Wirtualny atlas roślin: Tatarak zwyczajny / Acorus calamus

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) – polimorficzny gatunek byliny, należący do rodziny tatarakowatych (Acoraceae). Znany jest także pod ludowymi nazwami jako np. ajer i tatarskie ziele. Zasięg gatunku obejmuje Azję i Amerykę Północną, poza tym został zawleczony i rozpowszechniony przez człowieka na inne kontynenty od strefy subtropikalnej do umiarkowanej. Do Europy trafił najprawdopodobniej między średniowieczem a XVI wiekiem. W Polsce ten gatunek jest pospolity na całym terenie z wyjątkiem Karpat. W polskiej florze ma status kenofita – holoagriofita. Uważany za inwazyjny, ma jednak średni wpływ na rodzime gatunki roślin szuwarowych. Roślina olejkodajna, jadalna, kosmetyczna i lecznicza, o szerokich zastosowaniach w różnych kulturach na całym świecie.

Łodyga i liście łodyga kwiatonośna na przekroju jest trójkanciasta, spłaszczona, nierozgałęziona, u podstawy czerwonawopurpurowa, o wysokości do 40–50 cm. Zwieńczona jest kwiatostanem zepchniętym na bok (pozornie bocznym) przez pionowo ustawioną, liściową pochwę kwiatostanu (spatha). Liście mieczowate, zaostrzone na szczycie, z wystającym grzbietem po obu stronach (u form diploidalnych także dodatkowe żyłki przewodzące, poza środkową, są wystające). Osiągają zwykle długość 70–100 cm, rzadziej są nieco krótsze lub dłuższe (do 150 cm). Mają szerokość zwykle ok. 1,5 cm, do 2, rzadko 2,5 cm. Często blaszka jest nieco falista, u nasady zaczerwieniona, wyżej jasnozielona. Tatarak należy do erektofili, tj. roślin o liściach ustawionych pionowo. Po zasuszeniu liście żółtawe lub brązowe w ciemniejsze kropki. Kwiaty zebrane w kolbowaty obupłciowy kwiatostan o długości 4–8 cm i szerokości ok. 1 cm. Kwiaty osadzone spiralnie i gęsto upakowane w kwiatostanie są żółtozielone, małe (do 2 mm średnicy), obupłciowe. Kwiatostan młody jest zielony, podczas kwitnienia żółto-zielony, po przekwitnieniu żółtawy. Okwiat składa się z sześciu wąskich, łuseczkowatych, odwrotnie jajowatych działek o długości do 3 mm i szerokości 1 mm, na szczycie zaostrzonych i kapturkowatych. Pręcików jest 6, z nitkami nieco spłaszczonymi o długości do 2,5 mm i z pylnikami w kolorze kremowym. Słupek jest jeden, trójkomorowy i trójkanciasty o długości 2,5–3,5 mm i szerokości od 1 do nieco ponad 2 mm. Na szczycie jest gąbczasty, wydłużony (szyjki jednak brak) i zwieńczony drobnym, siedzącym znamieniem. Wzór kwiatowy tataraku zwyczajnego to: *P3 + 3 A3 + 3 G(3_). Owoce czerwone jagody powstają tylko u form diploidalnych, występujących w Azji. Rośliny triploidalne rosnące w Europie owoców nie tworzą. Owocostan osiąga średnicę ok. 2 cm. Owoce są podługowato-owalne, o długości do 4,5 mm i szerokości do 3 mm, zawierają jedno lub kilka nasion. Nasiona są jajowate do owalnych o długości do 3 mm i szerokości nieco ponad 1 mm. Łupina nasienna ma barwę jasnobrązową, jest gładka lub z niewielkimi zagłębieniami.

Biologia i występowanie

W klasyfikacji Raunkiæra tatarak zaliczany jest do helofitów. Tylko podczas krótkich okresów przy wysokich stanach wód może przeżyć w zanurzeniu (w hydrofazie), poza tym rozwija się w fazie litoralnej i bagiennej. Nie znosi falowania. Gatunek występuje na brzegach wód i na płyciznach (do 60 cm głębokości, choć zwykle do 45 cm) – w rowach i ciekach o wolnym przepływie, w stawach, starorzeczach i jeziorach. Ma duże wymagania świetlne, ale choć najlepiej rośnie w pełnym słońcu, toleruje także półcień. Preferuje podłoża mineralne (piaszczyste i piaszczysto-mułowe oraz muliste), choć ze stosunkowo dużą zawartością materii organicznej (1–2%), rzadziej rośnie na terenach zabagnionych i nieco zatorfionych. Preferuje odczyn gleby w zakresie pH od 5 do 7. Jest to gatunek mrozoodporny – bez szkody zimuje w temperaturach do -20 °C lub nawet -25 °C. Odgrywa istotną rolę w zarastaniu i wypłycaniu zbiorników – gruba darń kłączy i korzeni podnosi podłoże, produkuje dużą ilość fitomasy, która jednak dość szybko się rozkłada. Jako gatunek wybitnie nitrofilny tatarak tworzy szuwary w miejscach zasilanych związkami azotu i fosforu, także w miejscach dopływu ścieków komunalnych. Jest to roślina wapnolubna. W zasadzie nie rośnie, a w każdym razie nie dominuje w zbiorowiskach na brzegach zbiorników dystroficznych, na podłożu kwaśnym. Kłącza tataraku zachowują żywotność nawet po okresowym silnym przesuszeniu. Występujący w Europie cytotyp triploidalny często tworzy agregacje wyróżniane jako zespół szuwaru tatarakowego Acoretum calami Kobendza 1948. Rośnie też w różnych zbiorowiskach szuwarów właściwych i jest gatunkiem charakterystycznym dla związku zespołów Phragmition. Zajmuje podobne siedliska jak manna mielec i w związku z tym wypiera szuwar mannowy. Według niektórych źródeł jest to jedyny udokumentowany wpływ inwazji tego gatunku na rodzimą roślinność w Europie Środkowej, według innych szuwar tatarakowy wypierać może także szuwar skrzypowy, szerokopałkowy, trzcinowy i różne szuwary turzycowe. Kłącza, rosnąc i rozgałęziając się, tworzą wraz z korzeniami zwartą, zbitą i grubą warstwę, zwaną darnią tatarakową, która utrudnia rozwój innym gatunkom roślin. W Polsce nie wpisano go na listę gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Mimo to przez część środowiska naukowego uznany został za obcy gatunek inwazyjny i postulowana jest kontrola jego populacji, zwłaszcza na obszarach chronionych. W innych opracowaniach uznany jest za gatunek obcy, ale nie za inwazyjny. Cytotyp diploidalny (var. americanus) rośnie na brzegach wód w większym rozproszeniu, nie tworząc zwykle rozległych agregacji. Ustępuje w przypadku inwazji i konkurencji z tatarakiem zawleczonym z Europy. Tatarak diploidalny jest też wrażliwy i łatwo infekowany przez Uromyces sparganii (rdzowce). Na triploidalnym tataraku w Europie Środkowej występuje co najmniej 28 gatunków grzybów pasożytniczych, w tym monofag związany wyłącznie z tym gatunkiem – Ascochyta acori. Szuwary tataraku są siedliskiem lęgowym kaczkowatych. Kłącza stanowią pożywienie piżmaka, owocami w Ameryce Północnej żywi się karolinka, a liście są chętnie i w dużych ilościach zjadane przez łosie. Na roślinie tej żerują poza tym także rak szlachetny i pluskwiak Ceratophis lataniae. Na ziemiach polskich liście tataraku minowane są przez co najmniej cztery gatunki bezkręgowców. Płodne, diploidalne formy tataraku zwyczajnego występują w środkowej Syberii, w Mongolii oraz na rozległych obszarach Ameryki Północnej, gdzie opisywane bywają jako odrębny gatunek – Acorus americanus (Raf.) Raf., choć nie stwierdzono różnic między populacjami amerykańskimi i syberyjskimi. Rośliny diploidalne w Ameryce rosną od północno-wschodniej części USA poprzez niemal całą Kanadę po wybrzeża Pacyfiku. Tatarak ten rozprzestrzeniany był przez Indian, o czym świadczy znajdowanie często jego stanowisk w rejonie dawnego osadnictwa indiańskiego. Występowanie tataraku tetraploidalnego potwierdzono tylko w Azji – we wschodniej Syberii, w Japonii oraz Indiach. Najszerzej rozpowszechniony jest tatarak triploidalny. Występuje on w Azji Południowej (w rejonie Himalajów i dalej na południu, po Filipiny i Celebes na wschodzie oraz południowe Indie, Cejlon i wyspę Reunion na zachodzie), a także na rozległych obszarach Europy. Z Europy forma triploidalna zawleczona została wraz z kolonistami do Ameryki Północnej, gdzie rozprzestrzeniła się zwłaszcza we wschodniej części USA. Zawleczona została także w rejon Rio de Janeiro w Ameryce Południowej, do Republiki Południowej Afryki i do Australii. Do Europy tatarak trafił, według niektórych źródeł, w średniowieczu podczas najazdów tatarskich (stąd pochodzi polska nazwa rodzaju) i innych ludów tureckich. Rozprzestrzenianiu gatunku sprzyjać miało dodawanie fragmentów kłączy do bukłaków w celu aromatyzowania wody, po czym zgubione lub wyrzucone kłącza dawały początek nowym populacjom. Być może tą drogą tatarak trafił wówczas tylko do wschodniej Europy i na ziemie polskie. Według różnych szacunków nastąpić to mogło w połowie XIII w. (najazdy mongolskie) lub w XV i XVI w. (wojny z Tatarami i Imperium osmańskim), ale rzeczywisty sposób introdukcji nie jest znany. Udokumentowane jest dostarczenie roślin tego gatunku z Konstantynopola do Pragi w 1557 roku, gdzie miał rosnąć do roku 1574. Także z Konstantynopola rośliny tego gatunku przekazane zostały do Wiednia w 1576 roku. W ostatnich latach XVI wieku tatarak uprawiano w Londynie. W XVII wieku roślina była już rozpowszechniona w Europie Środkowej. Współcześnie triploidalny tatarak jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie. Nie występuje tylko w północnej części Półwyspu Skandynawskiego i na Islandii. Powszechny jest w środkowej części kontynentu, natomiast bardzo nieliczne stanowiska ma w północnej Rosji, w północnej części Wysp Brytyjskich, w zachodniej Francji i na półwyspach: Iberyjskim, Apenińskim i Bałkańskim. W Polsce występuje pospolicie. Bywa określany jako inwazyjny lub zadomowiony gatunek obcy, ale nie inwazyjny. Rzadziej spotykany jest tylko w Karpatach oraz na niektórych innych obszarach, np. o rozległej pokrywie leśnej (rejon Puszczy Goleniowskiej i Białowieskiej) czy na Pobrzeżu Koszalińskim. Szacuje się, że jego populacja wzrasta i nie ma już możliwości wyeliminowania tego gatunku z krajowej flory. W różnych krajach gatunek uznaje się za inwazyjny, niezależnie od rozpowszechnienia. Ma taki status na Litwie, gdzie jest częsty, i w Finlandii, gdzie jest rzadki. Nieinwazyjny lub tylko potencjalnie inwazyjny jest w Irlandii, Czechach i Danii, gdzie nie jest zbyt rozpowszechniony. Nie jest uznawany za inwazyjny także na Łotwie, gdzie należy do roślin pospolitych. Tatarak zwyczajny występuje głównie na terenach nizinnych. W Europie sięga w górach do rzędnej 1100 m n.p.m., a w Chinach do 2600 m n.p.m.

Historia W tradycji ludowej Europy Środkowej stosowano tatarak w celu przywrócenia „periodu ponad miarę zatrzymanego” tj. w celach poronnych oraz przy leczeniu suchot. Kłącze tataraku żuto także w celu złagodzenia bólu zębów oraz wzmocnienia strun głosowych. Przede wszystkim jednak stosowany był w różnych dolegliwościach przewodu pokarmowego. Rzadko używano także tataraku przy obrzękach, oparzeniach, kokluszu oraz do kąpieli noworodków i nasiadówek, tj. kąpieli podbrzusza przy chorobach kobiecych. W strefie tropikalnej zewnętrznie stosowano liście tataraku do leczenia owrzodzeń i trądu. W tradycyjnej medycynie hinduskiej i chińskiej tatarak stosowany był przy zaburzeniach pamięci, do poprawienia wydajności nauki i przeciwdziałania starzeniu, jako lek żołądkowy i przeciwreumatyczny. Na Filipinach wykorzystywany był jako lek przeciwcukrzycowy. W Ameryce Północnej różne plemiona leczyły kłączem tataraku wszelkie choroby. Indianie Potawatomi wysuszonym i sproszkowanym kłączem leczyli katar. Surowiec zielarski Surowcem zielarskim jest kłącze (Rhizoma Calami) oraz czysty olejek tatarakowy (Oleum Calami). Kłącze może występować w postaci nieokorowanej (Calami rhizoma crudum) i okorowanej (C. r. mundatum). Surowiec ten wykorzystuje się do wytwarzania takich preparatów ziołowych jak: Calmagina, Gastro, Wikalina, Uldenol i Ulventrol (tabletki), Gastrochol (proszek), nalewka tatarakowa (Tinctura Calami), granulat ziołowy Urogran. W Indiach, gdzie występuje odmiana o wysokiej zawartości beta-azaronu, poddaje się kłącza zabiegowi detoksykacji (sodhana prakriya), polegającemu na ich gotowaniu w moczu krów (stwierdzono, że daje to ten sam efekt co wodna ekstrakcja), a następnie w wywarze Sphaeranthus indicus, co faktycznie powoduje zmniejszenie zawartości toksycznego związku. W medycynie chińskiej i w Europie zawartość beta-azaronu jest skutecznie zmniejszana przez długotrwałe przygotowywanie odwaru (po jednej godzinie gotowania zawartość azaronu zmniejsza się o 85%, po dwóch zostaje go znikoma ilość). Generalnie w lecznictwie stosuje się tatarak w formie wodnych naparów i odwarów, alkoholowych nalewek i czystego olejku tatarakowego. Ziele może być stosowane pojedynczo i w mieszankach. Działanie Wyciąg z kłącza usprawnia trawienie poprzez pobudzanie wydzielania soku trawiennego i żółci (efekt działania substancji goryczowych, zwłaszcza akoryny). Z powodu działania rozkurczowego na mięśnie gładkie przeciwdziała wzdęciom, zwiększa (nieznacznie) ilości wydzielanej żółci i moczu. Zwiększa także wydzielanie mukopolisacharydów chroniących błonę śluzową żołądka. W efekcie preparaty z tataraku zalecane są przy zaburzeniach trawiennych, wzdęciach i kolkach, braku apetytu i dostatecznych ilości soku trawiennego. Z powodu działania uspokajającego i wzmacniającego izomerów azaronu preparaty z tatarakiem zalecane są także przy wyczerpaniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu, podawano je także w przypadku histerii. Wyciągi z kłącza stosowane są także zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła oraz płukania włosów i skóry głowy przy różnych dolegliwościach (łupież, łojotok i wypadanie włosów). Przy zaburzeniach trawiennych podaje się pacjentom także preparaty zawierające czysty olejek tatarakowy. Stosowany jest on poza tym zewnętrznie do kąpieli uspokajających i wzmacniających oraz do nacierania przy reumatyzmie i artretyzmie (działa przeciwbólowo). Stosowany zewnętrznie działa drażniąco i poprawia ukrwienie skóry. Olejek dodawany był do kąpieli lub nacierania w przypadku przeciążenia, ale obecnie dodawanie olejku lub ekstraktu do kąpieli nie jest wskazane. Alkoholowy wyciąg z kłączy tataraku wykazuje działanie antyproliferacyjne, immunosupresyjne i antymikrobiologiczne, działając silnie na grzyby: Trichophyton rubrum, Microsporum gypseum, Penicillium marneffei i średnio na Candida albicans, Cryptococcus neoformans i Saccharomyces cerevisiae. Oddziaływanie przeciwbakteryjne wykazuje tylko wobec Escherichia coli. Działa także przeciwbiegunkowo, usypiająco, przeciwdrgawkowo, przeciwzapalnie, przeciwutleniająco, przeciwskurczowo, moczopędnie, ma być też skuteczny przeciw robakom i poprawiać pamięć. Stwierdzono, że zawiera substancje zmniejszające insulinooporność, nie powodując przy tym zwiększenia masy ciała, jak to bywa przy używaniu w tym samym celu rozyglitazonu. Powoduje zwiększenie aktywności inhibitora alfa-glukozydazy i dlatego jest użyteczny przy leczeniu cukrzycy. Zastosowanie w weterynarii W różnej postaci tatarak i jego preparaty stosowane są w celu poprawy trawienia. Przeciwwskazania Ze względu na wykazane w doświadczeniach na zwierzętach mutagenne i słabe kancerogenne działanie bogatego w cis-azaron olejku tatarakowego odradza się długotrwałe stosowanie tataraku. Do sporządzania leków rekomendowane są odmiany z olejkiem pozbawionym cis-azaronu lub z jego zawartością w kłączu nie przekraczającą 5%.
Roślina – prócz intensywnego aromatu oraz własności leczniczych – zawiera także toksynę, powinna więc być stosowana tylko w niewielkich ilościach, jako przyprawa, a nie danie główne, a część źródeł zaleca jej unikanie. Spożywa się kłącza, których młodą część można jeść także na surowo. Tatarak zalecany jest jako dodatek do napojów (np. kompotów, likierów oraz herbat), sałatek oraz ciast i budyniów. Alkohol o silnym aromacie wytwarzany z tataraku zwano kalmusówką. Także w regionie Śląska Cieszyńskiego produkuje się wódkę na bazie kłącza rośliny spożywaną tam tradycyjnie w Wielki Piątek oraz w dolegliwościach przewodu pokarmowego i na trawienie – tatarczówkę skoczowską. Z kłączy wyrabiano także suchą konfiturę oraz cukierki (w wyniku kandyzacji), dodawano je także do ginu i piwa. Tatarak stosowany jest stosunkowo często w kuchni arabskiej i indyjskiej, gdzie używa się zmielonego kłącza do aromatyzowania słodyczy i kompotów z owoców. Wchodzi on także w skład mieszanek ziołowych typu curry, mieszany jest z gałką muszkatołową, wanilią i cynamonem. Jako pożywienie był używany przez Indian Abenaków i Dakotów. Zachodnia grupa Dakotów (Lakotów) jadła także liście. W Polsce, na Podlasiu, na liściach tataraku wypiekano chleb. W krajach, gdzie jest to dozwolone, sproszkowane kłącze bywa składnikiem mieszanek przyprawowych.
Jedne z najstarszych wzmianek o wykorzystaniu leczniczym tataraku pochodzą z Indii, gdzie roślina stosowana była do leczenia w medycynie ajurwedyskiej. Gatunek wykorzystywano także w starożytnych cywilizacjach basenu Morza Śródziemnego. Znaleziony został np. w grobowcu Tutanchamona. Tatarak jest rośliną użytkową w różnych kulturach, od Indian amerykańskich do Chińczyków, Hindusów i Europejczyków. Tatarak opisywany był przez Hipokratesa, Teofrasta, Dioskurydesa i Celsusa. Szeroko wykorzystywany był i wciąż jest jako roślina lecznicza i kosmetyczna. Kłącze służy do aromatyzowania cukrów, nalewek i likierów. Surowiec pozyskuje się z upraw (zwłaszcza w strefie subtropikalnej i tropikalnej) lub ze stanu dzikiego (np. w Europie Środkowej). Przez długi czas tatarak uchodził za surowiec bezpieczny, pozbawiony trujących właściwości i stąd oraz z powodu swych walorów zapotrzebowanie na niego było znaczne. Odkrycie wysokich zawartości azaronu w surowcu pochodzącym z Indii spowodowało wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu preparatów z tataraku w różnych krajach. Za dopuszczalną w lekach ziołowych uważa się dawkę powodującą przyjęcie do 0,115 mg beta-azaronu na osobę dziennie. W USA od 1968 stosowanie tataraku w produktach spożywczych jest zakazane. W Unii Europejskiej w żywności dopuszcza się zawartość azaronu do 0,05 mg/kg w produktach spożywczych i do 0,5 mg/kg w wyrobach alkoholowych.Ze względu na zdolność wiązania dużych ilości pierwiastków biogennych tatarak jest zalecany do stosowania w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Bywa sadzony w celu umacniania linii brzegowej wód. Olejek tatarakowy powoduje sterylność samców u wielu gatunków owadów, co wykorzystuje się w biologicznym zwalczaniu niektórych szkodników. Liście tataraku i olejek tatarakowy stosowano jako środek odstraszający owady – pchły, ćmy i mrówki, a także muchy. W celu pozbycia się uciążliwych insektów na Podlasiu tatarak umieszczano w pościeli. Używano go do ochrony żywności przed szkodnikami, w tym także przed myszami. Również żywe rośliny posadzone nad wodą mają odstraszać komary. Stosowano tatarak także do tępienia gąsienic w uprawach kapusty. Potwierdzono użyteczność tego gatunku do zwalczania i biokontroli kleszcza z gatunku Rhipicephalus microplus, będącego uciążliwym pasożytem zwierząt domowych na wielu obszarach świata (poza Europą). Doskonale jako repelent przeciw jadowitym wężom działa ekstrakt tataraku w heksanie wraz z miodlą indyjską, tytoniem szlachetnym i niepokalankiem Vitex negundo, podobnie działa ekstrakt tataraku w oleju wraz z sosną, tymiankiem i roślinami z rodzaju Citronella. W Indiach stosowano tatarak do oszałamiania kobr. Liście tataraku wykorzystywano do wyplatania koszyków, mat i do pokrywania strzech. Kłączami tataraku uszczelniano kadzie. Ze względu na dużą zawartość skrobi z kłączy wyrabiano krochmal. W rejonie Kaukazu używano kłączy tataraku do garbowania skór. Kłączy i olejku dodawano do lekarstw w celu maskowania ich przykrego zapachu, aromatyzowano nimi także pasty do zębów. Liście tataraku zawieszano w ulach, co miało być „bardzo przyjemne pszczołom”. Gatunek wskaźnikowy wchodzący w skład Makrofitowego Wskaźnika Rzecznego z wartościami L=2 (wskaźnik zaawansowanej eutrofii) i W=3 (gatunek stenotypowy).Olejek eteryczny wykorzystywany jest w kosmetyce i do wytwarzania perfum (służy jako utrwalacz zapachów). O tataraku jako roślinie stosowanej do wyrobu perfum wspomina się już w papirusie VI z biblioteki Chestera Beatty'ego datowanym na około 1300 rok p.n.e. W latach 90. XX wieku wartość olejku tatarakowego wykorzystywanego w przemyśle perfumeryjnym w Ameryce Północnej przekraczała 30 mln dolarów. Wyciąg z kłącza stosuje się do perfumowania mydła, aromatyzowania gum do żucia oraz jako składnik płynów do płukania ust. Olejek tatarakowy ma właściwości utrwalania zapachów. Tatarak bywa stosowany jako dodatek do kąpieli. Dzięki swoim właściwościom drażniącym powoduje przekrwienie skóry i usunięcie szkodliwych produktów przemiany materii. Odwar z kłącza lekko rozjaśnia włosy. Wyciąg z kłączy tataraku wchodzi w skład odżywki do włosów Urticosan (Herbaflos) zalecanej do pielęgnacji każdego rodzaju włosów (przeciwdziała łupieżowi i łojotokowi, wzmacnia cebulki włosowe, oczyszcza skórę, nadaje włosom puszystość i połysk). Fragmenty kłączy żuto w XIX wieku w celu odświeżenia oddechu.Tatarak zwyczajny sadzony bywa jako roślina ozdobna na brzegach zbiorników naturalistycznych i oczek wodnych, przy czym ze względu na silny wzrost nie jest zalecany do sadzenia w małych zbiornikach. Do jego walorów należy oczyszczanie wód z nadmiaru biogenów. Liście tataraku wykorzystywane są do ozdabiania domów i podwórzy w czasie Zielonych Świątek (W Zielone Świątki tatarak w kątki! W Zielone Świątki nowe porządki). Wykładano je latem na podłogach w domostwach, kościołach i w zamkach. Ich aromat działał orzeźwiająco i „czynił zdrowe powietrze”. Współcześnie suszone liście i kłącza używane są do aromatyzowania pomieszczeń za pomocą potpourri i torebek zapachowych.Gatunek uprawiany jest w warunkach polowych w strefie tropikalnej i subtropikalnej na obszarach nawadnianych, z roczną ilością opadów wynoszącą od 700 do 2500 mm. Gatunek ten może być sadzony w strefach mrozoodporności od 3 do 10. W Europie Środkowej uprawiany jest jako roślina ozdobna na brzegach zbiorników, natomiast surowiec zbiera się z populacji dziko rosnących. Z powodu szerszych zastosowań w przeszłości uprawiany był także w ogrodach, przy czym rosnąc w ziemi, a nie na brzegach wód kłącza miał podobno bardziej aromatyczne.Rozmnażanie Tatarak zwyczajny rozmnaża się za pomocą fragmentów kłącza sadzonych wiosną. Stosuje się w tym celu zdrowe fragmenty kłączy o długości od 5 do 10 cm, sadzone na głębokości do kilkunastu cm i w odstępach ok. 30 cm. W podobnym zagęszczeniu można wysadzać także większe fragmenty kęp. W obrębie zasięgu tataraku zawiązującego płodne nasiona sadzi się je płytko w okresie jesienno-zimowym pod osłonami w wilgotnym podłożu, po czym wiosną siewki wysadza się na stanowiska docelowe. Nasiona mogą zostać wykorzystane do siewu bezpośrednio po zbiorze, ew. mogą być przechowywane w niskiej temperaturze i wilgotności. W uprawach polowych w strefie międzyzwrotnikowej sadzi się pocięte na niewielkie fragmenty kłącza w lipcu i sierpniu, w rozsadzie 30 × 30 cm na głębokości 4 cm. Pokrywająca wysadzone kłącza warstwa wody nie powinna przekraczać 20 cm. Choroby i szkodniki Przy uprawie tataraku nie ma istotnych problemów z chorobami i szkodnikami. Pielęgnacja Podczas uprawy roślin do celów ozdobnych lub w oczyszczalniach biologicznych zaleca się ich odmładzanie poprzez podcinanie wiosenne lub jesienne (w obszarach o cieplejszym klimacie). Przed uprawą polową tataraku w strefie międzyzwrotnikowej grunt przygotowywany jest analogicznie jak pola ryżowe – przed sezonem deszczowym gleba jest 2–3 razy przeorywana. Pola są nawożone bezpośrednio po posadzeniu, a następnie jeszcze dwukrotnie w odstępie miesiąca. Na polach utrzymuje się poziom wody wynoszący ok. 5 cm, po wyrośnięciu roślin do 10 cm. Zbiór Ze względu na najwyższe stężenia olejku eterycznego w okresie wiosennym zaleca się zbieranie kłączy wiosną i do połowy lata. Kłącza wycina się bosakiem lub siekierą, dzieląc zbitą darń na fragmenty. Można je pozyskiwać z roślin 2-3-letnich, w warunkach indyjskich pozyskuje się kłącza już po 6–8 miesiącach uprawy. W warunkach polowych uzyskuje się plon sięgający do 10 t świeżych kłączy z 1 ha (4,2 t po wysuszeniu). Przechowywanie Po oczyszczeniu i płukaniu kłącza mogą być przechowywane na wolnym powietrzu ułożone w pryzmy. W razie konieczności surowiec można suszyć w temperaturze do 35 °C, co nie jest jednak łatwe i wymaga rozłożenia kłączy w cienkie warstwy. Surowca nie należy korować ze względu na dużą zawartość olejku w zewnętrznych częściach kłącza. Po odpowiednim wysuszeniu kłącza powinny być twarde i łamać się z lekkim trzaskiem. Dawniej kłącza suszono pokrojone w talarki, dzięki czemu były łatwiejsze w zastosowaniu. Dobrze wysuszone kłącze jest bardziej aromatyczne niż świeże.

Kłącze tataraku ma silny, aromatyczny zapach oraz gorzki smak. Świeże kłącze składa się w 70–75% z wody. Zawiera poza tym ok. 2,4–3,9% (według niektórych źródeł do 9%) olejku eterycznego, gorycze (akorynę (ok. 0,2%), akoretynę i cholinę), garbniki, śluzy, dekstryny i skrobię. W olejku tatarakowym głównym składnikiem jest cis-izo-azaron lub izoester metylowy eugenolu. Poza tym znajduje się w nim: α-pinen, kamfen, mircen, kalamen i kalamenol, wolne kwasy tłuszczowe (zwłaszcza palmitynowy), liczne węglowodory seskwiterpenowe i ketony seskwiterpenowe. Jest on cieczą gęstą, przezroczystą, żółtą o specyficznym i mocnym zapachu oraz ostrym, gorzkim smaku. Za charakterystyczny zapach odpowiada citralizomer Z,Z-deca-4,7-dienal. Zawartość toksycznego azaronu jest różna w zależności od cytotypu. Najwięcej, bo ponad 75%, jest go w olejku tataraku rosnącego w Indiach, olejek z roślin rosnących w Japonii i wschodniej Syberii zawiera od 10 do 40% azaronu, w olejku z roślin europejskich jest go 13%, a w olejku z roślin diploidalnych z Ameryki Północnej brak go niemal zupełnie. Zawartość beta-azaronu w olejku wytwarzanym w krajach azjatyckich z roślin tetra- i heksaploidalnych jest potencjalnie genotoksyczna i kancerogenna (przynajmniej dla gryzoni). Olejek wytwarzany z roślin diploidalnych z Ameryki Północnej oraz triploidalnych rosnących w Europie zawiera nieszkodliwe ilości beta-azaronu.
Według danych pochodzących z fitocenoz z jeziora Warniak (pow. węgorzewski) w fazie największego rozwoju biomasy tkanki tataraku zawierają w 1 gramie suchej masy: 64 mg substancji mineralnych (popiołu), 18 mg azotu, 0,3 mg fosforu, 7 mg potasu i 6 mg wapnia, natomiast z fitocenoz stawu Opatovický'ego (Kraj południowoczeski, Czechy): 12,6-19,2 mg azotu, 2,0-13,5 mg fosforu, 18,5-36,7 mg potasu, 3,4-8,5 mg wapnia, 1,4-2,1 mg magnezu oraz 0,9-2,4 mg sodu.

Wymieniany jest jako jedna z roślin biblijnych. Według F. N. Heppera opisany został jako „wonna trzcina” w Pieśni nad pieśniami (4,14), Księdze Wyjścia (30,23), Księdze Izajasza (43,24), Księdze Jeremiasza (6,20) i Księdze Ezechiela (27,19). Ziele to miało stanowić jeden ze składników olejku pomazania, służącego do namaszczania, przy czym w Biblii podana jest nawet proporcja jego składników. Wersety z Ksiąg Jeremiasza, Izajasza i Ezechiela wskazują, że roślina ta w czasach biblijnych nie rosła w Palestynie, lecz była sprowadzana „z dalekiej ziemi”. Nie jest jednak całkowicie pewne, czy olejek ten wykonywano z tataraku, inni badacze sugerują, że mógł być wykonywany również z niektórych gatunków palczatek (Cymbopogon). W Ameryce Północnej wojownicy Dakotów przed walką smarowali twarz pastą powstającą po przeżuciu kłącza tataraku w celu ochrony przed strachem. Różne plemiona Indian Ameryki Północnej traktowały tatarak jako roślinę magiczną – strzegącą zdrowia podczas wędrówek i w siedzibach ludzkich.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:01:02]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985581. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.