Wirtualny atlas roślin: Rokitnik zwyczajny / Elaeagnus rhamnoides

Rokitnik zwyczajny, rokitnik pospolity (Hippophae rhamnoides L.) – gatunek rośliny z rodziny oliwnikowatych (Elaeagnaceae). Występuje w Europie i Azji. Jest światłolubnym gatunkiem pionierskim rosnącym na górskich stokach, w dolinach rzek i wzdłuż wybrzeży morskich. W Polsce naturalne jego stanowiska znajdują się tylko na wybrzeżu Bałtyku. Gatunek często jest uprawiany jako roślina ozdobna, rośnie też jego popularność jako rośliny sadowniczej. Ze względu na małe wymagania i tworzenie odrostów korzeniowych obsadzane są nim skarpy, hałdy i wydmy w celu ich umocnienia i ochrony przed erozją. Owoce i przetwory z nich, z powodu znacznego udziału substancji biologicznie aktywnych, uznawane są za żywność funkcjonalną, są też one i inne części tych roślin używane jako lecznicze i do wyrobu kosmetyków. Gatunek odgrywa istotną rolę biocenotyczną – związane są z nim liczne grzyby, bezkręgowce; stanowi miejsce lęgów, odpoczynku i żerowania wielu ptaków. Jego siedliska na wybrzeżach w Unii Europejskiej wymagają ochrony w sieci Natura 2000. W Polsce na stanowiskach naturalnych rokitnik objęty jest także ochroną gatunkową.

Liście rozwijają się skrętolegle na tegorocznych przyrostach (u podgatunku sinensis zwykle naprzeciwlegle). Są siedzące do krótkoogonkowych (ogonek osiąga do 3 mm długości) i pozbawione przylistków. Blaszka liściowa wąskolancetowata do jajowatej, długości do 5–9 cm i szerokości do 1,3 cm. Kształt blaszki jest bardzo zmienny między różnymi populacjami – proporcja szerokości do długości wynosić może od 1:4 do 1:20. Jest całobrzega, na szczycie zaostrzona lub stępiona, u nasady długo zwężająca się, brzegi liści są często podwinięte. Liście są szorstkie z powodu tarczkowatych włosków, z wierzchu są zielone do szarozielonych, od spodu srebrzyste z odcieniem brązowym (tu włoski są gwiazdkowate). Wiązka przewodząca tylko centralna, wystająca i brązowa. Kwiaty rokitnik jest rośliną dwupienną (rzadko zdarza się jednak, że na tych samych pędach powstają kwiaty męskie i żeńskie). Kwiaty męskie rozwijają się w szyszkowatych pąkach znacznie większych i liczniejszych od żeńskich. Szyszeczki tworzone są przez gęste kłosy osiągające w czasie kwitnienia do 8 mm długości i 6 mm średnicy, zawierające po 4–8 kwiatów. Na płytkim dnie kwiatowym kwiatów pręcikowych rozwijają się dwie zielonkawobrązowe, jajowate do okrągłych działki kielicha o długości i szerokości wynoszącej od 3 do 4 mm. Poza tym w kwiecie rozwijają się cztery pręciki. Kwiaty słupkowe rozwijają się skupione po 2–5 na krótkich gronach wyrastających w kątach liści, których odgałęzienia rozwijają się zwykle w wątłe ciernie. Pąki z kwiatami żeńskimi są mniejsze od męskich, kształtu sercowatego. Kwiaty rozwijają się na szypułkach długości do 0,5 mm, mają rurkowato wydłużone dno kwiatowe i okwiat składający się z dwóch działek. Działki mają kształt jajowaty, długość do 4 mm i szerokość do 1,5 mm. Są brązowe, od zewnątrz pokryte brązowymi włoskami gwiazdkowatymi, od wewnątrz białymi, długimi włoskami, gęstymi zwłaszcza w części szczytowej działek. Wewnątrz kwiatu znajduje się jednokomorowa, kulistawa do jajowatej zalążnia o wysokości do 2 mm, zawierająca pojedynczy, prosty i odwrócony zalążek. Szyjka słupka jest równowąska, długości ok. 0,5 mm, na szczycie z podługowatym (osiągającym 1 mm długości), jednostronnym znamieniem, wystającym ponad okwiat.

Biologia i występowanie

Rokitnik zwyczajny to gatunek pionierski zasiedlający odsłoniętą, nagą glebę. Na wybrzeżach Europy Zachodniej Północnej i Środkowej gatunek rośnie na wydmach i klifach. Lepiej rozwija się w miejscach osłoniętych od wiatru, w zagłębieniach międzywydmowych i na stokach wydm dalszych od brzegu morskiego. Nie toleruje ocienienia i jako roślina światłolubna zanika w przypadku rozwoju roślinności leśnej, nie kolonizuje też lasów z wyjątkiem ich skrajów, luk i przydroży śródleśnych (obumiera, gdy zacienienie przekroczy 50%). Na wybrzeżach bałtyckich ustępuje lasom sosnowym i bukowym rozwijającym się w wyniku sukcesji leśnej na wydmach, w zachodniej Europie także ustępuje w wyniku ekspansji sosen i jawora. Zarośla rokitnika tworzą etap sukcesji między murawami typowymi dla wydm nadmorskich i inicjalną roślinnością leśną – w warunkach wybrzeży południowego Bałtyku głównie boru bażynowego. Zdarza się, że na terenie upraw leśnych rokitnik utrudnia odnowienie lasu. Poza wybrzeżem rokitnik rośnie na brzegach rzek i na terasach nadrzecznych, także w wyschniętych korytach, na terenach podmokłych, nierzadko tworząc rozległe, niedostępne – cierniste zarośla, poza tym na skrajach lasów, w miejscach skalistych, na odłogach, w górach rośnie na żwirowiskach i odsypach wzdłuż górskich potoków, na stokach, w wyższych położeniach w murawach alpejskich. W Azji osiąga wysokość 4200 m n.p.m., w strefie klimatu umiarkowanego rośnie do 2500 m n.p.m. w Kaukazie, 1900 m w Alpach i 1800 m w azjatyckiej części Rosji. Gatunek jest w dużym stopniu odporny na ekspozycję na aerozol morski, ale w przypadku wyższych stężeń chlorku sodu liście są uszkadzane (toleruje zasolenie do 1,5 mS/cm). Nadmiar soli wydzielany jest przez gruczoły solne. Rośnie na różnych glebach – na obszarach wydmowych piaszczystych (w tym zarówno jednorodnych, jak i na przysypanych glebach próchnicznych i żwirach) oraz na gliniastych klifach, w głębi lądu rośnie na żwirach, w górach na detrytusie morenowym. Rośliny rosnące na piaskach dobrze znoszą przysypywanie (o ile nie zostaną zasypane w całości), rozwijając korzenie przybyszowe na przysypanych pędach, aczkolwiek według niektórych źródeł rokitnik ma źle znosić zawiewanie piaskiem. Korzenie odsłaniane z powodu odwiewania piasku tworzą obficie odrosty. Odczyn gleby na stanowiskach jest zwykle neutralny lub zasadowy (w glebach kwaśnych słabiej rozwijają się promieniowce żyjące z rokitnikiem w symbiozie). Zawartość azotu w obrębie stanowisk rokitnika jest z reguły większa niż w sąsiedztwie, co tłumaczy działalność bakterii brodawkowych związanych z tym gatunkiem. Poziom wód gruntowych jest zmienny na stanowiskach tego gatunku – w przypadku roślin rosnących na wydmach wody mogą znajdować się głęboko, podczas gdy w zagłębieniach międzywydmowych, także kolonizowanych przez rokitnik, woda może stagnować nawet na powierzchni gruntu przynajmniej przez pewien czas w roku. Rokitnik jest odporny na mróz (znosi spadki do -43 °C), wysokie temperatury (do +40 °C) i suszę. Przy czym wrażliwe na przemarzanie i suszę są jednak siewki, bywają one też uszkadzane przez wysokie temperatury, przemarzać mogą też rośliny rosnące na glebach ciężkich i wilgotnych. Susze w okresie wiosennym wpływają istotnie negatywnie na obradzanie owocami. Nasiona zachowują zdolność do kiełkowania przechowywane przez 3 miesiące w temperaturze -20 °C, przechowywane w temperaturze pokojowej zachowują zdolność do kiełkowania przez 3–4 lata. Gatunek występuje w Europie i Azji. W Europie zachodniej i północnej związany jest z brzegami morskimi. Rośnie na wybrzeżach atlantyckich i Morza Północnego na Wyspach Brytyjskich od północnej Francji, poprzez Belgię, Niemcy, Danię po Norwegię. Na północy dociera niemal do 68 stopnia szerokości geograficznej. Nad Bałtykiem rośnie wzdłuż południowych jego brzegów po Królewiec na wschodzie (dalej też, ale jako gatunek sadzony), a poza tym nad Zatoką Botnicką i Wyspach Alandzkich. W południowej Europie rośnie głównie na obszarach górskich od Pirenejów, poprzez Alpy, Apeniny, góry Półwyspu Bałkańskiego, Azji Mniejszej i Kaukaz. Tam też schodzi miejscami na północne wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. W Azji zasięg ciągnie się wzdłuż obszarów górskich Iranu po Himalaje i południowe Chiny oraz wzdłuż gór Azji Środkowej po Mongolię, rejon Jeziora Bajkał i północne Chiny. W obrębie zasięgu i jego sąsiedztwie gatunek często jest sadzony zarówno wzdłuż wybrzeży, jak i w głębi lądów. Południowa granica zasięgu wyznaczana jest przez izotermę stycznia wynoszącą 10 °C. Dzieje się tak, ponieważ nasiona do skiełkowania wymagają przechłodzenia. Jest to też powód, dla którego w południowej części zasięgu gatunek ten rośnie głównie w górach. W Polsce rokitnik obecny jest wzdłuż całego wybrzeża morskiego, przy czym zazwyczaj nie sposób rozstrzygnąć, które stanowiska są naturalne, a które są wynikiem celowych nasadzeń wykonywanych w celu stabilizacji wydm. Gatunek jako użytkowy jest szeroko rozprzestrzeniany poza obszarami naturalnego występowania, gdzie często łatwo dziczeje. Tak jest m.in. w Ameryce Północnej, w Irlandii i w Polsce poza wybrzeżem.

Drewno rokitnika jest twarde, ma drobne słoje i żółtawą barwę. Jest też bardzo trwałe. Używane jest jako surowiec w tokarstwie i do drobnych prac stolarskich. Drewno rokitnika wykorzystuje się także jako opał i do wyrobu węgla drzewnego. Z 6-letniej plantacji rokitnika po wycince uzyskano 6,3 t drewna z 1 ha. Z pędów, korzeni i liści uzyskuje się barwnik żółty, poza tym z pędów i młodych liści w zaprawie żelazowej uzyskać można barwnik szary do czarnobrązowego. Także sok owoców jest plamiący i może być używany do barwienia. Żółty barwnik pozyskuje się także z pozostałości owoców po produkcji soku i przetworów. Z popiołu rokitnika wyrabia się potaż. Obfitujące w garbniki liście i kora stosowane mogą być do garbowania skór. W średniowieczu cierniste gałązki rokitnika umieszczano w oknach i drzwiach domostw dla ochrony ich wnętrz przed urokami i złymi duchami.Walorem ozdobnym rokitnika są barwne owoce, srebrzyste liście i małe wymagania oraz odporność na zanieczyszczenia. Spopularyzowany został w Europie jako roślina ozdobna w końcu XVIII wieku. Ze względu na silny rozrost nadaje się na swobodne, niestrzyżone żywopłoty (źle znosi silne cięcie). Zalecany jest do nasadzeń w zieleni przydrożnej (niecięte, zaroślowe szpalery) oraz do zieleni osiedlowej, miejskiej i parkowej.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 21:38:10]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985750. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.