Wirtualny atlas roślin: Ziarnopłon wiosenny / Ficaria verna

Ziarnopłon wiosenny, jaskier wiosenny, dawniej pszonka (Ficaria verna Huds.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jaskrowatych. Geofit wiosenny głównie żyznych siedlisk leśnych Europy i zachodniej Azji, pospolity w Polsce. Roślina trująca w czasie kwitnienia, ale wcześniej liście są jadalne i dawniej były ważnym źródłem witaminy C na przednówku. Roślina uprawiana jest jako ozdobna, była także wykorzystywana jako lecznicza. Zawleczona na inne kontynenty stała się tam uciążliwym gatunkiem inwazyjnym. W obrębie gatunku wyróżnia się w zależności od ujęcia systematycznego 5 lub 7 podgatunków, spośród których dwa występują w Polsce.

Korzenie początkowo z pędu wyrastają cienkie, białe korzenie korzenie przybyszowe, kolejne, liczne korzenie wykształcają się jako bulwy korzeniowe osiągające od 5 do 100 mm długości, o maczugowatym kształcie, tępo zakończone. Łodyga pojedyncza lub rozgałęziona o długości od 3 do 20 cm, płoży się i podnosi (u podgatunków diploidalnych łodygi są generalnie bardziej wyprostowane, u poliploidów płożą się), jest naga i korzeni się w węzłach. Liście skrętoległe, ogonkowe, z pochwiastą nasadą. Dwa do czterech liści odziomkowych o długich ogonkach tworzy rozetę przyziemną. Liście łodygowe mają krótsze ogonki, poza tym są podobne, choć te wyższe zwykle są mniejsze i silniej wcinane. U podgatunku typowego, występującego w Europie Środkowej, po kwitnieniu rozwijają się w kątach dolnych liści łodygowych jajowate, białawe bulwki. Blaszka liściowa jest mięsista, naga, błyszcząca i ciemnozielona, ale też często z jaśniejszymi i ciemniejszymi plamami. Ma zmienny kształt i wielkość – osiąga od 5 do 50 mm długości i szerokości. Zwykle ma kształt okrągło- lub jajowato-sercowaty, brzeg jest cały, karbowany lub wcinany. Kwiaty kwiaty pojedyncze, zwykle obupłciowe, rozwijają się na końcach poszczególnych rozgałęzień pędu. U podgatunku typowego o średnicy 13–30 mm (niektóre podgatunki mają większe kwiaty). Okwiat składa się z trzech wolnych, szybko odpadających i zielonkawych działek kielicha o wymiarach 4–9 × 3–6 mm oraz najczęściej 8 wolnych, żółtych płatków korony o wymiarach 6–15 × 2–5 mm. Płatki od wewnątrz są błyszczące, od zewnątrz matowe. Liczba pręcików i słupków jest zmienna w granicach od 5 do 72. Owoce zwykle nie zawiązują się u podgatunku typowego, występującego w Europie Środkowej, ewentualnie są źle wykształcone (co najwyżej jako kilka luźnych i rozpostartych niełupek w górnej części dna kwiatowego). U innych podgatunków owocami są nagie lub omszone niełupki o wymiarach 2,6–2,8 (do 3,3 mm) × 1,8–2 mm bez dzióbka, zebrane w kulisty owoc zbiorowy, gęsto skupione i w większości wzniesione ku górze. Niełupki zawierają pojedyncze nasiono.

Biologia i występowanie

Ziarnopłon wiosenny rośnie najczęściej w żyznych lasach liściastych, zwłaszcza w lasach łęgowych i w wilgotnych grądach, unika natomiast lasów na glebach kwaśnych i ubogich, np. kwaśnych buczyn i kwaśnych dąbrów. Poza tym występuje na wilgotnych łąkach i pastwiskach, w zaroślach, nad brzegami potoków i źródeł, często też w parkach i ogrodach jako chwast. Utrzymuje się także na wykaszanych przydrożach i trawnikach. Preferuje miejsca słabo nachylone, na stokach utrzymuje się tylko w pobliżu wypływów wód. W pełni sezonu wegetacyjnego stanowiska ziarnopłonu wiosennego często są silnie zacienione, przy czym cieniste miejsca preferuje podgatunek typowy (rozmnażający się głównie wegetatywnie tetraploid), podczas gdy zachodnioeuropejski diploidalny podgatunek płodny rośnie zarówno w miejscach latem ocienionych, jak i w miejscach nasłonecznionych. Niektóre podgatunki, jak calthifolia, preferują nawet siedliska nasłonecznione takie jak murawy stepowe i widne zarośla. Rośliny rosnące w miejscach lepiej nasłonecznionych kwitną obficiej i mają lepiej rozwinięty system korzeniowy. Gleba na stanowiskach ziarnopłonu jest zróżnicowana, w szerokich zakresach odczynu pH, składu chemicznego i mechanicznego. Podgatunek płodny (zachodnioeuropejski subsp. fertilis) dobrze rośnie jednak na glebach lekko zakwaszonych (od 4,4 do 6,9 pH), podczas gdy podgatunek wegetatywny (środkowoeuropejski subsp. verna) preferuje gleby obojętne i lekko zasadowe (od 6,5 do 7,9 pH), zasobne w węglan wapnia. Podgatunek ten na glebach zakwaszonych wytwarza mniej i mniejsze bulwy korzeniowe i zmniejsza liczbę powstających bulwek w kątach liści. Oba najbardziej rozpowszechnione podgatunki preferują siedliska wilgotne i mokre lub zalewane okresowo. Ziarnopłon kusy (subsp. calthifolia) rośnie często z kolei w miejscach suchych i na glebach zasolonych. W okresie spoczynku letniego rośliny nawet rozwijające się wiosną w miejscach wilgotnych dobrze znoszą susze. Zaczynając rozwój jeszcze w miesiącach zimowych ziarnopłon cechuje się dużą odpornością na mróz (młode liście przeżywają co najmniej –9,5 °C). W górach zanika w piętrze pogórza, rzadki jest w reglu dolnym – osiąga do 1200 m n.p.m. w Tatrach i 1620 m n.p.m. w Alpach. W typologii siedliskowej lasów Europy Środkowej gatunek jest wskaźnikowy dla siedliska lasu wilgotnego (Lw) i olsu jesionowego (OIJ). Zasięg gatunku obejmuje niemal całą Europę, poza tym Azję Zachodnią, rejon Kaukazu i Syberię Zachodnią, a także Afrykę Północną. W Europie brak go na Islandii, w północnej i górskiej części Półwyspu Skandynawskiego i w północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej. W Polsce jest gatunkiem rodzimym, pospolitym na terenie niemal całego kraju, rzadszy jest miejscami na północnym wschodzie i w górach. Jako gatunek inwazyjny rośnie w Ameryce Północnej, Japonii, Australii i Nowej Zelandii. Introdukowany został na kontynent amerykański prawdopodobnie jako roślina ozdobna i wciąż jako taki znajduje się w obrocie handlowym. Stwierdzony został po raz pierwszy zdziczały w Pensylwanii w 1867. Współcześnie występuje już jako zadomowiony w 26 wschodnich stanach USA, a także w Oregonie i Waszyngtonie, w Teksasie oraz we wschodnich i zachodnich prowincjach Kanady. Kilka stanów wprowadziło zakaz rozprzestrzeniania gatunku na ich obszarze (Connecticut, Massachusetts, Oregon i Waszyngton). W Ameryce Północnej stwierdzono obecność co najmniej 5 podgatunków sprowadzonych z Europy. Zasięgi geograficzne poszczególnych podgatunków opisane zostały w sekcji „Systematyka i zmienność”.

Ziele ziarnopłonu (Herba Ficariae) uznawane było za lecznicze i używane w medycynie ludowej. Zbierano je przy bezdeszczowej pogodzie i suszono w miejscu zacienionym. Ekstraktu z ziela używano do kąpieli w celu leczenia hemoroidów, brodawek i świerzbu. Ziele wykorzystywano także przy krwawieniach z dziąseł, do przemywania drobnych zranień, a sokiem łagodzono ukąszenia owadów. Na Wyspach Brytyjskich wywarem z korzeni i ziela leczono też skrofulozę (zgrubienia węzłów chłonnych dawniej zwane zołzami – ang. king’s evil). Zarówno to, jak i leczenie guzków krwawniczych oraz różnych brodawek tłumaczono zgodnie z nauką o sygnaturach wskazaniem przez Stwórcę za pomocą kształtu, w tym wypadku bulw korzeniowych, co leczy dane ziele. Pisał o tym Nicholas Culpeper w 1652, a wcześniej Pierandrea Matthioli. Do analogicznych dolegliwości, jak tradycyjnie leczonych ziarnopłonem, stosuje się tzw. leki homeopatyczne sporządzane z udziałem tego ziela.
Bulwy ziarnopłonu były spożywane już w mezolicie i neolicie, o czym świadczą znaleziska archeologiczne z różnych miejsc w Europie. Jadalne są młode liście, bulwki i pąki kwiatowe. Dawniej ludność wiejska wczesną wiosną (na tzw. przednówku) spożywała młode liście ziarnopłonu, uważając je za smaczne warzywo. Ze względu na dużą zawartość witaminy C młode liście pomagały zapobiegać szkorbutowi. W Niemczech ziarnopłon nazywany był skorbutkraut, podobnie jak warzucha lekarska, i opisywany był jako mający podobne właściwości. W celu uzyskania liści etiolowanych (pozbawionych zupełnie goryczy) posypywano miejsca rozwoju ziarnopłonów trocinami. Krzysztof Kluk smak liści określał jako „słodkawy, nieco tłusty, nie bardzo przyjemny”. Mogą być one spożywane surowe i gotowane, przyrządzane podobnie jak szpinak. Młode listki uznawane są za wartościowy dodatek do sałatek wiosennych. Pąki kwiatowe można przyrządzać tak jak pąki kaparów. Bulwki łodygowe są jadalne po przegotowaniu, ewentualnie pieczone. Na Korsyce spożywano przegotowane bulwki z olejem oliwkowym, doprawione solą morską. Ze względu na wzrastający udział piekącej i toksycznej protoanemoniny roślina staje się gorzka i lekko trująca w okresie kwitnienia. Ostry smak jest sygnałem, że rośliny spożywać już nie należy.
Kwiaty często odwiedzane są przez pszczoły ze względu na wczesne i masowe kwitnienie, chociaż nektar wydzielany jest w znikomych ilościach. Z bogatych w skrobię bulw korzeniowych uzyskiwano dawniej krochmal. Według niektórych źródeł płatki kwiatów, a według innych liście mogą być używane do czyszczenia zębów.Ziarnopłon wiosenny bywa uprawiany jako roślina ozdobna, szczególnie jako roślina okrywowa pod drzewami, ale też zalecana do ogrodów skalnych i na obrzeża rabat. Jego walorem są jaskrawo złociste kwiaty i żywozielone liście, często z jasnymi lub ciemnymi plamkami, oraz fakt, że zakwita bardzo wcześnie i podobnie jak w środowisku naturalnym może rosnąć w miejscach latem zacienionych, gdyż rozwija się wczesną wiosną, zanim drzewa wypuszczą liście. W miejscach, gdzie ziarnopłon jest uprawiany, zaleca się sadzenie roślin, które są ozdobne w drugiej połowie lata, ponieważ części nadziemne ziarnopłonu zamierają na jego początku. Ewentualnie dobrymi towarzyszami ziarnopłonu są rośliny zachowujące liście przez całe lato, takie jak paprocie, konwalia majowa, przylaszczka pospolita, fiołek wonny. Roślina może być ekspansywna w odpowiednich dla siebie warunkach siedliskowych i nierzadko w ogrodach jest uciążliwym chwastem. Oprócz typowej formy gatunku uprawia się bardziej ozdobne kultywary, których walorem jest też to, że są mniej ekspansywne od formy typowej.‘Alba Plena’ – kwiaty pełne, najpierw kremowe, później białe, ‘Albus’ – kwiaty kremowobiałe i lśniące, ‘Brambling’ – kwiaty mniejsze, żółte, ale liście w bordowe i srebrne plamy, ‘Brazen Hussy’ – kwiaty żółte od góry i brązowe od spodu, liście brązowo-zielone, ‘Collarette’ – kwiaty z gęstym pomponem w części środkowej otoczonym pojedynczym, żółtym okwiatem; liście z brązową plamą w części środkowej, ‘Coppernob’ – kwiaty z płatkami kremowymi w górnej części i żółtymi w dolnej, liście brązowe, ‘Double Bronze’ – kwiaty duże, półpełne, z płatkami żółtymi od spodu brązowymi, liście zielone z jasnymi plamkami, ‘Double Cream’ – kwiaty półpełne, duże, zielonokremowobiałe; liście zielone, ‘Green Petal’ – kwiaty niewielkie, okwiat z listków żółto-zielonych, nieregularnych, ‘Picton’s Double’ – kwiaty pełne, cytrynowożółte; liście zielone, ‘Pleniflora’ – kwiaty pełne, ‘Salomon’s White’ – kwiaty duże, białe, liście zielone, ‘Yaffle’ – kwiaty z płatkami zredukowanymi, zielonkawymi, przez to eksponujące żółte pręciki, liście jasnozielone.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-10-01 00:14:54]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=71387044. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.