Zawilec gajowy Anemone nemorosa

Zawilec gajowy (Anemone nemorosa L.) – gatunek byliny należący do rodziny jaskrowatych. Geofit, który masowo zakwitając podczas przedwiośnia ozdabia lasy liściaste i mieszane w niemal całej Europie. Jest rośliną trującą. W przeszłości był wykorzystywany w medycynie ludowej i weterynaryjnej. Jest bardzo zmienny, przy czym wyróżniane spoza Europy podgatunki o zasięgach obejmujących Daleki Wschód i Amerykę Północną, traktowane bywają też jako odrębne gatunki. W uprawie znajdują się odmiany o kwiatach większych i inaczej zabarwionych niż u białokwiatowej formy typowej, a także odmiany o kwiatach pełnych. Ze względu na bardzo wolne tempo rozprzestrzeniania się uważany jest za roślinę wskaźnikową dawnych lasów.

Łodyga pojawia się wczesną wiosną. Ma wysokość 10–20 (30) cm, jest naga lub skąpo owłosiona i nierozgałęziona. Liście na pędzie kwiatonośnym osadzone są okółkowo na szczycie łodygi trzy liście podkwiatostanowe. Liście osadzone są na spłaszczonych ogonkach o długości sięgającej połowy długości blaszki liściowej. W kątach tych liści nie ma pączków, spomiędzy nich wyrasta jedynie pojedyncza szypułka kwiatowa. Wszystkie liście są dłoniastodzielne lub dłoniastosieczne. Każdy z odcinków liścia jest podwójnie lub potrójnie wcięty z brzegiem piłkowanym. W czasie kwitnienia rozwija się czasem pojedynczy liść odziomkowy, podobny do łodygowych, ale większy i na długim, zaokrąglonym ogonku wyrastający wprost z kłącza. Kwiaty na szczycie pędu nadziemnego, na długiej szypułce wyrastającej z okółka liści podkwiatostanowych, rozwija się tylko jeden kwiat (rzadko dwa), składający się zwykle z 6, rzadziej z 7 lub 8 listków okwiatu. Od wewnątrz listki są białe, od zewnątrz często różowawe. Mają kształt owalno wydłużony i są nagie. Na wypukłym dnie kwiatowym osadzone są liczne żółte pręciki i liczne słupki (ok. 20). Pęd z pąkiem kwiatowym zwisa na szczycie i dopiero podczas kwitnienia prostuje się. Kwiaty zamykają się i zwisają o zmroku oraz podczas chłodnych, pochmurnych lub deszczowych dni, podnoszą się i rozchylają okwiat podczas dni pogodnych. Ruchy nastyczne kwiatów warunkowane są zmianą temperatury wynoszącą 5–10 °C. Kwiaty zapylane są przez owady, choć możliwa jest też samopylność. Pozbawione są miodników, ale skutecznie wabią owady dzięki dużej produkcji pyłku kwiatowego. Owoc szorstkie, owłosione, zielonawe, jednonasienne i niepękające niełupki z wygiętym dzióbkiem, długości 3–5 mm, szerokości 1,7 mm i grubości 0,7 mm. Liczne niełupki są zebrane w zwisający owoc zbiorowy. Nasiona zaopatrzone są w niewielki elajosom.

Biologia i występowanie

Występuje w Europie północnej i środkowej sięgając na wschodzie Rosji i zachodniej części Ukrainy, na południu granica zasięgu biegnie od Stambułu, przez północną Grecję i Włochy do północnej Hiszpanii. Poza granicami naturalnego zasięgu gatunek został zawleczony na Islandię, występuje jako zdziczały w Stanach Zjednoczonych i w Nowej Zelandii. Informacje o zasięgu obejmującym także wschodnią część Azji i Amerykę Północną dotyczą szerokiego ujęcia gatunku, obecnie rzadko obecnego w literaturze taksonomicznej (taksony występujące w tamtych obszarach opisywane są jako odrębne, drobne gatunki). W Polsce rośnie pospolicie na całym niżu, w górach sięga pod regiel górny (w Tatrach rośnie po 1520 m n.p.m., a na Babiej Górze sięga do 1350 m n.p.m.). Rzadziej notowany jest jedynie w rejonie Kujaw, na północnym Mazowszu, lokalnie na Mazurach. Geofit. Pospolicie występuje w lasach liściastych, mniej licznie w mieszanych i iglastych oraz w zaroślach. Poza lasami spotykany jest także na łąkach i pastwiskach, w takich miejscach częściej na obszarach górskich, w sąsiedztwie lasów lub w miejscach zacienionych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla lasów liściastych Cl. Querco-Fagetea. Na stanowiskach rośnie zwykle masowo. Zawilec gajowy występuje na glebach świeżych, żyznych, o odczynie obojętnym lub słabo kwaśnym. Dobrze rośnie w miejscach półcienistych i zacienionych. Należy do skiofitów o zapotrzebowaniu na światło wynoszącym 40–20%. Jest gatunkiem charakterystycznym dla siedlisk lasu mieszanego świeżego (LMśw) i boru mieszanego świeżego (BMśw). Obecność zawilca gajowego wskazuje na szybki proces próchnicowania (rozkładu substancji organicznych). Gatunek ten preferuje siedliska świeżo-wilgotne, ale rośnie też w miejscach wilgotnych i podmokłych, z wyjątkiem miejsc z wodą stagnującą. Obfitująca w opady jesień i zima oraz wysoka wilgotność powietrza w okresie rozwoju kwiatów wpływają jednak negatywnie na intensywność kwitnienia zawilca gajowego wiosną (nie ograniczając wzrostu wegetatywnego roślin). Krótkotrwałe, lecz intensywne kwitnienie zawilców gajowych kształtuje aspekt wiosenny lasów, w których rośliny te zwykle masowo występują. Jako gatunek cieniolubny i wolno rozprzestrzeniający się bywa traktowany jako roślina wskaźnikowa dawnych lasów, tj. kompleksów leśnych zachowanych na przestrzeni wieków.

Zawilec gajowy był znany jako roślina trująca i lecznicza w starożytności. Pisali o nim np. Pedanios Dioskurydes, Hipokrates, Columella. W okresie renesansu wymieniony przez Matthiolego. W 1775 George Motherby przyznawał, że roślina jest znacznie bardziej popularna w ogrodnictwie niż w zastosowaniach medycznych. W lecznictwie ludowym ze świeżego ziela wytwarzano rozgrzewającą "kamforę zawilcową". W dawnych publikacjach podkreślano możliwość zewnętrznego stosowania ziela i ryzyko związane z zażywaniem leków doustnych. Świeże ziele pozyskane ze stanowisk naturalnych stosowane było także w homeopatii. Mimo że w suszonym zielu następuje szybki rozkład ranunkuliny, według niektórych źródeł jeszcze około połowy XX wieku stosowane było w weterynarii. Potencjalne walory lecznicze ziela, zarówno suszonego jak i świeżego, nie są znane współczesnej medycynie i jest to wynikiem nie tyle bezużyteczności tej rośliny, co braku badań nad jej substancjami czynnymi.Surowiec zielarski Świeże ziele Herba Anemonis nemorosae. W zastosowaniach z zakresu medycyny ludowej ceniono surowiec zbierany przed kwitnieniem, natomiast do tworzenia preparatów homeopatycznych stosowano rośliny owocujące. Działanie Świeże rośliny lub sok z nich stosowano do "wyciągania pęcherzy", przy bólu zębów, chorobach reumatycznych, do oczyszczania ran oraz w leczeniu zapalenia oskrzeli. Kłącza ze względu na ostry smak były żute w celu "oczyszczenia głowy".
Zawilce stanowią charakterystyczną, wiosenną ozdobę lasów. Nie nadają się do zrywania w formie małych bukietów z powodu niewielkiej trwałości, wynoszącej tylko 2 dni. Mogą być uprawiane w parkach i ogrodach. Dają szczególny efekt rosnąc w dużych płatach jako roślina dywanowa, na tych samych stanowiskach z paprociami. Wiosną ozdobą są zawilce, a w ciągu lata ich miejsce zajmują liście paproci. Zawilce dobrze znoszą koszenie i grabienie, mogą jednak jako rośliny dość żarłoczne ograniczać rozwój innych gatunków, szczególnie z rodziny bobowatych.



Jest to roślina trująca. Podobnie jak wszystkie gatunki z rodziny jaskrowatych zawiera we wszystkich organach trującą ranunkulinę, przy czym najwięcej jest jej w kłączach. Glikozyd ten łatwo się rozkłada na glukozę i toksyczną protoanemoninę pod wpływem enzymu ranunkulazy podczas suszenia lub przy zniszczeniu tkanek (np. przy zrywaniu, rozcieraniu lub żuciu rośliny). Protoanemonina to lakton o gorzkim i piekącym smaku i ostrym zapachu. Wykazuje bardzo silne działanie drażniące błony śluzowe i skórę. W wyniku kontaktu z rozgniecioną rośliną lub z jej sokiem na skórze pojawia się zaczerwienienie i obrzęk, piekący ból i pęcherze. Dłuższy kontakt prowadzi do rozpadu tkanki. Niebezpieczne może być potarcie oczu lub ust nieumytą dłonią po zrywaniu kwiatów, zwłaszcza w przypadku dzieci – powstać mogą dokuczliwe stany zapalne. Zatrucia w wyniku spożycia są bardzo rzadkie z powodu piekącego smaku tych roślin. W przypadku spożycia następuje zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, żołądka i jelit, krwawa biegunka, omdlenia, czasem drgawki, w końcu niewydolność krążeniowa, oddechowa i zapalenie nerek z krwiomoczem i białkomoczem. W wyniku zatrucia może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie nerek. W przypadku spożycia roślin konieczne jest płukanie żołądka, nie wolno prowokować wymiotów, podawać należy duże ilości płynów. Po wysuszeniu roślina w znacznym stopniu traci właściwości toksyczne.
W miejscach masowego występowania zawilca gajowego na łąkach nie powinno się wypasać bydła, ponieważ ulega zatruciu z objawami podobnymi jak wyżej opisano.

Włodzimierz Scisłowski poświęcił zawilcowi jeden ze swoich utworów z serii Ładne ziółka. Naukowa nazwa zawilca gajowego stanowi tytuł wiersza Zofii Nałkowskiej (fragment): Jakże dziękuję panu za te białe kwiaty, Rwane w majowy świt Między pocałunkami... Zawilec gajowy jest symbolem szwedzkiej Chrześcijańskiej Demokracji oraz Ogrodu Botanicznego w Göteborgu. Dawniej jego symbolika była ponoć bardziej złowroga, choć niepewne, wręcz nieprawdopodobne jest identyfikowanie z tym gatunkiem przypisywanej mu symboliki śmierci i choroby w starożytnej kulturze egipskiej i chińskiej, ponieważ obszary rozwoju tych cywilizacji znajdują się poza zasięgiem gatunku, może więc chodzić o podobną roślinę. Starożytni Rzymianie zbierali pierwsze kwitnące okazy zawilców, traktując je jako talizman chroniący przed wszelkimi chorobami. Z genezą nazwy antycznej (adoptowanej jako nazwa rodzajowa – Anemone) wiązana jest symbolika nietrwałości (płatki kwiatu są nietrwałe, łatwo porywa je wiatr).

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:29:11]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985771. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • barwa kwiatów
      • płatki białe
      • płatki różowe
      • płatki żółte
  • cechy liści
    • ustawienie liści
      • okółkowe
  • cechy łodygi
    • wygląd łodygi
      • łodyga owłosiona
      • łodyga gładka
  • ogólne
    • roślina trująca
    • roślina lecznicza
    • roślina ozdobna
    • bylina
    • roślina pyłkodajna
    • północna granica zasięgu
    • geofit
    • roślina wskaźnikowa
    • Surowiec zielarski
    • skiofit
    • mieszaniec
    • zdziczała
    • kultywar
    • paproć
  • cechy owoców
    • kolor owoców
      • zielone
    • powierzchnia owocu
      • szorstka
      • owłosiona
  • siedlisko
    • Bory mieszane
    • Lasy liściaste
    • Pastwiska
    • Regiel górny
    • miejsca nasłonecznione
    • lasy mieszane
    • lasy liściaste i mieszane
    • zarośla
    • Tatry