Wirtualny atlas roślin: Paprotka zwyczajna / Polypodium vulgare

Paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare) – gatunek paproci należący do rodziny paprotkowatych. Dawniej uznawana za takson szeroko rozprzestrzeniony w świecie, zwłaszcza na półkuli północnej. Od drugiej połowy XX wieku takie ujęcie odpowiada kompleksowi kilkunastu gatunków, do których należy paprotka zwyczajna wąsko ujmowana jako gatunek powstały w wyniku skrzyżowania Polypodium sibiricum i P. glycyrrhiza. Występuje w Europie i zachodniej Azji. W Polsce jest to roślina dość pospolita na całym obszarze. Rośnie na różnych siedliskach – w lasach, na skałach i murach. Zwłaszcza dawniej wykorzystywana była jako roślina lecznicza, czasem lub lokalnie jako jadalna (zwłaszcza w okresach głodu), przy czym z powodu słodkiego smaku kłączy zwana była zwyczajowo w efekcie „paprotką słodką” i „słodyczką”. Uprawiana bywa jako roślina ozdobna, w tym także w postaci oryginalnych odmian ozdobnych, mocno różniących się od roślin typowych.

Liście wyrastają pojedynczo w dwóch szeregach z górnej strony kłącza. Mają długi ogonek (zwykle o długości 5–10 cm i słomkowym kolorze, u nasady z łuskami, w górze nagi) i osiągają zwykle do 25–30 cm długości, rzadziej do 40 cm, a wyjątkowo do 60 cm. Blaszka liściowa ciemno i żywozielona, rzadko szarawozielona, ma kształt lancetowaty (zwęża się wyraźnie ku szczytowi i nieznacznie ku nasadzie), czasem, zwłaszcza u roślin z miejsc cienistych, jest niemal równowąska. Jest pojedynczo pierzastosieczna, zimotrwała, nieco skórzasta, naga, ciemnozielona. Odcinki liściowe, których jest zwykle 12–15 par mają szeroką nasadę, są całobrzegie lub rzadko, nierówno i tępo piłkowane, na szczycie są zaokrąglone, rzadko bywają zaostrzone. Najniższe odcinki nie są zwykle skierowane do góry i nie są wydłużone. Przez poszczególne odcinki liścia biegną nerwy środkowe, z których pierzasto rozchodzą się na boki nerwy boczne, rozwidlające się do 2–3 razy z nieco zgrubiałymi, maczugowatymi zakończeniami nie dochodzącymi do brzegów blaszki.

Biologia i występowanie

W dawnym szerokim ujęciu systematycznym do Polypodium vulgare włączano kilkanaście wyróżnianych obecnie gatunków, których zasięg obejmuje rozległe obszary półkuli północnej, w tym Amerykę Północną, stąd w starszych źródłach areał występowania gatunku przedstawiany jest szeroko. Paprotka zwyczajna we współczesnym ujęciu występuje niemal w całej Europie, z wyjątkiem niektórych wysp Morza Śródziemnego, w zachodniej Azji sięgając na wschodzie po północno-zachodnie Chiny (region autonomiczny Sinciang) i Buriację w Rosji. Gatunek podawany był z Maroka z masywu Tubkal, poza tym rośnie w oddalonej od zwartego zasięgu południowej Afryce, na Wyspach Kerguelena oraz na Dalekim Wschodzie Azji – od Sachalinu po Koreę. Jako gatunek introdukowany rozprzestrzenia się w Nowej Zelandii. Nie wyjaśniono dotychczas przyczyny rozłącznego areału występowania paprotki zwyczajnej i taksonów, z których skrzyżowania gatunek ten powstał (występujących razem w północno-wschodniej Azji i północno-zachodniej Ameryce Północnej). W Polsce paprotka zwyczajna jest rozpowszechniona, zwłaszcza w górach jest pospolita, lokalnie jednak bywa rzadsza lub brak jej na niektórych obszarach, zwłaszcza w północnej części województwa podkarpackiego, w różnych częściach mazowieckiego i podlaskiego. Płodny i utrwalony mieszaniec – paprotka przejściowa P. interjectum – występuje w Europie zachodniej i środkowej, na wschodzie sięgając po okolice Moskwy i Krym. W Polsce znany jest tylko z Pogórza Kaczawskiego, podawany był też z okolic Szczecina. Bardziej rozpowszechniony w Polsce jest sterylny, ale długowieczny i rozrastający się wegetatywnie mieszaniec między paprotką zwyczajną i przejściową – paprotka mieszańcowa P. ×mantoniae. Znany jest on z szeregu stanowisk z województwa dolnośląskiego i pasa wyżyn oraz pojedynczych stanowisk w północnej Polsce – z wyspy Wolin i Pojezierza Brodnickiego. Paprotka zwyczajna preferuje siedliska kwaśne, ale rośnie też na glebach o odczynie obojętnym. Występuje na glebach suchych do świeżych, oligo- do mezotroficznych, w lasach różnego typu – liściastych i iglastych (także na plantacjach drzew iglastych), na zboczach, w szczelinach skalnych, na piargach. Porasta także mury (ale rzadko wapienne) i drzewa o kwaśnej korze, zwłaszcza dęby – jest epifitem przygodnym (fakultatywnym). W górach polskich rośnie pospolicie w reglu dolnym i górnym oraz w piętrze kosówki do 1300 m n.p.m. W południowej części zasięgu rośnie głównie na obszarach górskich, sięgając tam 3000 m n.p.m. Gatunek jest bardzo odporny na stresy środowiskowe – dobrze znosi okresowe niedobory wody, wysokie i niskie temperatury, zasolenie. Rośnie zarówno w cieniu, jak i w miejscach zupełnie odkrytych, aczkolwiek w drugim przypadku wówczas, gdy podłoże jest wilgotne. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek uznawany jest za charakterystyczny dla klasy zespołów Asplenietea rupestria. Wskazuje się jednak na wyraźne przywiązanie gatunku do należącego do tej klasy jednego rzędu zespołów Androsacetalia vandelii, co oznacza, że tylko dla niego powinien być on gatunkiem charakterystycznym. Jest też uważany za gatunek wyróżniający bór bażynowy Empetro nigri-Pinetum. Paprotka bywa zgryzana przez jeleniowate. Liście bywają minowane przez muchówkę z rodziny miniarkowatych – Phytomyza scolopendri, poza tym żerują na niej: Eupteryx filicum, Monalocoris filicis i Myzus cymbalariellus (pluskwiaki), Otiorhynchus sulcatus (chrząszcze), Heptamelus ochroleucus, Strombocerus delicatulus (błonkoskrzydłe) i Psychoides filicivora (motyle).

Gatunek ma długą tradycję wykorzystywania leczniczego. Wymieniany jest przez Dioskurydesa jako lek ułatwiający usuwanie wydzieliny z dróg oddechowych i składnik opatrunków stosowanych przy wybitych palcach lub ranach palców. Nicholas Culpeper w XVII wieku opisywał paprotkę jako lek pobudzający laktację. Tradycyjnie w Europie ziele stosowane było przy chorobach układu oddechowego i reumatyzmie (także Indianie Ameryki Północnej używali kłączy tamtejszych gatunków paprotek przy leczeniu bólu gardła i kaszlu), przypisywano mu działanie wykrztuśne, żółciopędne, przeczyszczające, moczopędne, wspomagające i stymulujące układ oddechowy, stosowane było przy gruźlicy. Rzadziej paprotka wymieniana jest jako używana przy dolegliwościach wątroby, uczuciu pełności, niestrawności, robaczycy, rzeżączce, gorączce i astmie. Generalnie przypisywane jest jej działanie wszechstronne i łagodne. W lecznictwie ludowym w Polsce paprotka stosowana była dawniej jako środek moczopędny, żółciopędny i łagodnie przeczyszczający. W drugiej połowie XX wieku wykorzystanie jej ustało. Stosowano wywary ze świeżych kłączy oraz suszonych i sproszkowanych, zwykle w dawce 2–4 g dziennie. Kłącza zbierano zwykle jesienią, czasem także wiosną. Po usunięciu liści suszono je na słońcu, po czym przechowywano w suchym miejscu, nie dłużej niż rok. Za działanie ułatwiające odkrztuszanie wydzieliny (zmniejszające jej lepkość) odpowiadać mają saponiny zawarte w roślinie. Poza tym podkreślany jest niedostatek badań dowodzących skuteczności i tłumaczących mechanizm działania substancji czynnych zawartych w zielu.
Paprotka zwyczajna uprawiana jest jako roślina ozdobna. Zalecana jest do sadzenia w ogrodach skalnych (w szczelinach skał i między kamieniami) oraz ogrodach i parkach o charakterze naturalnym. Może być stosowana jako roślina okrywowa, zwłaszcza w miejscach cienistych. Kłącze paprotki było spożywane jako słodycz przez Saamów. Poza tym i gdzie indziej, także w Polsce, bywała zjadana na przednówku, w okresach głodu, bywa zjadana jako przysmak przez dzieci góralskie. Ze względu na aromat przypominający lukrecję kłącze stosowano do aromatyzowania tytoniu. Odwar z paprotki dodawano w Polsce do glinki służącej do wylepiania izby, co miało skutkować wypędzaniem robactwa.

Według legend z Norwegii paprotka powstała, gdy mleko z piersi Marii z Nazaretu kapnęło do szczeliny skalnej. Nazywane jest tam w efekcie „Mariebregne”. Tak samo „paprocią Marii” gatunek nazywany jest w Danii. W Polsce z Kielecczyzny pochodzi legenda o tym, że uciekający przed Herodem Maria i Józef nakarmili głodne dzieciątko Jezus tą rośliną. Za sprawą Jezusa paprotka miała na pamiątkę tego zdarzenia utracić gorycz i móc służyć głodnym za pokarm. Z kolei na Podhalu wierzono, że kłączami paprotki najchętniej żywią się dziwożony. W okolicach Nowego Targu paprotka święcona była wraz z innymi ziołami. Pod Przeworskiem wierzono, że odwar z paprotki miał w osobie, której zostałby podany, wzbudzić miłość do osoby go podającej.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:33:07]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986079. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.