Kasztanowiec pospolity Aesculus hippocastanum

Kasztanowiec pospolity, kasztanowiec zwyczajny, kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum L.) – gatunek drzewa z rodziny mydleńcowatych. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego, gdzie rośnie bardzo nielicznie w lasach i uznawany jest za gatunek narażony na wyginięcie. Został rozprzestrzeniony w czasie ekspansji tureckiej w Europie w XVI i XVII wieku i obecnie pospolicie jest uprawiany na tym i innych kontynentach. Sadzony jest głównie na terenach zurbanizowanych i przy drogach jako drzewo ozdobne i cieniodajne. Ze względu na mało wartościowe drewno nie ma znaczenia w gospodarce leśnej. Użytkowany jest także jako roślina lecznicza, kosmetyczna, miododajna, dawniej wyrabiano z nasion klej i stosowano je jako paszę. Od końca XX wieku znaczne szkody w uprawie tego gatunku czyni szrotówek kasztanowcowiaczek – drobny motyl, którego larwy żerują w liściach kasztanowca, dokonujący inwazji na kontynencie europejskim. Narasta też zagrożenie tego gatunku innymi patogenami.

Pokrój drzewo dorastające zwykle do 20–25 m wysokości, ale w klimacie łagodnym (Anglia) osiąga do 36–39 m przy 670 cm obwodu pnia. W Polsce największe okazy osiągają ok. 30 m wysokości i ok. 600 cm obwodu pnia. Z kolei na naturalnych stanowiskach, na skalistych stokach, czasem rośnie także jako krzew. Korona drzewa jest regularna, gęsta, owalna, cylindryczna lub kopulasta, z dolnymi gałęziami zwisającymi do ziemi i nierzadko zakorzeniającymi się. Drzewa mają silnie rozbudowany system korzeniowy, z korzeniem palowym i licznymi korzeniami bocznymi rozrastającymi się płasko i płytko. Liście rozwijając się okryte są rudobrązowymi, wełnistymi i gęstymi włoskami. Kutner ten szybko jednak zanika. Liście są naprzemianległe i długoogonkowe – ogonki mają 7–20 cm długości. Blaszka liściowa osiągająca do 60 cm średnicy jest dłoniastodzielna, złożona z 5 do 7 listków siedzących (cecha charakterystyczna dla sekcji Hippocastanum). Mają one kształt odwrotnie jajowaty z nasadą klinowatą, brzeg podwójnie piłkowany. Środkowy listek jest najszerszy (do 10 cm szerokości), skrajne są najmniejsze. Listki osiągają do 10–25 cm długości. U kasztanowca pospolitego występuje zjawisko anizofilii – o ile w parach liści wyrastających równolegle do ziemi (po bokach pędu) blaszki są podobnych rozmiarów, to w przypadku par z jednym liściem wyrastającym po dolnej, a drugim po górnej stronie pędu – ten drugi zawsze jest mniejszy. Górna strona blaszki jest na młodych liściach żółtawozielona, w ciągu lata staje się ciemnozielona, naga i połyskująca. Dolna strona jest jaśniejsza z pęczkami żółtobrunatnych włosków (domacjami) w kątach wiązek przewodzących. Jesienne zabarwienie liści jest żółte i brązowo-żółte. Kwiaty zebrane po 25–50 w gęste, stożkowate i wzniesione kwiatostany wiechowate o wysokości od 20 do 30 cm. Powstają one na końcach pędów. Szypuła kwiatostanu osiąga 3–5 cm długości i jest naga lub pokryta czerwonobrązowymi włoskami. Poszczególne kwiaty osadzone są na szypułkach długości od 3 do 6 mm. Owoce rozwijają się tylko z 2–5, rzadko do 8 kwiatów w dolnej części kwiatostanów. Są to kolczaste (kolce do 1 cm długości), zielone torebki o średnicy do 6 cm. Dojrzewając, brązowieją i otwierają się trzema klapami. Zawierają najczęściej jedno, rzadziej dwa–trzy nasiona, zwane kasztanami. Mają one kształt kulisty lub są bocznie spłaszczone, jeśli w owocu jest ich więcej niż jedno. Osiągają ok. 4 cm średnicy. Łupina nasienna jest ciemnobrązowa z wyraźnie jaśniejszą, białawą i matową plamą stanowiącą tzw. znaczek (hilum) tj. pozostałość po mocowaniu sznureczka zalążka. Masa tysiąca nasion wynosi od 9 do ponad 15 kg.

Biologia i występowanie

Kasztanowiec pospolity jest jedynym europejskim przedstawicielem swego rodzaju i jego współczesny zasięg ma charakter reliktowy. Gatunek był rozpowszechniony na kontynencie we wczesnym plejstocenie ok. miliona lat temu, ale przetrwał tylko w trzech izolowanych obszarach na Półwyspie Bałkańskim. Ze względu na rolę jaką mogli pełnić wielcy roślinożercy dla rozprzestrzeniania dużych nasion tego gatunku, za jedną z możliwych przyczyn znaczącego ograniczenia areału w plejstocenie uznaje się wymarcie w tym czasie megafauny. Główny obszar naturalnego występowania tego gatunku współcześnie, to góry Pindos w północno-zachodniej i środkowej Grecji (Epir-Macedonia Zachodnia i Tesalia-Grecja Środkowa), w południowej Albanii i Macedonii Północnej. Drugi obszar położony jest w rejonie góry Osa na wschodnim wybrzeżu Tesalii w Grecji. Trzeci we wschodniej części Starej Płaniny we wschodniej Bułgarii, gdzie w rejonie Presławskiego Bałkana rośnie znaczna liczba drzew i w dużym zagęszczeniu. W Grecji znanych jest w sumie około 100 stanowisk tego gatunku, ale rośnie na nich nie więcej jak 1,5 tysiąca drzew łącznie. W południowej Albanii rośnie poniżej 500 drzew, przy czym na żadnym ze stanowisk nie ma ich więcej niż 50. Poza południem kraju rośnie w dwóch miejscach na wschodzie kraju i jednym na północy. W Macedonii gatunek obecny jest w trzech parkach narodowych w zachodniej części kraju. Gatunek został szeroko rozprzestrzeniony poza swoim naturalnym zasięgiem. Dobrze udokumentowane jest dostarczenie kasztanowca z Konstantynopola, gdzie był uprawiany, do Wiednia w 1576 i 1581 roku, skąd rozprzestrzeniony został dalej w Europie Środkowej i Zachodniej. Botanicy europejscy dostawali informacje o kasztanowcu już jednak wcześniej, np. Pierandrea Matthioli podczas pobytu w Pradze w 1557 opisał kasztanowca na podstawie gałązki otrzymanej z Konstantynopola. Niewykluczone jest także, że we Włoszech w tym czasie kasztanowiec już trafił do uprawy – jego rysunek wykonał w 1563 Giacomo Antonio Cortuso z ogrodu botanicznego w Padwie, a Jean Bauhin wspominał, że oglądał ten gatunek we Florencji, gdzie był w 1562. W każdym razie w niedługim czasie później kasztanowiec został rozprzestrzeniony w Europie – do Francji gatunek trafił w 1615, a do Anglii w 1633. W Polsce znaleźć się mógł już w XVI wieku (Stefan Batory miał kazać sadzić „stroyne kaśtańce” przy Pałacu Królewskim w Łobzowie). Gatunek został spopularyzowany jako drzewo ozdobne, stając się jednym z kilku gatunków rozprzestrzenionych w Europie w związku z ekspansją turecką (obok lilaka pospolitego i ketmii syryjskiej). Z upraw kasztanowiec pospolity dziczeje, rozsiewając się zarówno na siedliskach antropogenicznych, jak i naturalnych. Zwłaszcza w zachodniej Europie gatunek łatwo dziczeje – w Anglii, północnej Francji, w Niemczech, Danii i Czechach jest często rejestrowany w lasach, rzadziej w Polsce, na Słowacji, Węgrzech i dalej w południowej i wschodniej Europie. Chociaż na rozległych obszarach Europy jest gatunkiem obcym i zadomowionym (ma status kenofita), nie jest uznawany za uciążliwy gatunek inwazyjny. Jako gatunek introdukowany rośnie też w Ameryce Północnej, gdzie lokalnie pojawia się też jako dziczejący na wschodzie kontynentu oraz na północnym zachodzie Stanów Zjednoczonych i w Kolumbii Brytyjskiej. Uprawiany jest także m.in. w Chinach i na Nowej Zelandii. Mimo rozprzestrzenienia kasztanowca pospolitego w uprawie długi czas nieznana pozostawała ojczyzna tego gatunku. Botanicy europejscy (w tym np. Karol Linneusz) uważali, że pochodzi z gór Indii. W niektórych nawet współczesnych źródłach pojawia się informacja, że gatunek ten rośnie naturalnie w Azji, co wynikać może stąd, że dawniej nie odróżniano go od kasztanowca indyjskiego A. indica. Gatunek ten wygląda bardzo podobnie, ale ma owoce bez kolców i jest bardzo wrażliwy na mróz. Poza tym sądzono też, że kasztanowiec pospolity może rosnąć gdzieś w Azji Mniejszej, skoro do Europy sprowadzony został z Konstantynopola. Dopiero w latach 90. XVIII wieku angielski podróżnik John Hawkins trafił na kasztanowca pospolitego w greckich górach Pindos i Pelion, co odnotowane zostało w pracy Johna Sibthorpa pt. Florae Graecae Prodromus wydanej w 1806. Informacja ta nie została jednak uznana za wiarygodną i była pomijana lub dyskredytowana w kolejnych publikacjach botanicznych, aż do ponownego odkrycia stanowisk tego gatunku w trudno dostępnych górach Pindos w 1879, czego dokonał niemiecki botanik Theodor von Heldreich, wówczas dyrektor ogrodu botanicznego w Atenach. Kasztanowiec w obszarze naturalnego występowania rośnie na ogół w niewielkich grupach, w zazwyczaj mieszanych, cienistych lasach górskich na stokach północnych i w wilgotnych dolinach na rzędnych od 228 m do 1485 m n.p.m. W górach albańskich i greckich występuje zwykle w lasach z dominacją buka zwyczajnego, na izolowanym obszarze na zboczach góry Osa – z lipą szerokolistną. Jego stanowiska w górach Pindos wykształcają się na skałach wapiennych z licznymi zjawiskami krasowymi, przez co często są to miejsca trudno dostępne. Kasztanowiec rzadko przekracza 10% udziału w drzewostanie. Poza wymienionymi wyżej dominantami, w lasach greckich kasztanowcowi towarzyszą: jodła bułgarska, olsza czarna, jesion wyniosły i mannowy oraz ostrokrzew kolczasty. W Albanii obok dominantów najczęściej obecne są: klon jawor, lipa szerokolistna i drobnolistna. W niższych warstwach rosną takie gatunki jak: moszenki południowe, klon hyrkański, wawrzynek wilczełyko, kalina hordowina, różne gatunki kruszyn i jarzębów. W dolinach kasztanowiec rośnie na glebach aluwialnych, zwykle w towarzystwie graba pospolitego, ale też olszy, platana wschodniego, orzecha włoskiego i dębów, w podszycie z bzem czarnym. Rzadko tworzy lite, jednogatunkowe drzewostany. Zbiorowiska z dominującym kasztanowcem opisano w syntaksonomii jako klasę roślinności Aesculeta hippocastani z takimi zbiorowiskami jak: Aesculus hippocastanum–subnudum, Aesculus hippocastanum–Carpinus betulus oraz Aesculus hippocastanum–Aegopodium podagraria. Runo leśne pod okapem kasztanowców jest słabo rozwinięte i ubogie gatunkowo. W obszarach introdukcji kasztanowiec rozsiewa się w różnych zbiorowiskach zaroślowych, na nieużytkach z dominacją runi trawiastej, zwykle rzadko w lasach. Do wyjątków należą wilgotne i żyzne lasy takie jak buczyna źródliskowa (zb. Fagus sylvatica–Mercurialis perennis), w których miejscami (np. w Wielkiej Brytanii) pojawiać się może obficie. Ze względu na głęboki cień (latem korona drzewa przepuszcza od kilku do kilkunastu procent światła słonecznego) i ogromną ilość liści opadających z gęstej korony, bezpośrednio pod kasztanowcem zwykle nie mogą rozwijać się inne gatunki lub rosną bardzo słabo. Wzrost innych roślin ogranicza też fitotoksyczna eskulina zawarta w liściach i okrywach owocowych (zob. allelopatia). Na gałęziach kasztanowca rozwijać się może z kolei jemioła pospolita (Viscum album). Rzadko i nielicznie na kasztanowcu występują porosty. Kasztanowiec pospolity występuje w obszarze znajdującym się pod wpływem ciepłego klimatu umiarkowanego. Nasiona są bardzo wrażliwe na wysychanie i uniemożliwiają temu gatunkowi kolonizację obszarów bez pokrywy leśnej i miejsc suchych, nasłonecznionych. Gatunek ten wymaga gleb głębokich, wilgotnych i przepuszczalnych. Lubi gleby kamieniste i zasobne w węglan wapnia o odczynie od lekko kwaśnego do alkalicznego. Jest bardzo wrażliwy na susze i pożary. Z powodu suszy może już latem tracić liście. Najlepiej rośnie w miejscach, gdzie mikroklimat jest wilgotny. Kasztanowiec pospolity dobrze znosi mrozy do -25 °C, jednak podczas bardzo surowych zim (w Polsce środkowej i wschodniej) może przemarzać. Na mrozy są bardziej wrażliwe drzewa rosnące w miejscach bardzo wilgotnych i siewki. Poza strefą klimatu umiarkowanie ciepłego gatunek ten wymaga stanowisk ciepłych i osłoniętych. Młode drzewa są dość cienioznośne, ale wraz z wiekiem kasztanowce mają coraz większe wymagania świetlne. Najlepiej rosną i najobficiej kwitną na otwartej przestrzeni. Po przetrwaniu fazy siewki, wymagającej pod względem siedliskowym – zwłaszcza wilgotnościowym (np. w uprawie w warunkach kontrolowanych), drzewo z wiekiem staje się odporne na warunki miejskie i zanieczyszczenie powietrza. Bogate w skrobię nasiona często służą jako pokarm dla zwierząt, np. saren, jeleni, dzików. Kwiaty zapylane są przez odwiedzające je dla nektaru pszczoły, w tym zwłaszcza trzmiele. Na pyłku żerują także bzygowate. Opisano ok. 20 odmian uprawnych kasztanowca pospolitego, przy czym niemal wszystkie to unikaty, przynajmniej w Polsce bardzo rzadko spotykane, co najwyżej tylko w kolekcjach dendrologicznych (zwykle tylko 'Baumanii', 'Laciniata' i 'Pyramidalis'). Większość odmian ma bardziej charakter ciekawostek dendrologicznych niż odmian użytkowych, ponieważ na ogół nie dorównują walorami ozdobnymi formie typowej (poza pełnokwiatową 'Baumanii'). Niektóre wręcz opisywane są jako niewarte rozprzestrzeniania (np. 'Laciniata'). 'Albovariegata' – odmiana białopstra. 'Baumanii' – odmiana pełnokwiatowa; kwiaty są płonne (nie zawiązują owoców), kwiatostany bardziej zwarte, a przez to nieco krótsze niż u typu. Odmiana bardzo efektowna w czasie kwitnienia i jednocześnie nie śmieci w czasie dojrzewania owoców – zalecana jest do sadzenia przy ulicach. Kwitnienie u tej odmiany trwa dłużej niż u drzew typowych. Odmiana znaleziona w Genewie w Szwajcarii (jako mutacja na jednym z drzew). Odmiana bardziej wrażliwa na mróz od formy typowej. 'Crispa' – odmiana kędzierzawa; listki krótkie, szerokie, pomarszczone. 'Digitata' - odmiana palczasta; o węższych niż u typu i całobrzegich blaszkach listków oraz oskrzydlonych ogonkach liściowych, rośnie powoli. 'Fastigiata' – odmiana kolumnowa; konary i pędy pod kątem ostrym w górę wzniesione, w efekcie korona wąska, zwłaszcza w młodym wieku. U starszych drzew pokrój kolumnowy jest zatarty. 'Hampton Court Gold' – odmiana o liściach równomiernie żółtozielonych. 'Honiton Gold' – odmiana o liściach żółtozielonych, wyższa od poprzedniej. 'Incisa' – odmiana powcinana; liście mniejsze niż u typu, a ich blaszka frędzelkowato postrzępiona. 'Laciniata' – odmiana strzępolistna; liście małe o blaszkach nieregularnie powcinanych, miejscami ograniczone tylko do żyłki centralnej, kwiatostany długie i wąskie ze zdeformowanymi i zredukowanymi kwiatami. 'Luteovariegata' – odmiana żółtopstra; liście z żółtym obrzeżeniem i żółto kropkowane. 'Memmingeri' - odmiana Memmingera; liście początkowo żółtawo, później białawo oprószone w różnym stopniu. 'Partyzant' – odmiana o bardzo regularnej i gęstej koronie. 'Pendula' – odmiana zwisająca; o gałęziach zwisających już u młodych nawet drzew. 'Praecox' – odmiana wczesna; kwitnie ok. dwa tygodnie wcześniej niż okazy typowe. 'Pyramidalis' – odmiana stożkowata; drzewa młode o stożkowatej koronie, z wiekiem niemal kulistej. 'Tortuosa' – odmiana pogięta. 'Umbraculifera' – odmiana kulista; pokrój krzaczasty, gęsty, kulisty, szczepiona jest w formie piennej.

Surowiec zielarski Kwiaty (Flos Hippocastani), kora (Cortex Hippocastani), nasienie (tzw. kasztan; Semen Hippocastani), niedojrzały owoc kasztanowca (Fructus Hippocastani immaturus). W lecznictwie stosowane są dwie substancje – escyna (mieszanina saponin pozyskiwana z nasion) i eskulina (kumaryna izolowana z kory). W czasie kwitnienia zbierane są zarówno kwiaty (tylko rozwinięte) i liście. Kwiaty pozyskuje się ścinając całe kwiatostany, a następnie obrywa pojedynczo i suszy. Korę pozyskuje się z gładkich 3–5-letnich pędów, a nasiona po dojrzeniu. Niedojrzałe owoce zrywa się w lipcu. Działanie Escyna ma potwierdzone działanie zmniejszające przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych i zwiększające ich elastyczność, a tym samym wpływa na nie wzmacniająco. Zwiększa napięcie ścian żył, działa przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo, poprawia krążenie obwodowe, ukrwienie skóry i mięśni gładkich. Mechanizm działania polega na inhibicji (zwalnianiu) działania hialuronidazy, który to enzym odpowiada za degradację proteoglikanów, które z kolei nadają sztywność i napięcie ścianom naczyń krwionośnych. Zwiększoną aktywność hialuronidazy stwierdza się u pacjentów z żylakami. Skuteczność escyny w łagodzeniu objawów klinicznych u chorych z przewlekłą niewydolnością żylną została potwierdzona w badaniach randomizowanych. Udokumentowano zmniejszenie objętości kończyny, łagodzenie czucia bólu i objawów świądu. Preparaty z kory zawierające eskulinę i inne kumaryny oraz taniny mają silniejsze od escyny działanie przeciwysiękowe i przeciwzapalne. Eskulina uszczelnia włosowate naczynia krwionośne i ma silne działanie chroniące przed promieniowaniem ultrafioletowym. Kwiaty stosowane w formie naparów zawierają głównie flawonoidy i poprawiają stan naczyń włosowatych (zmniejszają ich przepuszczalność i kruchość). Zastosowanie lecznicze Preparaty z escyną stosowane są przy żylakach kończyn dolnych i odbytu (już od XIX wieku), przy stanach zapalnych naczyń krwionośnych, stanach pourazowych i pooperacyjnych, obrzękach różnego pochodzenia i zaburzeniach krążenia krwi. Pomocniczo stosowana jest przy zaburzeniach mózgowych wywołanych różnymi przyczynami (udarem, urazem lub stanem zapalnym), w obrzęku mózgu, przy bólach spowodowanych chorobami kręgosłupa. Dzienna dawka lecznicza escyny wynosi 15–30 mg. Preparaty z kory z eskuliną stosowane są także przy leczeniu żylaków odbytu, a poza tym dla hamowania drobnych krwawień, w nieżytach układu pokarmowego, przy biegunkach, owrzodzeniach jelita grubego. Okłady z naparów z kwiatów stosowane są zewnętrznie przy otarciach, oparzeniach, odmrożeniach, ogniskowych stanach zapalnych naczyń włosowatych i różnych kontuzjach. Nalewka z kwiatów kasztanowca stosowana była jako afrodyzjak. W ziołolecznictwie ludowym w Polsce gatunek ten stosowany był sporadycznie. Nalewki używano zewnętrznie przy żylakach w postaci kompresów, ale też przy chorobach zakaźnych i reumatycznych. Interakcje Escyna może nasilić działanie doustnych leków przeciwzakrzepowych i nefrotoksyczne działanie aminoglikozydów. Przeciwwskazania i działania niepożądane Preparaty z kasztanowca nie mogą być stosowane przez osoby z ostrą niewydolnością nerek i przez kobiety w pierwszym trymestrze ciąży (później i w czasie karmienia stosowane mogą być tylko na zalecenie lekarza). Nie należy używać preparatów z kasztanowca na uszkodzoną skórę i rany; powinno się unikać kontaktu takich specyfików z oczami i błonami śluzowymi. U niektórych osób mogą wystąpić reakcje uczuleniowe i zaburzenia ze strony układu pokarmowego. Sporadycznie zdarza się alergia na pyłek kasztanowca, zwłaszcza u osób mieszkających blisko tych drzew, np. przy alejach obsadzanych kasztanowcami. Ilości pyłku kasztanowca w powietrzu są jednak znikome ze względu na to, że przenoszony jest on zwykle przez owady, a nie wiatr.
Roślina miododajna: Kwiaty wydzielają dużo nektaru zawierającego ok. 70–75% cukrów prostych, głównie sacharozy. Szkodliwy w dużych ilościach dla pszczół jest natomiast pyłek kasztanowca ze względu na znaczną zawartość saponin, zwłaszcza przy braku innych źródeł pyłku. Walory kasztanowców dla pszczelarstwa obniża też nieregularność obfitego nektarowania. Roślina kosmetyczna: Wyciągi z kasztanowca są używane do produkcji kosmetyków barwiących skórę i włosy. Wyciągi z kory zawierające eskulinę chronią przed działaniem promieniowania w zakresie UV-B. W ogrodnictwie 2–4-letnie siewki kasztanowca pospolitego stosuje się jako podkładki dla odmian i gatunków kasztanowców trudno lub wcale nie rozmnażających się generatywnie. Drewno jest bardzo miękkie i dlatego ma bardzo ograniczone znaczenie techniczne, a w efekcie kasztanowiec nie ma znaczenia w gospodarce leśnej. Własnościami technicznymi drewno kasztanowca podobne jest do drewna topoli i lipy. Częstą jego wadą jest skręt włókien, krzywizny, fałszywa twardziel i zgnilizny, które widoczne są w postaci wyraźnych przebarwień. Z powodu skrętu włókien łatwo paczy się podczas suszenia. Drewno kasztanowca należy do najmniej trwałych – przy braku środków ochrony jego trwałość na wolnym powietrzu nie przekracza dwóch lat. Ze względu na strukturę drewno to łatwo się maluje i impregnuje. W efekcie drewno kasztanowca nadaje się tylko do rzeźbienia i wyrobu niezbyt delikatnych wyrobów snycerskich (łatwo daje się kolorować barwnikami przezroczystymi, co pozwala wyeksponować ciekawy rysunek słojów) oraz mało wartościowych wyrobów drewnianych, np. opakowań, skrzynek. Drewno stosowano także w stolarce meblowej pod szlachetniejszymi okleinami, a poza tym wytwarza się lub wytwarzano z niego: celulozę, zapałki, wełnę drzewną, guziki, drewniaki i sprzęt ortopedyczny. W Anglii z drewna kasztanowców wyrabiano rakiety tenisowe i do squasha oraz rakietki do badmintona. Drewno wysuszone jest dobrym opałem, dającym dużo ciepła i mało popiołu, ale niedosuszone pali się źle. Kora i łupiny owoców wykorzystywane były w garbarstwie i do barwienia wełny. Odwar z tych surowców barwi wełnę zaprawioną ałunem na kolor czerwonawy, z siarczanem żelaza na brunatno-czarny, a z potażem – jasnokasztanowy (izabelowaty). Węgiel drzewny z drewna kasztanowca stosowany był do wyrobu prochu. Z nasion wytwarzano klej dekstrynowy do papieru (zob. dekstryny). Nasiona bogate w skrobię, wykorzystywane były i nadal bywają jako pasza do karmienia świń i innych zwierząt (koni, bydła, owiec, kóz i ptactwa domowego). Zalecano przy tym także obgotowywanie i kilkudniowe moczenie owoców, zwłaszcza przed karmieniem nimi koni, ptactwa i świń. Drzewo zalecane było też do obsadzania skrajów lasów i dróg w pobliżu lasów w celu dokarmiania w ten sposób saren i jeleni. Współcześnie jednak nie jest rekomendowane wprowadzanie tego gatunku, jako obcego, na tereny leśne. Sproszkowane nasiona były dawniej wykorzystywane jako środek piorący. Używano także kasztanów do przemysłowej produkcji proszków mydlanych (technologia opracowana została w 1940) i produktów pianotwórczych do gaśnic. Roślina jadalna: W czasie I wojny światowej opracowano przemysłową metodę pozyskiwania skrobi z nasion. Nasiona już jednak wcześniej wykorzystywane były jako źródło skrobi, przy czym stosowane były różne zabiegi dla pozbycia się trujących saponin. Krzysztof Kluk pisał o sposobie polegającym na przysypaniu ponacinanych kasztanów tlenkiem wapna i zalaniu ich wodą, po czym kilkukrotnie wodę zlewano i nalewano nową. Możliwe jest też uzyskanie skrobi przez wielokrotne gotowanie nasion połączone z wymianą wody. Liście wykorzystywane były jako podściółka dla bydła, a spalone dawały więcej potażu niż jakiekolwiek inne liście drzew. Okrywy owocowe po spaleniu na węgiel dawały czarną farbę.Kasztanowiec pospolity jest często stosowany w nasadzeniach parkowych, alejach, na obrzeżach dróg, bulwarów, promenad i placów. Rekomendowany jest do nasadzeń w zadrzewieniach drogowych autostrad i dróg ekspresowych, na terenach wiejskich do nasadzeń przydomowych i na terenach użyteczności publicznej, najlepiej w formie grupowej lub rzędowej. Ze względu jednak na obce pochodzenie gatunku bywa odradzany od stosowania poza terenami zabudowanymi, a na obszarach chronionego krajobrazu i w sieci Natura 2000 jego sadzania jako gatunku obcego zakazuje prawo. Poza naturalnym zasięgiem gatunek uważany był jeszcze w połowie XX wieku za typowy raczej tylko dla krajobrazu zurbanizowanego, ale w końcu tego wieku już zadomowił się także w krajobrazie wiejskim. W Polsce często uważany bywa wręcz mylnie za gatunek rodzimy. Szczególnie cenione były kasztanowce w XVII wieku, gdy jako nowość sadzone były podobnie chętnie jak lipy przy posiadłościach dworskich, zamkach i kościołach. Drzewo jest efektowne o każdej porze roku – w czasie rozwijania młodych liści (walorem jest ich wczesny rozwój), kwitnienia, owocowania i przebarwiania liści. Ze względu na gęstą, ciemnozieloną koronę jest bardzo cieniodajne. W zadrzewieniach ma średnie znaczenie dźwiękochłonne, ale duże przeciwwietrzne. Za najbardziej efektowne uznawane są drzewa rosnące na otwartej przestrzeni z koroną sięgającą ziemi. Nasiona kasztanowca (kasztany) wykorzystywane są do dekoracji i stanowią atrakcję dla dzieci. Chętnie są przez nie zbierane i wykorzystywane do tworzenia figurek oraz nauki liczenia. Problemem generowanym przez ten gatunek bywa zaśmiecanie otoczenia łupinami owoców i dużą ilością liści.



Kwiaty i liście kasztanowca z substancji czynnych zawierają: flawonoidy, kumaryny, kwasy fenolowe, leukocyjanidyny, taniny, saponiny, adenozynę, adeninę, guaninę, rutynę i astragalinę. W pędach występuje m.in. alantoina. Kora cechuje się dużą zawartością kumaryn takich jak: eskulina, eskuletyna, fraksyna, skopoletyna, a poza tym: tanin, saponin i flawonoidów. W nasionach kasztanowca znajduje się przede wszystkim skrobia (do 50% lub nawet 60%), poza tym: od 3 do 13% saponin, 0,15% flawonoidów (głównie pochodne kwercetyny i kemferolu), taniny katechinowe, węglowodany, sterole, sole mineralne, olejki eteryczne. Ok. 8% masy nasion stanowią oleje roślinne, a 10% białka. Wśród saponin kasztanowca wyizolowano ok. 30 różnych acylowanych glikozydów trójterpenowych, w których część cukrową stanowią kwasy uronowe, glukoza, ksyloza i galaktoza, a aglikonami są pochodne penta- i heksahydroksy-β-amaryny. Mieszanina saponin z nasion kasztanowca zwana jest escyną.

Właściwości toksyczne
Ze względu na duże stężenie saponin najbardziej toksyczne dla ludzi są niedojrzałe owoce (najwyższe stężenia występują w miesiącach od połowy lipca do połowy września), w nieco mniejszym stopniu dojrzałe nasiona, ale we wszystkich pozostałych organach także występują te trujące związki, choć w mniejszych ilościach. Dawka nieszkodliwa saponin kasztanowca wynosi 87,5 mg na kg masy ciała. W przypadku łagodnego zatrucia (po spożyciu 1–2 nasion) pojawiają się objawy żołądkowo-jelitowe (pieczenie w jamie ustnej, wymioty, bóle brzucha, biegunka). W cięższych przypadkach objawy już daje ośrodkowy układ nerwowy (majaczenie, senność), wystąpić może krwawa biegunka a w końcu porażenie mięśni oddechowych i zgon. Saponiny szczególnie łatwo wchłaniają się w przypadku uszkodzeń (nadżerek) w układzie pokarmowym spowodowanych na przykład powtarzającym się spożywaniem nasion kasztanowca (udokumentowano zgon dziecka, które zjadło nasiona kasztanowca dwukrotnie w odstępie dwóch dni). Zdarzają się także reakcje uczuleniowe w wyniku kontaktu ze skórą lub drogami oddechowymi np. na klej zawierający mączkę kasztanową.
W postępowaniu przedlekarskim w przypadku spożycia nie więcej jak dwóch kasztanów zaleca się podanie zatrutemu węgla aktywnego w wodnej zawiesinie (do 30 mg w przypadku dziecka i do 100 mg w przypadku dorosłego). W przypadku spożycia większej liczby kasztanów należy sprowokować wymioty (jeśli od ich zjedzenia nie upłynęło więcej jak 30 minut). Zawsze należy podać dużą ilość wody lub mleka (około 100 ml na 1 kg masy ciała w przypadku dzieci).

Ze względu na kwitnienie kasztanowców na początku maja – kojarzą się one w Polsce z egzaminami maturalnymi przypadającymi tradycyjnie w tym czasie. Spopularyzowane (pod ludową nazwą) też w piosence Wojciecha Gąssowskiego „Gdzie się podziały tamte prywatki” (…) tuż przed maturą kwitły kasztany, żyło się tak jak we śnie (…). Gałązkami kasztanowca ozdabiano domy i obejścia na wsiach polskich w Zielone Świątki. Przegląd licznych odwołań do kasztanowca w twórczości poetyckiej i ludowej przedstawiła Anna Kaczan w „Piśmie Folkowym”. Jedną z kultywowanych tradycji pochodzących z terenów wiejskich, zwłaszcza Podlasia, jest noszenie w kieszeniach kasztanów dla łagodzenia bóli artretycznych i reumatycznych. Nasiona kasztanowca są też używane jako naturalne „odpromienniki” chroniące przed „szkodliwym promieniowaniem”, w tym tzw. promieniowaniem geotycznym z żył wodnych. Przechowywane w lnianych woreczkach umieszczane bywają pod łóżkami i w tapczanach. Zalecane jest przy tym podkładanie pod miejsce do spania trzech worków zawierających 15 do 20 nasion i coroczne ich wymienianie. Istnieje też przesąd o zapewnianiu harmonii w domu, w którym na ścianie zawiesi się sznur kasztanów. Z kolei w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej znane jest przekonanie, że nasiona kasztanowca odstraszają pająki. Z naukowego punktu widzenia przekonania o tego typu właściwościach kasztanowców nie mają uzasadnienia. Wierzący w działanie homeopatii stosują też wodę „pamiętającą” właściwości preparatów z kasztanowca w leczeniu przewlekłych nieżytów jamy nosowo-gardłowej z uczuciem suchości i palenia oraz ciemnoczerwonym zabarwieniem; ostrych bóli odbytu, stałych bóli w okolicy krzyża, lędźwi i bioder, nasilających się w czasie chodzenia; obrzęków nóg. Kasztanowce masowo rosnące w Kijowie na Ukrainie stały się symbolem tego miasta. Gatunek ten jest też typowy dla ogrodów piwnych w Bawarii i związał się z tradycją warzenia i spożywania piwa w tym kraju. Stało się tak dlatego, że kasztanowiec jako gatunek cieniodajny i posiadający płaski system korzeniowy był sadzony nad piwnicami piwiarni w celu ochrony przed nagrzewaniem ziemi nad nimi. W południowej Europie kwitnące kasztanowce są symbolem ludzi zakochanych. Do znanych drzew tego gatunku należał kasztanowiec rosnący przed miejscem ukrywania się Anne Frank w Amsterdamie w czasie II wojny światowej. Żydowska dziewczyna spędzając czas w oficynie przez ponad dwa lata mogła oglądać rosnącego przed domem kasztanowca i opisywała go w swoim dzienniku, także niedługo przed denuncjacją i wywiezieniem do obozu koncentracyjnego. Drzewo-symbol zostało powalone przez wiatr i ulewę w 2010, jednak wcześniej udało się pozyskać z niego nasiona i uzyskać potomstwo, które stało się jednym z symboli holocaustu i jest sadzone przed miejscami pamięci i muzeami poświęconymi Zagładzie Żydów. Kasztanowce pospolite odegrały też pewną rolę w powstaniu państwa Izrael i pokonaniu państw centralnych w czasie I wojny światowej. Stało się to za sprawą Chaima Weizmana, który pracując jako chemik w Wielkiej Brytanii wynalazł proces fermentacji z udziałem bakterii, który na skalę przemysłową pozwalał na uzyskanie acetonu. Związek ten był deficytowy, a niezbędny do produkcji materiałów wybuchowych (kordytu). Ze względu na sytuację wojenną i deficyty pożywienia, konieczne do procesu węglowodany pozyskiwano dzięki ogólnokrajowym akcjom zbierania nasion kasztanowców. Sława i wpływy jaką Weizman zdobył dzięki odkryciu ułatwiły mu propagowanie idei syjonistycznej i według niektórych źródeł miały stać się wprost powodem powstania deklaracji Balfoura. Zbiórka nasion kasztanowca powtórzona została w Wielkiej Brytanii także w czasie II wojny światowej.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:05:06]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985320. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy łodygi
    • szacowana wysokość łodygi
      • wyższa od człowieka (> 200 cm)
  • cechy kwiatów
    • barwa kwiatów
      • płatki białe
      • płatki czerwone
      • płatki żółte
      • płatki pomarańczowe
    • kwiatostan
    • symetria kwiatu
      • grzbiecista
  • cechy liści
    • kształt blaszki
      • liście jajowate
      • liście najszersze przy końcu
      • liście odwrotnie jajowate
      • liście klinowate
    • ustawienie liści
      • naprzemianległe
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • suche
        • torebki
    • kolor owoców
      • zielone
      • białe
    • powierzchnia owocu
      • kolczasta
  • ogólne
    • drzewo
    • krzew
    • roślina trująca
    • roślina lecznicza
    • roślina jadalna
    • roślina miododajna
    • roślina ozdobna
    • roślina inwazyjna
    • roślina ekspansywna
    • roślina chroniona
    • roślina użytkowa
    • roślina pyłkodajna
    • roślina kosmetyczna
    • status gatunku we florze Polski
      • kenofit
    • Natura 2000
    • gatunek rodzimy
    • Surowiec zielarski
    • mieszaniec
  • siedlisko
    • Skraje lasów
    • aluwia
    • w miastach