Wirtualny atlas roślin: Przylaszczka pospolita / Anemone hepatica

Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis Mill.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jaskrowatych. Występuje na terenie niemal całej Europy oraz na Dalekim Wschodzie. W Polsce należy do dość rozpowszechnionych gatunków w żyznych lasach liściastych i tylko lokalnie jest rzadsza lub całkiem jej brak. W wielu krajach jest uprawiana jako roślina ozdobna, w przeszłości była także stosowana jako roślina lecznicza. Dla ochrony dzikich populacji w Polsce przed zrywaniem kwiatów i wykopywaniem roślin przylaszczka objęta była do 2014 roku ochroną gatunkową. Naukowa nazwa pochodzi od kształtu liści kojarzących się z płatami wątroby (łac. hepar – wątroba).

Pokrój cała roślina osiąga wysokość 15–20 cm. Łodyga płytko pod ziemią tworzy krótkie, walcowate, ciemnobrunatne i silnie włókniste kłącze, okryte na szczycie łuskami. Z kątów łusek wyrastają liście oraz owłosione, czerwone lub brązowe głąbiki zakończone pojedynczymi kwiatami. Z kłącza wyrastają słabo rozgałęzione i niezbyt liczne korzenie osiągające zwykle tylko do 20 cm długości. Liście częściowo zimozielone, skórzaste i długoogonkowe, tworzą przyziemną rozetę. Początkowo są biało owłosione lub białowełniste, z czasem stają się gładkie. Młode jasnozielone, z wiekiem robią się ciemnozielone z wierzchu, a od spodu mniej lub bardziej zabarwione na czerwono-fioletowo. Blaszka liściowa trójklapowa, całobrzega, u nasady sercowata. Kwiaty niebiesko-fioletowe kwiaty o średnicy 15–30 mm pojawiają się wczesną wiosną zanim rozwiną się liście na szypułkach wysokości 10 cm. Czasem mają barwę różową, rzadziej białą. Pojedyncze kwiaty podparte są trzema niewielkimi, jajowatymi i tępo zakończonymi, siedzącymi i złączonymi u nasady listkami (podkwiatkami), tworzącymi pozorny kielich. Listki te nie opadają, także podczas dojrzewania owoców. Okwiat przeważnie złożony z 5–6 (rzadko do 15) barwnych listków. Kwiat ma wiele spiralnie ustawionych słupków oraz pręcików o białych lub różowych nitkach. Słupki są omszone, zwieńczone krótkimi, prostymi szyjkami. Owoce zbiorowe. Z poszczególnych zalążni rozwijają się pojedyncze, jednonasienne, podłużne i omszone niełupki z niewielkim, krótkim dzióbkiem. Poszczególne owoce zaopatrzone są w niewielkie ciałko tłuszczowe (elajosom).

Biologia i występowanie

Zasięg odmiany typowej (var. nobilis) obejmuje rozległe obszary Europy z wyjątkiem jej północnych i południowych krańców. Granica zasięgu biegnie przez środkową część Półwyspu Skandynawskiego, przez południowo-zachodnią Finlandię do Rosji. Obejmuje północno-zachodnią część tego kraju i następnie przez północną Ukrainę sięga do Rumunii i północnych krańców Grecji. W Europie południowej przylaszczka obecna jest na Półwyspie Apenińskim z wyjątkiem jego południowych krańców oraz w środkowej i północnej Hiszpanii. Granica zachodnia biegnie przez południową Francję, przez zachodnie Niemcy do Danii. Rozdzielone rozległą dysjunkcją odmiany geograficzne występują także na Półwyspie Koreańskim i terenach przyległych oraz w Japonii. Gatunek w szerokim ujęciu obejmuje swym zasięgiem także Amerykę Północną, gdzie występują przylaszczki obecnie uznawane jednak zwykle za odrębne gatunki (Anemone acutiloba, A. americana), określane mianem „zastępczych”, ponieważ cechują się podobną ekologiczną skalą tolerancji i zajmują te same siedliska, co przylaszczki euroazjatyckie. W Polsce przylaszczka jest rozpowszechniona niemal w całym kraju. Brak jej tylko w wyższych partiach Karpat, bardzo rozproszona jest na niektórych obszarach ziemi lubuskiej i Dolnego Śląska, na północnym Mazowszu. Przylaszczka pospolita rośnie w lasach i zaroślach, chętnie na podłożu wapiennym (roślina wapieniolubna) lub obojętnym. Wymaga gleb gliniastych, próchnicznych, na lżejszych rośliny rosną słabiej, są jaśniejsze – żółtozielone i słabiej kwitną. Przylaszczki preferują stanowiska cieniste i półcieniste, świeże do suchych. Rosną w żyznych lasach liściastych – buczynach, grądach i świetlistych dąbrowach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych to gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Querco-Fagetea. W typologii siedlisk leśnych jest gatunkiem wskaźnikowym dla lasu mieszanego świeżego (LMśw, też LMwyżśw) i obecności próchnicy właściwej. Na poszczególnych stanowiskach występuje zwykle po kilkadziesiąt roślin. Przylaszczki zużywają duże ilości biogenów, ograniczając rozwój roślin w sąsiedztwie, zwłaszcza przedstawicieli bobowatych. Mimo zawartości trujących glikozydów są chętnie zjadane wiosną przez sarny. Możliwość ich spożywania tłumaczona jest przemiennym żerowaniem (zwierzęta nie zjadają jednorazowo dużych ilości jednego gatunku) oraz obecnością w przewodzie pokarmowym tych zwierząt mikroorganizmów neutralizujących substancje toksyczne. Liście przylaszczek są minowane przez larwy błonkówki Pseudodineura mentiens (pilarzowate Tenthredinidae). Podobnie jak dyskusyjna jest kwestia usytuowania gatunku w systemie nadrzędnych kategorii systematycznych, nie ma ustalonego konceptu odnośnie do podziału gatunku na odmiany, które często, zwłaszcza dawniej, w różnym zakresie podnoszono do rangi odrębnych gatunków. Taksonem nominatywnym (typowym) jest odmiana (varietas) nobilis występująca w Europie i jej dotyczy opis gatunku. Poza tym wyróżnia się następujące odmiany: Hepatica nobilis var. asiatica Schreb. (syn. Hepatica asiatica Nakai)Odmiana spotykana w Korei oraz na przyległych terenach Chin i Rosji. Jest nieco mniejsza od odmiany typowej – osiąga do 12–18 cm wysokości, listki okwiatu mają 7–12 mm długości, kwitnie wcześniej (luty–marzec), głąbik jest silnie, odstająco, srebrzyście owłosiony. Kwiaty mają barwę od różowych do fioletowych, często są też białe. Hepatica nobilis var. japonica (syn. Hepatica japonica, Hepatica yunnanensis Franch.)Odmiana występująca dziko w Japonii na wyspie Honsiu. Wyróżnia się okazałymi kwiatami o zmiennej barwie okwiatu – od czysto białego, poprzez różowe, czerwone, fioletowe do niebieskich. Od tej odmiany pochodzi szereg kultywarów o kwiatach różnobarwnych, pełnych, z barwnymi pręcikami. Hepatica nobilis var. pyrenaica (syn. Hepatica pyrenaica)Odmiana występująca na południowo-zachodnim krańcu zasięgu przylaszczki pospolitej, w Pirenejach. Wyróżnia się plamistymi, srebrzysto-zielonymi liśćmi. Jako odmiany przylaszczki pospolitej bywają uznawane taksony północnoamerykańskie, traktowane tu jako gatunki odrębne zgodnie z danymi GRIN. Są to tzw. gatunki zastępcze, pochodzące najprawdopodobniej od tej samej formy macierzystej rozdzielonej w neogenie. Od europejskiej przylaszczki pospolitej odróżniają się węższymi listkami okwiatu, większymi podkwiatkami tworzącymi pozorny kielich, krótszymi i mniej owłosionymi głąbikami: Anemone acutiloba (DC.) G. Lawson (syn. Hepatica nobilis var. acuta (Pursh) Steyerm.) Anemone americana (DC.) H. Hara (syn. Hepatica nobilis var. obtusa (Pursh) Steyerm., H. n. var. americana DC.)

W przeszłości przylaszczka znana była i ceniona jako roślina lecznicza. Współcześnie nie jest już stosowana jako taka z powodu odkrycia właściwości toksycznych. Esencje z przylaszczki używane są w homeopatii.Historia O przylaszczce jako roślinie leczniczej pisali m.in. Hieronim Bock i Pierandrea Matthioli. W lecznictwie ludowym stosowano przylaszczkę w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego, jako środka moczopędnego i przeczyszczającego. Świeże liście przykładano na rany. Osobno sporządzano napary z kwiatów i liści. Ten pierwszy używany był do przemywania oczu przy zapaleniu spojówek oraz w trakcie leczenia żółtaczki, migren oraz chorób z uporczywym kaszlem i gorączką. Napar z liści stosowany był przy przewlekłych stanach zapalnych oskrzeli, poza tym podobnie używano go przy żółtaczce, kaszlu, gorączce i bólach głowy. Stosowanie przylaszczki w leczeniu schorzeń wątroby miało swe źródło w tzw. nauce o sygnaturach, z której wynikać miało, że na każdą chorobę istnieje ziele rozpoznawane przez odpowiedni kształt lub barwę. W tym przypadku zastosowanie ziela wynikało z podobieństwa liści do płatów wątroby. Zgodnie z poglądami Jakuba Böhmego przylaszczka wyraźnie została przez Boga naznaczona by wskazać jej wartość i zastosowanie. Surowiec zielarski Obecnie przylaszczek nie zbiera się do celów leczniczych. W przeszłości zbierano młode liście lub całe ziele w końcu kwietnia i na początku maja – Herba et Folium Hepaticae nobilis (ew. Herba Hepaticae trilobae). Działanie Substancje zawarte w zielu wykazują działanie żółciopędne, moczopędne i wykrzuśne, według niektórych źródeł także przeciwzapalne, przeciwkrwotoczne, przeczyszczające, przeciwbólowe i antyseptyczne. W leczeniu stanów zapalnych dróg oddechowych, wątroby i pęcherzyka żółciowego stosowano napar z ziela. Taki sam napar stosowany zewnętrznie leczył ropiejące rany i wypryski, służył do płukania krwawiących dziąseł. Herbatka z liści stosowana była pomocniczo przy leczeniu kamicy żółciowej.
Mimo zawartości substancji szkodliwych liście stosowano dawniej jako surogat herbaty.Przylaszczka uprawiana jest jako roślina ozdobna, przy czym ceniona jest ze względu na efektowne kwiaty, wczesne kwitnienie, dekoracyjne ulistnienie, bardzo dużą cienioznośność i odporność na inne niekorzystne warunki środowiska, a także z powodu długowieczności. W Polsce wciąż jest rzadko obecna w ofercie szkółek ogrodniczych z powodu trudności w rozmnażaniu. Stosowana w ogrodach skalnych lub w założeniach parkowych o charakterze leśnym, najlepiej w grupach. Tworzy efektowne kompozycje z innymi gatunkami kwitnącymi wiosną – cebulowymi, też z miłkiem wiosennym, zawilcami, fiołkiem wonnym.

Przylaszczka dzięki efektownym kwiatom pojawiającym się tuż po zimie jest rośliną lubianą i znaną w obszarze jej występowania, obecna jest w folklorze i tradycjach wielu krajów, często przedstawiana jest na wyrobach ceramicznych i hafciarskich. Motyw jej kwiatów jest popularny na Litwie (jako „zibute” lub „zibuokle”). W Norwegii przylaszczka stanowi symbol jednego z 19 okręgów – Akershus. W Finlandii jest symbolem regionu Häme. W Szwecji symbolizuje partię szwedzkich demokratów (SD). W przeszłości symboliczne znaczenie miał kształt liści, który przez swe podobieństwo do wątroby miał być znakiem od Boga co do możliwości stosowania i wartości rośliny. Gatunkowi temu przypisane są też właściwości magiczne – ziele noszone w woreczku przez kobietę ma jej zagwarantować miłość mężczyzny. Zmienność morfologiczna jest powodem wyróżniania rozmaitych form różniących się barwą kwiatów, stopniem owłosienia oraz kształtem liści. Forma (w źródle w randze odmiany) multiloba C. Hartm. (syn. Anemone rhaetica Brügg) cechuje się obecnością 1–2 dodatkowych klap, tak że cały liść sprawia wrażenie 5-klapowego. Forma taka opisana została ze wschodnich Karpat. Opisano także z rejonu obecnej zachodniej Ukrainy formę pośrednią subquinquefolia Zapał. Spośród odmian uprawnych szczególnie cenione są te z kwiatami o barwie odmiennej od typowej i kwiatach pełnych, np.: ‘Alba’ – kwiaty białe, ‘Alba Plena’ – kwiaty białe, pełne, ‘Ballardii’ – kwiaty jasnobłękitne, ‘Rosea’ – kwiaty różowe, ‘Rosa Plena’ – kwiaty różowe, pełne, ‘Rubra’ – kwiaty czerwono-różowe, ‘Rubra Plena’ – kwiaty purpurowe, pełne.

Jest to roślina trująca w przypadku spożycia większej jej ilości. Podobnie jak inne gatunki z rodziny jaskrowatych zawiera we wszystkich organach trujący glikozyd ranunkulinę, saponiny i flawonoidy (kemferol i kwercetynę). Poza tym w zielu obecny jest glikozyd hepatrylobina i enzym emulsyna, olejek eteryczny, garbniki, śluzy i sole mineralne. Ranunkulina łatwo się rozkłada na glukozę i toksyczną protoanemoninę pod wpływem enzymu ranunkulazy podczas suszenia lub przy zniszczeniu tkanek (np. przy zrywaniu, rozcieraniu lub żuciu rośliny). Protoanemonina to lakton o gorzkim i piekącym smaku i ostrym zapachu. Wykazuje bardzo silne działanie drażniące błony śluzowe i skórę. W wyniku kontaktu z rozgniecioną rośliną lub z jej sokiem na skórze pojawia się zaczerwienienie i obrzęk, piekący ból i pęcherze. Dłuższy kontakt prowadzi do rozpadu tkanki. Zatrucia w wyniku spożycia są bardzo rzadkie z powodu piekącego smaku roślin. W przypadku spożycia następuje zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, żołądka i jelit, krwawa biegunka, omdlenia, czasem drgawki, w końcu niewydolność krążeniowa, oddechowa i zapalenie nerek z krwiomoczem i białkomoczem. W wyniku zatrucia może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie nerek. W przypadku spożycia roślin konieczne jest płukanie żołądka, nie wolno prowokować wymiotów, podawać należy natomiast duże ilości płynów.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:27:46]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72354480. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.