Wirtualny atlas roślin: Piżmaczek wiosenny / Adoxa moschatellina

Piżmaczek wiosenny (Adoxa moschatellina) – gatunek rośliny należący do rodziny piżmaczkowatych. Jest szeroko rozprzestrzeniony w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. W Polsce jest rozpowszechniony. Rośnie na żyznych próchnicznych glebach, zwykle w lasach. Roślina zakwita wczesną wiosną i w tym czasie, ze względu na charakterystyczny wygląd, jest łatwa do rozpoznania. Zwykle do końca czerwca nie ma już jednak po niej śladu na powierzchni ziemi. Nazwa rośliny pochodzi od wydzielanego zapachu piżma. Nie ma znaczenia użytkowego, co zresztą ujęte jest w nazwie rodzajowej utworzonej z greckiego słowa ádoxos tłumaczonego jako „bez znaczenia, bezużyteczny”.

Pokrój naga roślina zielna, kłączowa, tworząca od jednego do trzech liści odziomkowych i pęd kwiatonośny z dwoma (rzadziej jednym) liściem łodygowym. Łodyga nierozgałęziona, prosto wzniesiona do 5-15 cm, z dwoma tylko liśćmi (rzadko z jednym) i pojedynczym kwiatostanem na szczycie. Z jednego kłącza wyrasta od jednego do kilku, zwykle nie więcej niż 10 pędów kwitnących. W czasie kwitnienia roślina charakterystyczna i łatwa do rozpoznania. Liście 1-3 długoogonkowe liście odziomkowe (ogonki liściowe mają 4–9 cm długości). Są one pojedynczo lub podwójnie 3-sieczne, a każdy odcinek jest nierówno 3-klapowy. Dwa wyrastające naprzeciwlegle liście łodygowe (wyrastają w połowie jej wysokości lub nieco wyżej) są podobnie pojedynczo lub podwójnie 3-sieczne i różnią się tym, że są mniejsze i nie tak głęboko wcinane. Blaszki liściowe bardzo delikatne, na spodniej stronie blaszki błyszczące. Końce klap są zaokrąglone i tylko na szczycie bardzo krótko zaostrzone z kończykiem do 0,2 mm długości. Kwiaty przeważnie 5 (maksymalnie 9) kwiatów zebranych w główkę na szczycie łodygi. Kwiatostan osiąga 6–10 mm długości i szerokości. Kwiaty są siedzące lub krótkoszypułkowe (szypułki do 1,5 mm długości). Środkowy kwiat jest 4-krotny – ma dwie prostokątne działki kielicha, cztery jajowate płatki korony (czasem 3, 5 lub 6), cztery szyjki słupka i cztery pręciki (czasem błędnie podawana jest liczba 8 pręcików z powodu głębokiego podziału pręcików), pozostałe cztery boczne kwiaty są 5-krotne – mają po trzy działki, pięć płatków (czasem 4 lub 6), pięć słupków i pręcików (czasem błędnie podawana jest liczba 10 pręcików). Wszystkie kwiaty mają żółtozielony, niepozorny kolor. Płatki osiągają do 3 mm długości (cały kwiat ma średnicę 6–8 mm) i w ich górnej części znajduje się poduszeczkowaty miodnik tworzony przez 20–30 wielokomórkowych włosków. Pręciki mają ok. 1 mm długości i kulistawe pylniki; szyjki słupka są nieco krótsze od pręcików i zwieńczone są drobnymi znamionami. Zalążnia jest dolna lub wpół dolna, 4- lub 5-komorowa. Owoc mięsisty, zielony, o średnicy 4–5 mm, podobny do pestkowca i zawierający 3-5 nasion. W czasie owocowania szypułka skręca się i kieruje w dół. Nasiona elipsoidalne lub jajowate z szerokim skrzydełkiem otaczającym je na obwodzie i silnie bocznie spłaszczone. Osiągają 2,4–2,8 mm długości i 1,7–2 mm szerokości. Mają kolor żółtobrązowy.

Biologia i występowanie

Piżmaczek wiosenny występuje w całej Europie, w części Ameryki Północnej, na znacznej części Azji oraz w północno-zachodniej Afryce (w Maroku). W Europie zachodniej granica zwartego zasięgu obejmuje Pireneje, Francję i Wielką Brytanię. W środkowej części Półwyspu Iberyjskiego ma pojedyncze stanowiska, podobnie w Irlandii. Nie rośnie na Islandii i w północnej Norwegii, ale dalej na wschód obecny jest w rozproszeniu nawet na wybrzeżach Oceanu Arktycznego. Na południu rośnie w Apeninach i górach Bałkanów, nie sięgając jednak Grecji. Na wschodzie poprzez całą Rosję sięga po Daleki Wschód, w tym do środkowej i północnej Japonii. Zasięg na terenie Syberii jest przerywany, a dalej na południu występuje wyspowo w górach – bardzo rzadko na Kaukazie, liczniej w górach Azji Środkowej po Himalaje włącznie. W Ameryce Północnej rozproszony wzdłuż Kordylierów po Nowy Meksyk na południu, poza tym w środkowej części kontynentu po Illinois, na wschodzie rzadko obecny w stanie Nowy Jork.
W Polsce jest gatunkiem rodzimym. Występuje na całym terytorium, w wielu obszarach jest pospolity, rzadziej spotykany w rejonie Borów Dolnośląskich, Górnego Śląska i Polski północno-wschodniej. Roślina niepozorna, z drobnymi kwiatami, krótko kwitnąca i dlatego często jest niezauważana.

Siedlisko
Piżmaczek wiosenny występuje w cienistych lasach i zaroślach, na skrajach lasów i na łąkach, w zaroślach, w górach w miejscach cienistych i skalistych, w tym w szczelinach skał, sięgając do 4000 m n.p.m. (w Polsce do 1940 m n.p.m. w Tatrach). W południowej części zasięgu gatunek związany jest wyłącznie z obszarami górskimi. Rośnie na glebach żyznych, próchnicznych i umiarkowanie wilgotnych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla rzędu Fagetalia (lasy łęgowe, grądy i buczyny). Obecność piżmaczka (wraz z innymi geofitami wiosennymi) wyróżnia łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum minoris od łęgu olszowego gwiazdnicowego Stellario nemorum-Alnetum glutinosae. W całym swym zasięgu rejestrowany jest w bardzo różnych lasach i zaroślach, także z drzewostanami mieszanymi i iglastymi. Gatunek ten bywa uznawany za wskaźnik trwałych lasów (o długiej historii istnienia na danym obszarze), ale też rejestrowany jest w lasach wtórnych, a nawet zaliczany do gatunków o dużych zdolnościach kolonizacyjnych.
Korelacje międzygatunkowe
Na piżmaczku wiosennym pasożytują grzyby Ramularia adoxae i Septoria adoxae powodujące plamistość liści, oraz trzy gatunki grzybów z rodzaju Puccinia (P. adoxae, P. albescens, P. argentata), wywołujące chorobę zwaną rdzą. Z piżmaczkiem związany jest także przedstawiciel głowniowców – Melanotaenium adoxae. Na pędach żerują larwy pluskwiaka Paracharactus gracilicornis oraz pilarzowate Dicrostema gracilicornis i Sciapteryx consobrina.
Na korzeniach nie zarejestrowano mikoryzy.

Gatunek bez znaczenia użytkowego (Adoxa – „bezużyteczny”). Według niektórych źródeł lokalnie bywa uprawiany w parkach i ogrodach, skąd łatwo dziczeje. Dawniej kłącza używano zewnętrznie do leczenia ran. Być może mięsiste owoce były jadane – Krzysztof Kluk opisuje je jako ostre i kwaskowate w smaku w czasie dojrzewania, ale o zapachu i smaku poziomek po dojrzeniu.

Gatunek nie jest ujęty na czerwonej liście publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Regionalnie na krańcach swego zasięgu bywa rzadki i na takich obszarach ma status gatunku zagrożonego – tak jest np. w trzech stanach USA (Illinois, Nowy Jork, Wisconsin).

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2020-03-29 00:41:44]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=59161287. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: 1894, s. 18.
Adoxa moschatellina Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-03-06].
Bib Gibbons, Ptere Brough: Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 1995, s. 244. ISBN 83-7073-080-9.
Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
Władysław Matuszkiewicz, Piotr Sikorski, Wojciech Szwed, Marek Wierzba: Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, s. 388. ISBN 978-83-01-17064-6.
Vít Bojnanský, Agáta Fargašová: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Dordrecht: Springer-Verlag, 2007, s. 513. ISBN 978-1-4020-5361-0.
Adoxa moschatellina. W: Den virtuella floran – mapa zasięgu geograficznego (Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein) [on-line]. [dostęp 2020-03-06].
Anna Orczewska. Odtwarzanie się roślinności runa we wtórnych lasach olszowych powstałych na gruntach porolnych w południowo-zachodniej Polsce. „Acta Botanica Silesiaca”. 5, s. 5-26, 2010.
Karl Sturm. Monographische Studien über Adoxa Moschatellina L.. „Mitteilungen aus dem botanischen Museum der Universität Zürich”, s. 391-462, 1910.
IUCN 2020. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2019-3. IUCN. [dostęp 2020-03-07].
Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 38. ISBN 83-02-04299-4.
Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
Adoxa moschatellina. W: Database of Insects and their Food Plants [on-line]. BRC. [dostęp 2020-03-07].
Adoxa moschatellina. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2010-07-20].
Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.
K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XIV. Flowering Plants. Eudicots. Springer-Verlag, 2016, s. 10. ISBN 978-3-319-28532-0.
Adoxa moschatellina. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2020-03-08].
Clive Stace: New Flora of the British Isles. Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Sao Paulo: Cambridge University Press, 2010, s. 783. ISBN 978-0-521-70772-5.
David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 16. ISBN 978-1-107-11502-6.
D.S. Holmes. Sexual reproduction in British populations of Adoxa moschatellina L.. „Watsonia”. 25, s. 265–273, 2005.
Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
Adoxa moschatellina, Ecological Flora of the British Isles [dostęp 2020-03-07] .
Adoxa moschatellina. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2018-03-03].
Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 338.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 579.
F. Muller: Seedlings of the North-western European lowland. The Hague, Boston: Dr W. Junk B.V. Publishers, 1978, s. 200. ISBN 90-6193-588-1.
Adoxa moschatellina L.. W: Flora of Pakistan [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-03-06].
Adoxa moschatellina. W: Pollen-Wiki [on-line]. [dostęp 2020-03-08].
Antoni Lisowski: Klucz do oznaczania roślin. Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, 1938, s. 179.
Negrean, G. & Constantinescu, O.. Melanotaenium adoxae revisited. „Mycotaxon”. 61, s. 359-362, 1997.
Adoxa moschatellina L.. W: The PLANTS Database [on-line]. USDA, Agricultural Research Service. [dostęp 2020-03-07].
M. Heilpern: Zasady botaniki. Warszawa, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań: Gebethner i Wolff, 1922, s. 265.
Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 17, 109. ISBN 83-05-12868-7.
Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-04-29].
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
Malcolm Storey: Adoxa moschatellina L. (Moschatel, Townhall Clock). W: BioInfo (UK) [on-line]. [dostęp 2018-03-03].
Dietmar Aichele, Heinz-Werner Schwegler: Guide to Wild Flowers of Britain and Europe. The Hamlyn Publishing Group, 1993, s. 369. ISBN 0-600-60243-5.
Adoxa. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-03-06].
Krzysztof Kluk: Dykcyonarz Roslinny. Tom I. Warszawa: 1805, s. 9.