Przetacznik bluszczykowy Veronica hederifolia

Przetacznik bluszczykowy (Veronica hederifolia L.) – gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych (Plantaginaceae), przy czym dawniej wyróżniany był jako gatunek zbiorowy V. hederifolia aggr. (współcześnie odpowiadający podsekcji Cochlidiosperma w ramach rodzaju przetacznik Veronica), natomiast współcześnie jest zwykle jednym z pięciu drobnych gatunków w jego obrębie. Występuje w Europie, na Kaukazie, w Azji Mniejszej, zachodniej Azji, na Bliskim Wschodzie oraz w północno-zachodniej Afryce. Roślina została także zawleczona do Ameryki Północnej i Azji Wschodniej, gdzie ma status gatunku inwazyjnego. W Polsce gatunek jest rozpowszechniony (w szerokim ujęciu reprezentowany jest przez takson typowy oraz dwa drobne gatunki – przetacznik blady V. sublobata i trójklapowy V. triloba). Występuje zwykle jako chwast w uprawach. Gatunek jest utrwalonym mieszańcem przetacznika bladego i przetacznika trójklapowego.

Pokrój roślina zielna o łodydze pokładającej się lub podnoszącej (za młodu wzniesionej), osiągającej od kilku do 40, czasem 50 cm długości. W dolnej części łodyga jest rozłożyście rozgałęziona, rzadko pojedyncza, na przekroju jest obła. Pokryta jest zwykle luźno prostymi, nie gruczołowatymi włoskami. Liście skrętoległe (tylko pierwsze wyrastają naprzeciwlegle w kilku parach). Osadzone są na krótkich (3–6 mm), rozszerzających się na końcach ogonkach. Blaszki są w ogólnym zarysie okrągławe, u nasady ucięte, z trzema lub częściej pięcioma klapami, z których środkowa jest największa (przy tym jest zwykle szersza niż dłuższa), a boczne klapy są coraz mniejsze ku nasadzie liścia. Długość blaszki wynosi do 15, rzadziej 20 mm, a szerokość do 16, rzadziej 25 mm. Blaszka zwykle jest nieco mięsista i ciemnozielona, na powierzchni jest z rzadka pokryta prostymi włoskami. Kwiaty wyrastające pojedynczo w pachwinach liści, często wzdłuż niemal całej łodygi. Kwiaty rozwijają się na szypułkach, które są w czasie kwinienia zwykle co najwyżej 2 razy dłuższe od działek kielicha, a po przekwitnieniu wydłużają się stając się do 4 razy dłuższymi od kielicha – osiągają zwykle 9–15, czasem do 20 mm długości. Szypułka jest naga z wyjątkiem doosiowej strony, na której znajduje się pasmo włosków (nie tak krótkich jak u V. triloba i nie tak długich jak u V. sublobata). Działki kielicha cztery, zaostrzone, długości 5–6 mm, nagie na powierzchni, ale orzęsione na krawędziach, z włoskami 0,9–1,2 mm długości. Korona czteropłatkowa, barwy jasnoniebieskiej z białawym środkiem, o średnicy 5–9 mm. Na płatkach znajdują się ciemniejsze żyłki, których zwykle jest w sumie 20–22. Pręciki niebieskie, długości 0,7 do 1,2 mm. Słupek od 0,7 do 1,1 mm długości. Owoce nagie, jajowate torebki na przekroju koliste, osiągające 3–4 mm szerokości i 4–6 mm wysokości. Zawierają pojedyncze nasiona w komorach (w sumie jest ich od 1 do 4). Nasiona są jasnożółte, elipsoidalne do kulistawych, urnowate, do ok. 3 mm długości, słabo pomarszczone, poza tym gładkie. Wewnątrz urnowatego zagłębienia nasienia znajduje się elajosom.

Biologia i występowanie

V. hederifolia sensu stricto ma najszerszy zasięg spośród wszystkich pięciu drobnych gatunków wyróżnianych w ramach V. hederifolia aggr. Występuje na rozległym obszarze Europy (z wyjątkiem północnej części Półwyspu Skandynawskiego oraz północnej i środkowej części europejskiej Rosji), rośnie w Afryce północno-zachodniej (od Wysp Kanaryjskich i Maroka po Libię) oraz w zachodniej i środkowej Azji (od Turcji i Cypru po Izrael, Jordanię, Irak, Iran i dalej w Azji Środkowej: Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan i Uzbekistan). Jako gatunek zawleczony w wielu krajach rozprzestrzenia się inwazyjnie, np. w Finlandii, Japonii i wschodnich Chinach. Występuje w Ameryce Północnej, głównie we wschodniej i północno-zachodniej części Stanów Zjednoczonych, w południowo-wschodniej i południowo-zachodniej Kanadzie, w Nowej Zelandii i Australii. Z drobnych gatunków wchodzących w skład V. hederifolia aggr. do szerzej rozpowszechnionych należą: przetacznik trójklapowy V. triloba i blady V. sublobata. Przetacznik trójklapowy rośnie w całej Europie południowej i sięga na północ do Francji, południowych Niemiec, Polski i Ukrainy, poza Europą gatunek ten rośnie w Turcji, Libanie i Syrii. Przetacznik blady występuje w centrum Europy – od Francji i Wielkiej Brytanii na zachodzie po kraje bałtyckie, Białoruś i Ukrainę na wschodzie. Granica północna biegnie przez Danię i Finlandię, a południowa przez Włochy, Albanię i Bułgarię. Pozostałe dwa gatunki mają stosunkowo niewielkie zasięgi – V. sibthorpioides występuje w południowo-wschodniej Hiszpanii i północno-zachodniej Afryce – od Maroka na zachodzie do Tunezji na wschodzie, a V. stewartii w zachodnich Himalajach, Afganistanie i Pakistanie. W Polsce rozpowszechniony (z wyjątkiem północno-wschodniej części kraju) jest przetacznik bluszczykowy V. hederifolia sensu stricto i przetacznik blady V. sublobata. Z pojedynczych stanowisk w południowej części kraju znany jest też przetacznik trójklapowy. Siedlisko Gatunek w wąskim ujęciu V. hederifolia sensu stricto tak jak jest najszerzej rozprzestrzeniony spośród spokrewnionych drobnych gatunków, tak i cechuje się najszerszym spośród nich spektrum ekologicznym, przy czym preferuje miejsca nasłonecznione na glebach przepuszczalnych, w efekcie najczęściej spotykany jest na polach uprawnych, murawach i łąkach, na siedliskach ruderalnych i w ogrodach. Poza tym spotykany jest w lasach grądowych, zwykle na ich obrzeżach lub przy drogach. Jest rośliną światłożądną. Współwystępujące w Europie inne drobne, spokrewnione gatunki zajmują bardziej skrajne siedliska – przetacznik trójklapowy preferuje murawy kserotermiczne i obrzeża pól na glebach wapiennych, a przetacznik blady lasy, zarośla, cieniste siedliska ruderalne, ogrody i parki – na siedliskach otwartych, na polach rośnie stosunkowo rzadko. W Europie Środkowej wszystkie te taksony rosną na siedliskach niżowych, a w górach nie przekraczają 500–600 m n.p.m. Na obszarach inwazji przetacznik bluszczykowy zasiedla rozmaite siedliska – lasy, tereny zieleni publicznej, przydroża i inne siedliska ruderalne, winnice, cieniste tereny skaliste i wydmy, w uprawach jest problematycznym chwastem zarówno w strefach klimatów umiarkowanych, jak i podzwrotnikowych. Fitosocjologia i interakcje międzygatunkowe W Europie Środkowej gatunek jest charakterystyczny dla związku zespołów Aphenion arvensis, a w jego obrębie wyróżnia zespoły chwastów upraw zbóż na glebach żyznych – Vicietum tetraspermae i Aphano-Matricarietum. Wymieniany jest także jako częsty w antropogenicznych zbiorowiskach okrajkowych dla wilgotnych i żyznych lasów liściastych ze związku Alliarion, przy czym w siedliskach takich częściej rośnie przetacznik blady V. sublobata. W pędach przetacznika bluszczykowego żeruje niszczyk zjadliwy Ditylenchus dipsaci, na liściach mszyce Brachycaudus helichrysi, galasy na korzeniach tworzy guzak północny Meloidogyne hapla. Atakują je również owady minujące: Liriomyza strigata i Phytomyza crassiseta. Rośliny porażane są przez takie grzyby jak: Schroeteria decaisneana, Discogloeum veronicae, Golovinomyces orontii, Podosphaera fuliginea (wszystko workowce), Puccinia isiacae (podstawczak) oraz grzybopodobne lęgniowce Peronospora arvensis, Peronospora sordida i Sorosphaerula veronicae (plazmodioforowe). Z chorób wirusowych zarejestrowano w Bułgarii u tego gatunku infekcję wirusem ospowatości śliwy (plum pox virus oznaczany jako PPV, wywołujący ospowatość śliwy) objawiającą się pierścieniowatymi lub cętkowanymi jasnozielonymi lub żółtawymi plamami na liściach.

Przetacznik bluszczykowy nie jest zwykle wymieniany wśród nielicznych leczniczych przedstawicieli swego rodzaju, ale zawiera jednak substancje biologicznie czynne. Ekstrakty wodne z tego gatunku (skuteczniejsze niż metanolowe) wykazują działanie przeciwzapalne polegające na neutralizowaniu wolnych rodników, co tłumaczone jest dużą zawartością flawonoidów i fenyloetanoidów. Ekstrakty z tego gatunku, zwłaszcza chloroformowe, wykazują działanie cytotoksyczne na komórki raka płaskonabłonkowego.
Jako niepewny ocenia się przekaz Oskara Kolberga o tym, że w województwie lubelskim spożywano nasiona jak kaszę mannę. Wiejskie kobiety miały zbierać te rośliny w czerwcu i lipcu przed wschodem słońca i na przetakach je tłuc dla pozyskania nasion. Rzecz jest jednak o tyle prawdopodobna, że z innych źródeł wiadomo, iż roślina zwana była „manną”, a nasiona zbierane były przetakami i uznawane za biblijną mannę w wielu miejscach Polski południowej. Działo się tak sporadycznie po burzy, gdy gwałtowny opad w miejscach obfitego owocowania przetacznika, powodował, że miejscami gromadziło się wiele nasion (ludność wiejska uważała, że to manna, która spadała wraz z burzą z nieba). Współczesne źródła określają gatunek jako niejadalny.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 02:52:28]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72987391. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • pora kwitnienia
      • kwiecień
      • maj
    • barwa kwiatów
      • płatki białe
      • płatki fioletowe
      • płatki niebieskie
    • liczba płatków
      • płatki cztery
  • cechy liści
    • kształt blaszki
      • liście nerkowate
  • cechy łodygi
    • wygląd łodygi
      • łodyga gałęzista
      • łodyga owłosiona
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • suche
        • torebki
    • kolor owoców
      • czarne
  • ogólne
    • roślina inwazyjna
    • roślina jednoroczna
  • siedlisko
    • świetliste lasy