Wirtualny atlas roślin: Nagietek lekarski / Calendula officinalis

Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) – gatunek rośliny jednorocznej należącej do rodziny astrowatych (Asteraceae Dumort). Ma też inne lokalne nazwy: pazurki (Mazowsze), miesięcznica (Wlkp.), paznokietki (krakowskie). Prawdopodobnie pochodzi z terenów śródziemnomorskich lub Iranu, w wielu krajach świata jest uprawiany i czasem dziczeje z upraw.

Pokrój roślina zielna. Łodyga wzniesiona, bogato ugałęziona, pokryta miękkimi, gruczołkowatymi włoskami (przez co w dotyku jest nieco lepka), żeberkowana i łamliwa. Osiąga wysokość 20–50 (80) cm. Liście skrętoległe, gęsto osadzone, dolne szerokołopatkowate, krótkoogonkowe; górne szerokolancetowate, siedzące, obejmujące łodygę. Kwiaty zebrane w koszyczki szerokości 3–5 cm, barwy pomarańczowej do żółtej. Kwiaty brzeżne, języczkowe, mają żółty lub pomarańczowożółty języczek, szerokości około 3–5 mm, w części środkowej ok. 7 mm, na szczycie 3-ząbkowy oraz owłosioną, częściowo sierpowatą, żółtawobrunatną lub pomarańczowobrunatną rurkę z wystającą szyjką słupka o dwudzielnym znamieniu i niekiedy z częściowo wygiętą, żółtawobrunatną lub pomarańczowobrunatną zalążnią. Kwiaty wewnętrzne, rurkowate, około 5 mm długie. Są obecne i mają żółtą, pomarańczowoczerwoną lub czerwonawofioletową 5-płatkową koronę o żółtawobrunatnej lub pomarańczowobrunatnej rurce, owłosionej w dolnej części, przeważnie z częściowo wygiętą żółtawobrunatną lub pomarańczowobrunatną zalążnią. Koszyczki mają przyjemny, balsamiczny zapach. Owoce owoc to sierpowato wygięta niełupka. Zewnętrzne niełupki są żółtawobrunatne, z długim prostym noskiem, ku środkowi niełupki stają się jaśniejsze, wygięte, na grzbiecie kolczaste. Wielkość niełupek jest bardzo zmienna, MTS wynosi od 8 do 15 g.

Biologia i występowanie

Pochodzenie gatunku jest niejasne. Wskazuje się obszar śródziemnomorski lub Iran, gdzie spotykany jest do dzisiaj na stanowiskach naturalnych. W wielu krajach świata, w tym w Polsce, jest uprawiany i czasami dziczejący (efemerofit). Introdukowany i rozrzucony po Wyspach Brytyjskich, naturalizowany na południu. W klimacie polskim nagietek zakwita na przełomie maja i czerwca i kwitnie do końca września, przy sprzyjających warunkach pogodowych do listopada. Owoce dojrzewają od sierpnia do listopada. Kwiaty są wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności powietrza. Zamykają się, gdy jest ciemno lub spodziewane są opady deszczu. Przełamane łodygi i liście mają charakterystyczny zapach. Liczba chromosomów: (2n=28, 32). Naturalne siedlisko jest niepewne, ale dziczejący z upraw nagietek najczęściej spotykany jest na nieużytkach, gruntach rolnych i wzdłuż dróg. Nagietek lekarski przyciąga owady z rodziny bzygowatych (Syrphidae), których larwy służą roślinom zjadając żerujące na nich mszyce. Kwiaty nagietka są atrakcyjne dla pszczół i są przez nie zapylane.

Nagietek lekarski od dawna wykorzystywany jest jako roślina lecznicza. Pierwsze wzmianki o zastosowaniu nagietka w medycynie pochodzą z XII w., kiedy to Hildegarda z Bingen w swej recepcie na zatrucie z roku 1150 pisze: kto by zjadł truciznę, albo gdy kogoś chciano otruć, niech zaparzy nagietka w wodzie, wyciśnie go i ciepły położy na żołądek. Nagietek truciznę rozrzedzi i wypędzi z wnętrzności. Potem niech chory zagotuje wino i wrzuci doń trochę nagietka, a to znowu zagotuje i wypije. W ten sposób z jego ciała wyjdzie wszystko, co było trucizną, albo przez nos, albo w ślinie wykasłanej i wyplutej. Napar z kwiatów nagietka stosuje się zewnętrznie: do obmywań, okładów, irygacji, płukania. Wewnętrznie przy stanach zapalnych i skurczowych przewodu pokarmowego, owrzodzeniach żołądka i jelit, najczęściej z kwiatem rumianku, krwawnikiem i arniką.Surowiec zielarski Kwiat nagietka (Calendulae flos) – całe lub rozdrobnione, wysuszone, w pełni rozwinięte, oddzielone od osadnika kwiaty. Surowiec powinien zawierać powyżej 0,4% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd. Skład olejek eteryczny do 0,02%, flawonoidy, karotenoidy, związki trójterpenowe (saponzydy): arnidiol i faradiol, śluzy, związki żywicowe, gorycze, kwas jabłkowy i inne. Działanie Zewnętrznie stosuje się zwykle alkoholowe i olejowe wyciągi z kwiatów nagietka, ponieważ podstawowe związki czynne nie rozpuszczają się w wodzie. Podaje się je w różnych uszkodzeniach skóry, jak kontuzje, rany, wrzody, stłuczenia i obtarcia naskórka, a także w owrzodzeniach żylakowych, zapaleniu skóry, żylakach odbytu, oparzeniach, ranach pooperacyjnych, odmrożeniach, wysypkach skórnych i innych. Stosuje się również na błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy, przeciw rzęsistkom (irygacje i tampony), a nawet we wczesnych stanach nowotworowych w porozumieniu z onkologiem. Ze względu na właściwości przeciwzapalne i bakteriobójcze nagietek lekarski znalazł zastosowanie także przy leczeniu stanów zapalnych spojówek i przemęczeniu oczu (jest składnikiem niektórych kropli do oczu). Zapobiega nadmiernemu wysuszeniu narządu wzroku i łagodzi jego podrażnienia. Wewnętrznie zaleca się przetwory z nagietka w nieżycie żołądka i jelit, a zwłaszcza w przewlekłym i opornym na inne leki wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego. Również w stanach zapalnych dróg żółciowych spowodowanych infekcją, w niedomodze wątroby i upośledzeniu jej czynności po przebytym wirusowym zapaleniu lub uszkodzeniu przez trujące związki (np. toksyny grzybów). Pomocniczo i w skojarzeniu z innymi lekami podaje się je w nieoperacyjnych postaciach raka żołądka, stanach przednowotworowych w przewodzie pokarmowym (np. długo utrzymującym się zapaleniu błon śluzowych, owrzodzeniu z krwawieniami, braku poprawy po innych lekach) itp. Dobre wyniki osiąga się w zaburzeniach miesiączkowania połączonych z bólem, ogólnym osłabieniem, zawrotami głowy, a także w dolegliwościach okresu przekwitania (klimakterium). Należy jednak pamiętać, że w niektórych z wymienionych chorób konieczna jest stała opieka lekarska i okresowe kontrole postępów leczenia. Badania naukowe upoważniają, by zalecać nagietek, w połączeniu z innymi ziołami, do stosowania w ogólnym ubytku sił i odporności na zakażenia bakteryjne i wirusowe oraz przewlekłych i nie poddających się innym lekom dolegliwościach różnych narządów wewnętrznych, w tym także serca.
W przeszłości liście nagietka były wykorzystywane jako warzywo. Są bogate w witaminy (m.in. A i C) i minerały, podobnie do liści mniszka pospolitego (Taraxacum officinale). Świeże płatki (kwiaty brzeżne) są siekane i dodawane do sałatek. Suszone płatki stanowią przyprawę do zup i ciast. Jako substytut szafranu używane są do doprawiania i barwienia ryżu i innych potraw. Jadalny, żółty barwnik otrzymywany z kwiatów brzeżnych stosowany jest także w przemyśle spożywczym do barwienia tłuszczów (margaryn) i żółtych serów.
Nagietek, w związku z jego właściwościami leczniczymi, bywa stosowany w kremach gojących dłonie po odmrożeniach lub oparzeniach. Jest także składnikiem maseczek, mleczek, kremów, past, szamponów i olejków na cerę suchą, łuszczącą się i skłonną do infekcji, zaczerwienienia i pękania.Jako roślina ozdobna nagietek jest chętnie uprawiany w ogrodach przydomowych. Roślina sama łatwo się rozsiewa, pozostając na stanowisku szereg lat. Wśród uprawianych odmian ozdobnych dostępne są formy wysokie i karłowate, a także o kwiatach dwubarwnych.

Nagietkowi od wieków przypisuje się właściwości magiczne. Jego wysuszone płatki rozsypane pod łóżkiem lub włożone pod poduszkę w płóciennym woreczku mają przynosić spokojny sen. Noszone zaś w pomarańczowym woreczku na wysokości splotu słonecznego, odpędzać mają wszelkie lęki, zwidy i strachy. Kwiat nagietka może służyć jako barometr, pozwala bowiem przewidywać pogodę. Uważa się, że jeśli rano przed godziną 9. 00 płatki nagietka są rozchylone i ułożone równolegle do ziemi, oznacza to, że w tym dniu nie będzie deszczu.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 20:12:08]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985509. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.