Wirtualny atlas roślin: Piżmaczek wiosenny / Adoxa moschatellina

Piżmaczek wiosenny (Adoxa moschatellina) – gatunek rośliny należący do rodziny piżmaczkowatych. Jest szeroko rozprzestrzeniony w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. W Polsce jest rozpowszechniony. Rośnie na żyznych próchnicznych glebach, zwykle w lasach. Roślina zakwita wczesną wiosną i w tym czasie, ze względu na charakterystyczny wygląd, jest łatwa do rozpoznania. Zwykle do końca czerwca nie ma już jednak po niej śladu na powierzchni ziemi. Nazwa rośliny pochodzi od wydzielanego zapachu piżma. Nie ma znaczenia użytkowego, co zresztą ujęte jest w nazwie rodzajowej utworzonej z greckiego słowa ádoxos tłumaczonego jako „bez znaczenia, bezużyteczny”.

Pokrój naga roślina zielna, kłączowa, tworząca od jednego do trzech liści odziomkowych i pęd kwiatonośny z dwoma (rzadziej jednym) liściem łodygowym. Łodyga nierozgałęziona, prosto wzniesiona do 5-15 cm, z dwoma tylko liśćmi (rzadko z jednym) i pojedynczym kwiatostanem na szczycie. Z jednego kłącza wyrasta od jednego do kilku, zwykle nie więcej niż 10 pędów kwitnących. W czasie kwitnienia roślina charakterystyczna i łatwa do rozpoznania. Liście 1-3 długoogonkowe liście odziomkowe (ogonki liściowe mają 4–9 cm długości). Są one pojedynczo lub podwójnie 3-sieczne, a każdy odcinek jest nierówno 3-klapowy. Dwa wyrastające naprzeciwlegle liście łodygowe (wyrastają w połowie jej wysokości lub nieco wyżej) są podobnie pojedynczo lub podwójnie 3-sieczne i różnią się tym, że są mniejsze i nie tak głęboko wcinane. Blaszki liściowe bardzo delikatne, na spodniej stronie blaszki błyszczące. Końce klap są zaokrąglone i tylko na szczycie bardzo krótko zaostrzone z kończykiem do 0,2 mm długości. Kwiaty przeważnie 5 (maksymalnie 9) kwiatów zebranych w główkę na szczycie łodygi. Kwiatostan osiąga 6–10 mm długości i szerokości. Kwiaty są siedzące lub krótkoszypułkowe (szypułki do 1,5 mm długości). Środkowy kwiat jest 4-krotny – ma dwie prostokątne działki kielicha, cztery jajowate płatki korony (czasem 3, 5 lub 6), cztery szyjki słupka i cztery pręciki (czasem błędnie podawana jest liczba 8 pręcików z powodu głębokiego podziału pręcików), pozostałe cztery boczne kwiaty są 5-krotne – mają po trzy działki, pięć płatków (czasem 4 lub 6), pięć słupków i pręcików (czasem błędnie podawana jest liczba 10 pręcików). Wszystkie kwiaty mają żółtozielony, niepozorny kolor. Płatki osiągają do 3 mm długości (cały kwiat ma średnicę 6–8 mm) i w ich górnej części znajduje się poduszeczkowaty miodnik tworzony przez 20–30 wielokomórkowych włosków. Pręciki mają ok. 1 mm długości i kulistawe pylniki; szyjki słupka są nieco krótsze od pręcików i zwieńczone są drobnymi znamionami. Zalążnia jest dolna lub wpół dolna, 4- lub 5-komorowa. Owoc mięsisty, zielony, o średnicy 4–5 mm, podobny do pestkowca i zawierający 3-5 nasion. W czasie owocowania szypułka skręca się i kieruje w dół. Nasiona elipsoidalne lub jajowate z szerokim skrzydełkiem otaczającym je na obwodzie i silnie bocznie spłaszczone. Osiągają 2,4–2,8 mm długości i 1,7–2 mm szerokości. Mają kolor żółtobrązowy.

Biologia i występowanie

Piżmaczek wiosenny występuje w całej Europie, w części Ameryki Północnej, znacznej części Azji oraz w północno-zachodniej Afryce (w Maroku). W Europie zachodniej zwarty zasięg gatunku obejmuje Pireneje, Francję i Wielką Brytanię. W środkowej części Półwyspu Iberyjskiego ma pojedyncze stanowiska, podobnie w Irlandii. Nie rośnie na Islandii i w północnej Norwegii, ale dalej na wschód obecny jest w rozproszeniu nawet na wybrzeżach Oceanu Arktycznego. Na południu rośnie w Apeninach i górach Półwyspu Bałkańskiego, nie sięgając jednak Grecji. Na wschodzie poprzez całą Rosję sięga po Daleki Wschód, w tym do środkowej i północnej Japonii. Zasięg na terenie Syberii jest przerywany, a dalej na południu występuje wyspowo w górach – bardzo rzadko na Kaukazie, liczniej w górach Azji Środkowej po Himalaje włącznie. W Ameryce Północnej rozproszony jest wzdłuż Kordylierów po Nowy Meksyk na południu, poza tym rośnie w środkowej części kontynentu po Illinois, na wschodzie rzadko obecny jest w stanie Nowy Jork. W Polsce jest gatunkiem rodzimym. Występuje na całym terytorium, w wielu obszarach jest pospolity, rzadziej spotykany w rejonie Borów Dolnośląskich, Górnego Śląska i Polski północno-wschodniej. Roślina niepozorna, z drobnymi kwiatami, krótko kwitnąca i dlatego często bywa niezauważana. Siedlisko Piżmaczek wiosenny występuje w cienistych lasach i zaroślach, na skrajach lasów i na łąkach, w zaroślach, w górach w miejscach cienistych i skalistych, w tym w szczelinach skał, sięgając do 4000 m n.p.m. (w Polsce do 1940 m n.p.m. w Tatrach). W południowej części zasięgu gatunek związany jest wyłącznie z obszarami górskimi. Rośnie na glebach żyznych, próchnicznych i umiarkowanie wilgotnych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla rzędu Fagetalia (lasy łęgowe, grądy i buczyny). Obecność piżmaczka (wraz z innymi geofitami wiosennymi) wyróżnia łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum minoris od łęgu olszowego gwiazdnicowego Stellario nemorum-Alnetum glutinosae. W całym swym zasięgu rejestrowany jest w bardzo różnych lasach i zaroślach, także takich z drzewostanami mieszanymi i iglastymi. Gatunek ten bywa uznawany za wskaźnik trwałych lasów (o długiej historii istnienia na danym obszarze), ale też rejestrowany jest w lasach wtórnych, a nawet zaliczany bywa do gatunków o dużych zdolnościach kolonizacyjnych. Korelacje międzygatunkowe Na piżmaczku wiosennym pasożytują grzyby Ramularia adoxae i Septoria adoxae, powodujące plamistość liści, oraz trzy gatunki grzybów z rodzaju Puccinia (P. adoxae, P. albescens, P. argentata), wywołujące chorobę zwaną rdzą. Z piżmaczkiem związany jest także przedstawiciel głowniowców – Melanotaenium adoxae. Na pędach żerują larwy pluskwiaka Paracharactus gracilicornis oraz pilarzowate Dicrostema gracilicornis i Sciapteryx consobrina. Na korzeniach nie zarejestrowano mikoryzy.

Gatunek bez znaczenia użytkowego (Adoxa – „bezużyteczny”). Według niektórych źródeł lokalnie bywa uprawiany w parkach i ogrodach, skąd łatwo dziczeje. Dawniej kłącza używano zewnętrznie do leczenia ran. Być może mięsiste owoce były jadane – Krzysztof Kluk opisuje je jako ostre i kwaskowate w smaku w czasie dojrzewania, ale o zapachu i smaku poziomek po dojrzeniu.

Gatunek nie jest ujęty na czerwonej liście publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Regionalnie na krańcach swego zasięgu bywa rzadki i na takich obszarach ma status gatunku zagrożonego – tak jest np. w trzech stanach USA (Illinois, Nowy Jork, Wisconsin).

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-03-28 20:41:45]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=75753602. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.