Łączeń baldaszkowy Butomus umbellatus

Łączeń baldaszkowy (Butomus umbellatus L.) – gatunek rośliny będący jedynym przedstawicielem monotypowego rodzaju łączeń Butomus i rodziny łączniowatych Butomaceae. Naturalny zasięg jego występowania obejmuje obszary o klimacie umiarkowanym w Azji i Europie, także Afrykę Północną. Introdukowany został do Ameryki Północnej, gdzie stał się uciążliwą rośliną inwazyjną. W obrębie naturalnego zasięgu rośnie na stanowiskach zwykle niezbyt obficie. Zasiedla brzegi wód stojących i płynących, może rosnąć także w głębszych wodach w ciekach o wartkim nurcie, jednak wówczas nie kwitnie. Rośliny tego gatunku są miododajne, mają jadalne kłącza, wykorzystywane są w plecionkarstwie i uprawiane jako rośliny ozdobne.

Pokrój bylina z grubym (od 1,5 do 2 cm) i krótkim kłączem rosnącym poziomo. Kłącze rozgałęzia się monopodialnie. Wyrastają z niego bulwki i liczne, włókniste korzenie. Bulwki mogą powstawać także w obrębie kwiatostanu. Liście wyrastają w dwóch rzędach w szczytowej części kłącza. W zależności od siedliska są pływające lub prosto wzniesione. Pływające liście – długie, cienkie i jasnozielone rozwijają się na roślinach rosnących na dnie cieków. W przypadku roślin rosnących na brzegach wód liście są prosto wzniesione, sztywne, równowąsko i ostro trójkanciaste, rynienkowate, długości od 0,5 do 1,2 m i szerokości do 1 cm, nieco spiralnie skręcone. Liście nie są podzielone na ogonek i blaszkę, są nagie, u nasady rozszerzone w pochwę i zwężające się ku szczytowi. Mają barwę zieloną do zielonopurpurowej. Kwiaty wyrastają zebrane po 20–25 w pozorny baldach na szczycie obłej na przekroju łodygi osiągającej do 1,5 m wysokości. Kolejne kwiatostany rozwijają się sukcesywnie naprzemiennie po obu stronach kłącza oddzielone nieparzystą liczbą liści (5, 7 lub 9). Podobny do baldacha kwiatostan jest w istocie skupieniem wierzchotek wspartych trójlistkową pochwą (rzadziej 2- lub 4-listkową). Kwiaty mają średnicę 2–2,5 cm i rozwijają się na długich szypułkach o nierównej długości wynoszącej 4–10 cm. Kwiaty są obupłciowe, przedprątne. Okwiat w dwóch zróżnicowanych okółkach; trzy listki w okółku zewnętrznym mają długość 6–7,5 mm i 2,5 mm szerokości, na szczycie są zaostrzone i mają barwę czerwonawą lub fioletowawą; trzy listki okółka wewnętrznego osiągają do 11,5 mm długości i 6 mm szerokości, mają koniec tępy i są białoróżowe z czerwonymi żyłkami. Barwa listków okwiatu bywa zmienna od bardzo jasnej, białawej do ciemnofioletowej. Pręcików 9 (czasem 6), trzy rosną w okółku wewnętrznym, a sześć (parami) w okółku zewnętrznym. Nitki pręcików (długości 3–4,5 mm) są nieco spłaszczone (rozszerzają się u nasady) i wnikają między pylniki w postaci łącznika (basifixed), główki pręcików (długości 1 mm) zawierają po dwa pylniki pękające podłużnymi bruzdami po bokach. Słupków jest 6 (czasem 9) zrośniętych częściowo u podstawy w pierścień i ułożonych w dwóch naprzemiennych okółkach. Na szczycie wyciągnięte są w szyjki z nieco zbiegającymi doosiowo znamionami. Na ścianach owocolistków znajdują się miodniki. Wydzielany przez nie nektar wznosi się w szczelinie między owocolistkami i wypływa w postaci kropelek w miejscach, gdzie się one rozdzielają. W zalążni znajdują się liczne (20–100) zalążki ułożone laminarnie (na powierzchni owocolistka). Zalążki są anatropowe (odwrócone). Owoce mieszki jajowate o długości 10 mm, zwieńczone dzióbkiem (trwałą szyjką słupka). Owoce są zrośnięte ze sobą ukośnie u podstawy. Pękają wzdłuż wewnętrznego (doosiowego) szwu. Zawierają drobne nasiona pozbawione bielma, z prostym zarodkiem. Nasiona na powierzchni są podłużnie prążkowane.

Biologia i występowanie

Zasięg gatunku obejmuje rozległe obszary Europy, jednak bez Islandii, Azorów, części wysp Morza Śródziemnego. Brak go w północnej Skandynawii i Rosji. W kierunku wschodnim zasięg gatunku rozciąga się na rozległe obszary Azji (południowa Rosja i Kazachstan) po Mongolię i Mongolię Wewnętrzną w Chinach. Zwarty zasięg obejmuje też region Kaukazu i sięga dalej na południe po Bliski Wschód (Turcja, Syria, Liban, Izrael, Jordania) oraz stąd na południowy wschód i wschód po Irak, Iran, Afganistan, Turkmenistan, Uzbekistan i region Sinciang w Chinach. We wschodniej Azji ma izolowane populacje we wschodnich Chinach (prowincje Henan, Hebei, Hubei, Jiangsu, Shanxi, Szantung, Shaanxi) oraz we wschodniej Rosji (Kraj Nadmorski). W Afryce Północnej rośnie w Algierii i Maroku. W Polsce łączeń baldaszkowy opisywany jest jako dość pospolity lub rzadki, co związane jest bardzo nierównomiernym rozprzestrzenieniem. Zdecydowanie najliczniejsze stanowiska ma w części północno-zachodniej kraju, po środkową część Wielkopolski i ziemi lubuskiej. Dalej na południe stanowiska koncentrują się wzdłuż dolin Odry, Warty i Wisły. Stosunkowo liczne stanowiska ma także w województwie lubelskim i mazowieckim. W znacznym rozproszeniu rośnie w Polsce północno-wschodniej i centralnej (łódzkie, zachodnia część woj. świętokrzyskiego i północna woj. śląskiego) oraz w górach i na pogórzu. Jako gatunek introdukowany rośnie i rozprzestrzenia się na rozległych obszarach w Ameryce Północnej. Notowany jest tu od 1897 roku, przy czym w związku z różnicami morfologicznymi między roślinami pochodzącymi z Azji Wschodniej i Europy (patrz sekcja „Systematyka i zmienność”) uznaje się, że rośliny rosnące na wschód od okolic wodospadu Niagara pochodzą z Azji, a te na zachód – z Europy. Gatunek rośnie w północno-wschodniej, północnej i północno-zachodniej części USA oraz w południowej części Kanady. Jako gatunek introdukowany podawany jest także z Irlandii i części Wielkiej Brytanii. Bylina, helofit. Rośnie na brzegach eutroficznych wód wolno płynących lub stojących oraz na mokradłach. Zwykle na głębokości do 0,4 m, rzadziej 0,6 m. Może rosnąć także w całkowitym zanurzeniu w głębszych, szybko płynących ciekach (utrzymuje się na głębokości poniżej 2 m), wówczas jednak nie zakwita. Preferuje podłoże żyzne, gliny zasobne w węglan wapnia, niezbyt zamulone. Rośnie także na glebach piaszczystych i ilastych. Dobrze znosi silne nawet mrozy – rośnie w strefach mrozoodporności od 3 do 10. W południowej części zasięgu preferuje mokradła i kanały na terenach wyżej położonych. Nie toleruje zacienienia. Żyzność i nasłonecznienie są skorelowane z intensywnością kwitnienia – liczbą i wielkością kwiatów. Rozwojowi łączenia baldaszkowego sprzyjają okresowe spadki poziomu wody wypłycające akwen lub nawet odsłaniające wilgotne dno, podczas gdy stały poziom wód sprzyja innym gatunkom szuwarowym (zwłaszcza trzcinie), które w konsekwencji wypierają łączenia baldaszkowego ze stanowisk. W efekcie gatunek ten często tworzy pas na skraju szuwarów od strony lustra wody w miejscach, gdzie występują fluktuacje jej poziomu. W obrębie naturalnego zasięgu tworzy zwykle niewielkie lub średniej wielkości płaty – rzadko występuje pojedynczo lub w rozległych łanach. Rośnie w różnych zbiorowiskach szuwarowych, najczęściej wraz z sitowcem nadmorskim i w zespole strzałki wodnej i jeżogłówki pojedynczej, poza tym z oczeretem jeziornym i trzciną. Jest gatunkiem charakterystycznym szuwarów ze związku Phragmition, według innych autorów związku Eleocharito-Sagittarion. Forma podwodna rosnąca w szybko płynących ciekach wskazywana jest jako charakterystyczna dla związku Ranunculion fluitantis. Bywa gatunkiem ekspansywnym i niepożądanym na polach ryżowych (np. w delcie Dunaju) oraz w gospodarce rybackiej na stawach, gdzie okresowo spuszczana jest woda, co sprzyja silnemu wzrostowi tego gatunku. W Ameryce Północnej, gdzie został introdukowany, jest uznawany za konkurencyjny dla rodzimych roślin szuwarowych. Na kontynencie tym porasta rozległe obszary terenów podmokłych i brzegów wód oraz zatok, tworząc gęste, jednogatunkowe zbiorowiska. Przypisywane jest mu przyczynianie się do zmniejszenia sprawności sieci rowów i kanałów melioracyjnych, ograniczenia możliwości użytkowania rekreacyjnego wód i wpływanie na właściwości fizyko-chemiczne wód. W obrębie naturalnego zasięgu jest jednak rośliną niezbyt ekspansywną i nie występuje masowo. Porównując rozwój roślin z populacji północnoamerykańskich i europejskich stwierdzono dwukrotnie większą przeżywalność tych pierwszych, częstsze tworzenie kwiatostanów i bulwek służących do rozmnażania wegetatywnego (12–43 bulwek na kłączu jednej rośliny). O ile analizy genetyczne wskazują na ograniczoną rolę rozmnażania za pomocą nasion, o tyle istotny wpływ dla inwazyjności roślin amerykańskich ma rozmnażanie wegetatywne. Różnice między populacjami z obu kontynentów tłumaczone są wpływem procesu stochastycznego w trakcie dalekiego przeniesienia diaspor lub działania czynników selekcyjnych po introdukcji. Ograniczona ekspansywność w Europie sprawia, że gatunek nie odgrywa tu istotnej roli w zarastaniu zbiorników, mimo dużej produkcji biomasy. Łączeń baldaszkowy jest rośliną pokarmową dla takich owadów jak: Rhoppalosiphium nympheae (mszycowate), Donacia sparganii i D. tomentosa (stonkowate), Endochironomus alismatis, E. tendens, Pentapedilum quadrifarium, Glyptotendipes foliicola (ochotkowate), Bagous nodulosus (ryjkowcowate) oraz takich kręgowców jak: amur biały, świstun, gęgawa, głowienka, gągoł, bóbr, karczownik ziemnowodny, piżmak i nutria. Żerowanie kaczek może istotnie ograniczać rozwój roślin. Roślina atakowana jest przez przedstawiciela grzybów niedoskonałych – Ramularia butomi. Skamieliny identyfikowane z rodzajem Butomus znalezione zostały w osadach datowanych na oligocen do plejstocenu, jednak ich oznaczenie nie jest pewne ze względu na jakość materiału. Opisany z Czech ze skał pochodzących z kredy Butomites cretaceus Velenoský niezbyt przypomina współczesne rośliny i kwestionowana jest jego przynależność do rodziny Butomaceae. Na podstawie analiz molekularnych linia obejmująca obie blisko spokrewnione rodziny Butomaceae i Hydrocharitaceae datowana jest przez różnych badaczy na pochodzącą sprzed 88 lub 21,8 milionów lat. Wiek samej grupy koronnej Butomaceae datowany jest na 30–9 milionów lat.

Gatunek jest sadzony jako roślina ozdobna. Walorem ozdobnym są baldachy efektownych kwiatów rozwijające się w okresie letnim. Kwiatostany mogą być ścinane i z powodzeniem trzymane w wazonie. Kłącza łączenia zawierają dużo skrobi (według różnych autorów: 36,5% do ponad 50%) i są jadalne. Przed spożyciem wymagają usunięcia korzeni i skórki. Ich smak opisywany jest jako nieprzyjemny (piekący), ale cecha ta zanika po wysuszeniu. Po zmieleniu mogą być użyte do zagęszczania zup. Mieszano je także z mąką zbóż i stosowano do wypieków pieczywa. Dawniej kłącza te były spożywane zwłaszcza w Rosji, ale także w Norwegii i Piemoncie. Jakuci dodawali sproszkowane kłącza do dania zwanego butagas, w którego skład wchodziły poza tym korzenie i kłącza: krwiściąga lekarskiego, pałki szerokolistnej i lilii złotogłów. Podobnie za jadalne uznawane są nasiona. Kłącza używane były także w celach leczniczych. Jednak w polskiej medycynie ludowej nie udokumentowano wykorzystania tego gatunku. W Niemczech kłącza i nasiona stosowano przy obrzękach. Nie dowiedziono właściwości antyseptycznych tego gatunku. Liście wykorzystywane są w plecionkarstwie do wyrobu mat i koszyków. Ze względu na obfite wydzielanie nektaru łączeń należy do istotnych roślin miododajnych na siedliskach mokradłowych.

Gatunek wzmiankowany jest w kilku miejscach Biblii, np. w Księdze Rodzaju (41,2) i Księdze Hioba (8,11). Polscy tłumacze Biblii Tysiąclecia przetłumaczyli użytą w tych cytatach hebrajską nazwę potoczną jako sitowie, jednak według niektórych badaczy roślin biblijnych powinien to być właśnie łączeń baldaszkowy.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 20:10:42]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986092. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • barwa kwiatów
      • płatki białe
      • płatki różowe
      • płatki czerwone
      • płatki fioletowe
    • kwiatostan
      • groniasty
        • prosty
          • główka
  • cechy liści
    • kształt blaszki
      • liście wąskie i wydłużone
      • liście równowąske
  • cechy łodygi
    • wygląd łodygi
      • łodyga gałęzista
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • suche
        • mieszek
  • ogólne
    • drzewo
    • roślina wodna
    • roślina lecznicza
    • roślina jadalna
    • roślina miododajna
    • roślina ozdobna
    • roślina inwazyjna
    • roślina ekspansywna
    • roślina użytkowa
    • bylina
  • siedlisko
    • Brzegi wód
    • tereny podmokłe
    • Szuwary