Wirtualny atlas roślin: Zawciąg pospolity / Armeria maritima

Zawciąg pospolity, zawciąg nadmorski (Armeria maritima) – gatunek rośliny należący do rodziny ołownicowatych. Jest bardzo zmienny – wyróżnia się w jego obrębie 8-10 podgatunków, uważanych zresztą czasem za odrębne gatunki. Zmienność dotyczy bardziej preferencji ekologicznych i różnic w rozmieszczeniu niż cech morfologicznych. W szerokim ujęciu zasięg gatunku obejmuje strefę klimatu umiarkowanego i arktycznego na półkuli północnej (Europa, Azja, Ameryka Północna). Z Polski podawane są trzy podgatunki, spośród których rozpowszechniony jest tylko łyżeczkowaty (A. maritima subsp. elongata). Podgatunek Hallera (A. maritima subsp. halleri) jest rośliną galmanową. Zawciąg pospolity uprawiany bywa jako roślina ozdobna, poza tym ma niewielkie znaczenie jako niskiej jakości roślina pastewna i potencjalna roślina jadalna.

Pokrój z prostego, podnoszącego się kłącza wyrasta rozeta liści i bezlistny, nagi lub owłosiony głąbik o wysokości od 2 do 60 cm, zakończony główką kwiatów. Liście równowąskie, jednakowe, na szczycie tępe lub lekko zaostrzone, zimotrwałe. Osiągają od 0,5 do 3 mm szerokości przy długości od 1 do 15 cm. Są 1 lub 3 żyłkowe, nagie lub owłosione, zwykle przynajmniej na brzegu orzęsione. Kwiaty zebrane w główkę wyrastającej na głąbiku. U podstawy kwiatostanu znajduje się błoniasta pochwa podkwiatostanowa o długości od 0,5 do 32 mm. Sama główka kwiatowa ma od 13 do 28 mm średnicy. Wsparta jest łuskami okrywy osiągającymi od 4 do 14 mm długości, krótszymi, równymi lub dłuższymi od kwiatostanu. Łuski te są jasne, zielonkawe z jasnobrunatną obwódką, wewnętrzne lub wszystkie z suchobłoniastym brzegiem. Kielich tworzy rurkę, która wraz z ząbkami ma 5–7,5 mm długości. Rurka kielicha jest w różnym stopniu owłosiona (w całości lub tylko na żebrach), ew. naga. Ząbki na końcach kielicha są trójkątne, czasem wyciągnięte w wąs. Płatki korony są zwykle bladoróżowe, czasem jaśniejsze do białych. Owoc torebka ukryta w trwałym kielichu. U podgatunku elongata torebka osiąga 5–5,6 mm długości i 1–1,2 mm szerokości, a u podgatunku maritima 3,2–3,8 mm długości i 1,4–1,8 mm szerokości. Nasiona osiągają ok. 2,2 mm długości i 0,8–1 mm szerokości, są gładkie, błyszczące ciemnobrązowe do czarnych u podgatunku elongata i gęsto rowkowane, brązowe u podgatunku maritima.

Biologia i występowanie

Poszczególne podgatunki różnią się wybitnie charakterem ekologicznym. A. maritima subsp. maritima – jest taksonem charakterystycznym dla słabo halofilnych wilgotnych łąk Armerion maritimae, z poziomem wody niżej położonym niż w przypadku słonych łąk mannicowych Puccinellion maritimae, spotykanych zwykle na obrzeżach solnisk. A. maritima subsp. californica – rośnie wzdłuż brzegów morskich, zarówno na skałach jak i na piaskach, na klifach i na wydmach. A. maritima subsp. elongata – jest taksonem charakterystycznym dla zwartych i dość bogatych florystycznie muraw napiaskowych ze związku Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae, zajmujących siedliska pośrednie między murawami napiaskowymi na ubogich piaskach i łąkami świeżymi. A. maritima subsp. halleri – jest taksonem charakterystycznym dla muraw galmanowych (roślina galmanowa) z zespołu Armerietum halleri wykształcających się na naturalnym i antropogenicznym podłożu budowanym ze skał bogatych w metale ciężkie. Metale ciężkie akumulowane są przez rośliny z tego podgatunku w apoplaście oraz wakuolach korzeni. Przed wprowadzeniem tych związków do tkanek przewodzących i dalszych części rośliny chroni blokada w postaci aktywnego transportu związków mineralnych przez endodermę korzenia do walca osiowego. Metale wydzielane są poprzez ich akumulację w starszych, odrzucanych liściach. A. maritima subsp. interior – stwierdzony na wydmach piaszczystych i w miejscach żwirowych. A. maritima subsp. sibirica – rośnie w tundrze w miejscach żwirowych, na terenach zalewowych, na wybrzeżach morskich i brzegach jezior, w wyższych położeniach na łąkach górskich (osiąga do 1200 m n.p.m.) Zasięg ogólny gatunku obejmuje głównie wybrzeża Oceanu Arktycznego oraz północne wybrzeża Pacyfiku i Atlantyku. Poza tym występuje on na rozległym obszarze Europy Środkowej oraz w górach Europy południowej. W obrębie zasięgu ogólnego na różnych obszarach występują różne podgatunki. A. maritima subsp. maritima – od południowych wybrzeży Grenlandii, poprzez wybrzeża Islandii i Wysp Brytyjskich po atlantyckie wybrzeża Europy kontynentalnej od północno-zachodniej Hiszpanii po Skandynawię. Gatunek podawany z wybrzeża bałtyckiego także w granicach Polski, jednak niektórzy autorzy nie uznają tej informacji za potwierdzoną, A. maritima subsp. barcensis (Simonk.) P. Silva – endemit rumuński, A. maritima subsp. californica (Boiss.) Porsild – wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej od Kalifornii na północ, dookoła Alaski, na Aleutach oraz na pacyficznych wybrzeżach Rosji, A. maritima subsp. elongata (Hoffm.) Bonnier – Islandia i Wyspy Brytyjskie oraz Europa środkowa od Francji po południową Finlandię i zachodnią Rosję. W Polsce takson rozpowszechniony w części zachodniej kraju, coraz rzadszy w kierunku północno-wschodnim i południowo-wschodnim, gdzie zanika, A. maritima subsp. halleri (Wallr.) Rothm. – Europa od Hiszpanii, przez Francję, Niemcy, do Polski, skąd znany jest tylko z okolic Olkusza, A. maritima subsp. interior (Raup) Porsild – stwierdzony tylko przy południowych brzegach jeziora Athabaska w Kanadzie, A. maritima subsp. purpurea (Koch) Á. Löve & D. Löve – relikt glacjalny znany z Alp, A. maritima subsp. sibirica (Turcz. ex Boiss.) Nyman – podgatunek o zasięgu okołobiegunowym. Na zawciągu pospolitym rozwija się przedstawiciel rdzy (Pucciniomycetes ) – Uromyces armeriae. Zawciąg jest też rośliną żywicielską dla larw chrząszcza Sibinia sodalis i dorosłych okazów zmróżki żółtawej (Cryptocephalus fulvus). Sok z zawciągu spijany jest przez nimfy i dorosłe pluskwiaki – bodzika nadmorskiego (Beosus maritimus). Wyhodowano szereg odmian uprawnych (kultywarów) zawciągu pospolitego pochodzących od podgatunku nominatywnego. Przykłady: 'Alba' – kwiaty niewielkie, o barwie białej, 'Düsseldorfer Stolz' – kępy niewielkie, bardzo zwarte, karminowoczerwone kwiaty także w ciasnych główkach, 'Glory of Holland' – kwiaty jasnoróżowe, 'Laucheana' – kwiaty żywo zabarwione, lśniące, różowe, 'Little Penny' – kwiaty intensywnie czerwone, rozwijają się wiosną, latem czasem kwitnienie się powtarza, liście purpurowo nabiegłe, 'Rubrifolia' – liście purpurowo nabiegłe, brązowiejące jesienią, 'Splendens' – kępy liści bardzo zwarte, kwiaty różowoczerwone w dużych, kulistych główkach, kwitnienie wiosną, rzadko powtarzane jest latem, 'Vindictive' – kwiaty żywo zabarwione karminowopurpurowe.

Zawciąg pospolity uprawiany jest jako roślina ozdobna, zwłaszcza w ogrodach skalnych, poza tym stosowana na obwódki, rabaty, skarpy, murki kwiatowe. Gatunek uprawiany jest co najmniej od roku 1587. Od niego też pochodzi większość odmian (kultywarów) zawciągów ozdobnych. Głąbiki z kwiatostanami mogą być używane jako kwiaty cięte. Podgatunek A. maritima subsp. elongata jest charakterystyczny dla muraw użytkowanych jako mało wartościowe pastwisko sezonowe. Liście zawciągu po ugotowaniu są jadalne, prawdopodobnie jadalne są też kłącza. Roślina ma ograniczone zastosowanie w ziołolecznictwie – odnotowano stosowanie suszonego ziela kwitnącego w leczeniu otyłości, zaburzeń psychicznych i zapaleń cewki moczowej. Ziele ma mieć właściwości aseptyczne, jednak nie należy stosować go zewnętrznie, ponieważ może powodować podrażnienia i schorzenia skóry.

Zawciąg pospolity symbolizuje współczucie. Stosowany jest podczas uroczystości pogrzebowych.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-03-28 12:10:12]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=74889097. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.