pospolity (Calluna vulgaris (L.) Hull) – jedyny gatunek rośliny wieloletniej z rodzaju wrzos (Calluna Salisb.) należącego do rodziny wrzosowatych (Ericaceae Juss.). Występuje w niemal całej Europie i przyległych obszarach Azji i Afryki oraz jako zawleczony na innych kontynentach. W Polsce jest to gatunek pospolity. Rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych i w różnych warunkach wilgotnościowych, zawsze jednak na glebach kwaśnych i ubogich. Jest wykorzystywany jako roślina miododajna i lecznicza oraz uprawiany jest jako roślina ozdobna. Wyhodowano liczne odmiany wrzosu różniące się formą wzrostu, barwą kwiatów i liści, terminami kwitnienia. Gatunek o szczególnym, symbolicznym znaczeniu i wszechstronnych zastosowaniach, zwłaszcza w północnej Europie – w Irlandii, Szkocji i Norwegii.

Korzenie są słabo rozczłonkowane, sięgają w głąb gleby do niemal 1 m. Korzenie rozrastają się zwykle płytko w glebie na powierzchni podobnej do zajmowanej przez część nadziemną rośliny, po czym wrastają ukośnie lub pionowo w głąb gleby. Na siedliskach silniej uwodnionych korzenie rozwijają się wyłącznie w płytkiej, przypowierzchniowej warstwie gleby (do 10 cm). Pokrój krzewinka zimozielona osiągająca zwykle do 0,5–0,6 m wysokości, rzadko do 1-1,2 m, a wyjątkowo do 2 m wysokości. Pędy są cienkie (u nasady wyjątkowo do 1,5 cm średnicy), pokładają się na ziemi. Pąki bardzo drobne. Młode pędy są owłosione lub nagie. Kora jest ciemnopomarańczowa do czerwonawej. Liście zimozielone, drobne, igiełkowate, naprzeciwlegle. Na głównym pędzie rosną luźno, a na pędach bocznych bardzo gęsto. Blaszka jest naga, podługowato lancetowata do jajowato lancetowatej o wymiarach 2,5-3,5 × 0,5-0,7 mm. Odosiowo blaszka ma kant, a na powierzchni doosiowej bruzdę. U nasady liście są siedzące i uszkowato obejmują łodygę. Kwiaty obupłciowe, drobne, dzwonkowate, różowoliliowe, rzadziej białe, czterokrotne, zebrane w luźnych, jednostronnych wielokwiatowych, rozgałęzionych szczytowych gronach. Wąskie kwiatostany osiągają do 15–25 cm długości (stanowią ok. 1/3 do blisko połowy długości pędów rocznych). Poszczególne kwiaty otoczone są zielonym, 4-listkowym kieliszkiem. Działki kielicha barwne, długości do 3–4 mm, podobne do płatków korony, które są krótsze (zwykle do 2, rzadko 3 mm długości), połączone u nasady. Pręcików jest 8, ich pylniki mają 1 mm długości i są ciemnobrązowe z parą jaśniejszych, zagiętych wyrostków u nasady. Pylniki otwierają się porami. Nitki pręcików nagie, wygięte, płaskie i przylegają do zalążni. Zalążnia górna, powstaje z 4 owocolistków, z pojedynczą szyjką słupka. Szyjka słupka prosta lub słabo wygięta. Osiąga do 3 mm długości i wystaje nieco ponad okwiat. Znamię główkowate, z niewyraźnymi łatkami. Owoce pękające czterema klapami, czterokomorowe torebki ukryte wśród trwałych listków okwiatu. Osiągają one 2–2,5 mm długości, mają kulisty kształt, barwę żółtawą do pomarańczowej, okryte są białawymi włoskami. Na szczycie owoców zachowuje się zaschnięta szyjka słupka. Torebki zawierają liczne, bardzo drobne nasiona o wymiarach: 0,5-0,7 × 0,2-0,3 mm. Nasiona mają barwę czerwonopomarańczową.

Biologia i występowanie

Wrzos to roślina wybitnie kwasolubna – rośnie na glebach o różnej wilgotności od suchych piasków po bagna, jednak zawsze kwaśnych i ubogich. Uznawany jest za gatunek wskaźnikowy takich gleb. Unika skał wapiennych. Występuje na terenach nizinnych i w górach sięgając po 2700 m n.p.m. w Alpach, 2060 m n.p.m. w Tatrach. Optimum ekologiczne gatunek ma w formacjach krzewinkowych rozwijających się pod wpływem wilgotnego i łagodnego klimatu atlantyckiego – na wrzosowiskach. Do Europy Środkowej i Polski sięgają one wykształcone w postaci uproszczonej i wrzos rośnie tu często na siedliskach leśnych istotnie wpływając na fizjonomię i ekologię dna lasu, zwłaszcza na siedliskach borowych. Zasiedla poza tym murawy, zdegradowane łąki, torfowiska wysokie. Źle rośnie w miejscach zacienionych – słabo się w takich miejscach rozgałęzia i kwitnie. W Ameryce Północnej jako gatunek introdukowany rozprzestrzenia się i rośnie wewnątrz kontynentu głównie wzdłuż linii kolejowych. Na Nowej Zelandii rozprzestrzenia się wzdłuż dróg i dolin rzecznych. Rodzimy obszar występowania wrzosu obejmuje niemal całą Europę, część Azji (Turcja, Syberia) oraz północną Afrykę (góry w północnym Maroko, Azory, Madera). W Europie rośnie na północy po najdalsze końce Półwyspu Skandynawskiego oraz na Islandii, ale na południu brak go w południowo-wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego, a na Półwyspie Apenińskim i Bałkańskim rośnie tylko w górach, w ich północnej części. Z wysp na Morzu Śródziemnym rośnie tylko na Korsyce. Ku wschodowi zasięg zwarty obejmuje północno-wschodnią część kontynentu po Ural, dalej na Syberii wrzos rośnie już bardzo rozproszony. Podobnie bardzo nieliczne stanowiska ma w Azji Mniejszej. Generalnie w zachodniej części zasięgu częściej gatunek powszechny i masowo rosnący, ku wschodowi spotykany coraz rzadziej i mniej licznie. W Polsce wrzos jest pospolity niemal na całym obszarze, lokalnie tylko bywa rzadszy (np. na Żuławach Wiślanych i Równinie Pyrzyckiej). Jako gatunek zawleczony lub uciekinier z uprawy rozprzestrzenił się także w Australii, Nowej Zelandii oraz Ameryce Północnej. W Australii rośnie na Tasmanii. W Nowej Zelandii rozprzestrzenił się na Wyspie Północnej w Parku Narodowym Tongariro. W końcu XX wieku dominował tam na powierzchni 1 tys. ha, a obecny był na dalszych 25 tys. ha. W Ameryce rośnie głównie w jej części północno-wschodniej, wzdłuż wybrzeży od Labradoru po Wirginię Zachodnią oraz w Kolumbii Brytyjskiej.

Wrzos jest rośliną leczniczą, na którą zapotrzebowanie jest zmienne i z naddatkiem zaspakajane z bogatych zasobów naturalnych. Wielkość pozyskania jest na tyle nieduża, że nie wpływa na zasoby gatunku. Po raz pierwszy jako roślina lecznicza opisany został w XV wieku przez Hieronymusa Brunschwiga. W następnym wieku wspominany był przez Pierandreę Matthioliego, Hieronima Bocka i Theodorusa Tabernaemontanusa. Wykorzystywany jest w lecznictwie ludowym i w homeopatii. Należy do ziół raczej rzadko wykorzystywanych.Surowiec zielarski Ziele wrzosu (Herba Calunae, dawniej Herba Ericae), kwiaty wrzosu (Flos Callunae, dawniej Flores Ericae). Zbiór i suszenie Ziele i kwiaty pozyskuje się w początkach kwitnienia, pod koniec sierpnia, ścina się gałązki z kwiatami w połowie ich wysokości. Kwiaty zbiera się ręcznie. Surowiec suszy się w miejscach przewiewnych i zacienionych. Same kwiaty suszy się w cienkich warstwach na powietrzu lub w suszarniach w temperaturze około 40 °C, ziele w suszarniach w temperaturze do 60 °C. Kwiaty przechowuje się w skrzynkach wykładanych papierem lub workach w miejscach suchych i przewiewnych. Prawidłowo wysuszony surowiec powinien zachować różowofioletową barwę kwiatów. W celu uzyskania 1 kg suszu potrzeba około 4,5 kg świeżych kwiatów, a w przypadku ziela – 3,5 kg pędów. Działanie Przeciwzapalne (zwłaszcza na cewkę moczową), moczopędne (dzięki flawonoidom), przeciwreumatyczne, uspokajające i napotne. Wrzos wzmagać ma także wydzielanie soku żołądkowego za sprawą związków goryczowych i działać słabo rozkurczowo. W lecznictwie ludowym stosowany był zwłaszcza w celu odkażania dróg moczowych i jako środek uspakajający przy bezsenności. Działanie przeciwbakteryjne jest skuteczne przy alkalicznym odczynie moczu, bowiem wówczas w wyniku hydrolizy arbutyna ulega rozkładowi na hydrochinon. Przeciwbakteryjnie działają także związki polifenolowe. Hamująco na rozwój flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym wpływają garbniki. Ziele stosuje się przy schorzeniach dróg moczowych, chorobach nerek i przewodu pokarmowego, przeroście prostaty oraz pomocniczo przy chorobach reumatycznych, chorobach wątroby i bezsenności, przy zaburzeniach krążenia i menstruacji podczas przekwitania. W lecznictwie ludowym kąpiele z wrzosu stosowano także przy krzywicy, a ziele przy schorzeniach dróg oddechowych i chorobach reumatycznych. Ziele wrzosu działać ma także ściągająco i odkażająco na skórę i wykorzystywane jest w tym zakresie w kosmetyce. Skuteczność preparatów ziołowych z wrzosu nie jest udowodniona. Dawkowanie Z kwiatów sporządza się odwar (1–1,5 łyżki surowca na 250 ml wody). Pije się ok. 100 ml odwaru 2–3 razy dziennie. Odwar stosowany po posiłku stosuje się jako środek moczopędny i przeciwzapalny dla dróg moczowych, a przed posiłkiem przy problemach z układem pokarmowym. W ziołolecznictwie wrzos stosowany jest jednak najczęściej w mieszankach z innymi, podobnie działającymi ziołami. Zastosowanie w weterynarii Regionalnie w lecznictwie ludowym podawano napar z ziela wrzosu krowom chorującym na pryszczycę.
Wrzos należał do roślin wszechstronnie wykorzystywanych, zwłaszcza na obszarach, gdzie dominował w krajobrazie nie pozostawiając ich mieszkańcom innych alternatyw. Tak było na przykład w Szkocji. Tam pędy wrzosu wykorzystywane były do wyrobu mioteł, strzech na chatach (także w Laponii) i dodawano je do gliny, torfu i nawozu zwierzęcego podczas wyrobu ścian, układając bryły korzeniowe wrzosu korzeniami na zewnątrz domostw. Z pędów zaplatano także powrozy, a z korzeni wytaczano uchwyty narzędzi. Wobec braku alternatywy wrzos był także rośliną pastewną i na wrzosowiskach odnawianych ogniem wypasano owce (ogień powodował rozkrzewianie wrzosu, którego młodymi pędami żywiły się zwierzęta oraz wymuszał rozkrzewianie się roślin przy powierzchni gruntu). Gdzie indziej także na młodych pędach wrzosu spasano konie i bydło. Suchy chrust wrzosowy stosowany był jako opał, a cienkimi pędami wypychano materace. Wyrabiano z tej rośliny także piwo wrzosowe zwane Fraoch, warzone zwłaszcza na wyspie Islay. Wiersz o wielkiej wartości przepisu na piwo wrzosowe dla Piktów napisał Robert Louis Stevenson. Z wrzosów powstaje uznawany za zdrowy i ceniony miód wrzosowy, dodawany m.in. do likierów. W różnych obszarach Europy Północnej dodawano kwiatów wrzosu podczas wyrobu wina. Wrzos stosowany był także jako surogat herbaty i jako źródło żółtego barwnika stosowanego do barwienia tkanin.Wrzos należy do szczególnie cenionych roślin miododajnych. Miód wrzosowy należy do najlepszych miodów kwiatowych, ma konsystencję galaretowatą i jest trudny do odwirowania z plastrów. Znalazł zastosowanie głównie w leczeniu schorzeń prostaty. W stanie płynnym ma zabarwienie czerwonobrunatne i konsystencję galaretowatą. Ma też silny aromat i charakterystyczny ostry słodko-gorzki smak. Z jednego hektara wrzosowiska o średnim zagęszczeniu roślin pszczoły zbierają do 50–120 kg miodu, a w optymalnych warunkach nawet 200 kg miodu (w ciągu jednego dnia przybytek ula na wadze może wynieść 2–3 kg, a przy optymalnej pogodzie nawet 5 kg). Przeciętnie na 1 m² obserwuje się 6 pszczół, co dla 1 ha oznacza ich obecność w liczbie 60 tys. Odpowiada to dwóm pniom i taką ich liczbę na 1 ha wystawiają na wrzosowiskach pszczelarze wędrujący z pasiekami. Miód wrzosowy bywa pozostawiany pszczołom na zimę, ponieważ umożliwia pasiece dobre zimowanie. Obnóże z pyłku wrzosowego ma barwę białawą.Wrzos uprawiany jest jako roślina ozdobna. Wykorzystywany jest do wyrobu wieńców i suchych bukietów zimowych. Odmiany ozdobne stosuje się w urządzaniu terenów zielonych, ale sprawdzają się także w niewielkich ogrodach. Najlepiej wyglądają sadzone w stosunkowo dużych, nieregularnych grupach (po kilkanaście okazów jednej odmiany), optymalnie w towarzystwie kontrastująco ubarwionych i zróżnicowanych pokrojem i wysokością roślin. Wrzosy sprawdzają się jako rośliny okrywowe, w ogrodach skalnych, na obrzeżach rabat i dróg ogrodowych. Mogą być sadzone w wieloletnich kompozycjach w pojemnikach na balkonach i tarasach oraz jako ozdoba grobów. Do ostatniego zastosowania nadają się zwłaszcza wrzosy odmian pączkowych – odpornych na temperatury ujemne i długo utrzymujące barwne pąki kwiatowe (są konkurencyjne w czasie Święta Zmarłych wobec często wówczas przemarzających chryzantem). Uprawa wrzosu jako rośliny ozdobnej stała się popularna dopiero po latach 20. XIX wieku, po sprowadzeniu do Europy wrzośców południowoafrykańskich. Przed wiekiem XIX wrzos w zasadzie nie był wspominany jako roślina ogrodowa. Za zmianę tego stanu rzeczy wpływ miała też rozwijająca się w tym wieku moda na Celtów i związane z tym zainteresowanie wrzosowiskami. Do 1838 znanych było 15 odmian uprawnych, na początku XXI wieku było ich już ponad tysiąc, z czego ok. stu rozpowszechnionych w uprawie. Prace hodowlane nad wrzosami prowadzą głównie szkółki roślin ozdobnych w Niemczech, Holandii i Wielkiej Brytanii. Odmiany uprawne różnią się wysokością, pokrojem, barwą kwiatów i liści, terminami kwitnienia, kwiatami pojedynczymi, pełnymi lub pozostającymi cały czas w pąkach (tzw. wrzosy pączkowe).

Roślina o zapachu słabo aromatycznym i nieco gorzkim smaku. Ziele zawiera 0,35–0,42% arbutyny, ok. 7% garbników, erikolinę, alkaloidy (erykodynę), flawonoidy (kwercytrynę i mirycytrynę), procyjanidyny, niewielkie ilości olejku eterycznego, kwas cytrynowy, taninowy i krzemowy, związki mineralne m.in. z krzemem i potasem.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 20:13:38]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985674. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.