Wirtualny atlas roślin: Szczeć pospolita / Dipsacus fullonum

Szczeć pospolita (Dipsacus fullonum L.) – gatunek rośliny z rodziny przewiertniowatych. Rodzimy obszar jego występowania to Europa, Azja Zachodnia i Afryka Północna. W Polsce występuje niemal w całym kraju, poza wyższymi położeniami na obszarach górskich i północno-wschodnią częścią kraju.

Łodyga wzniesiona, sztywna, o kanciastym przekroju i na kantach krótko kolczasta, poza tym naga. Osiąga zwykle do 2 m wysokości, w sprzyjających warunkach do 2,5 m. Rozgałęzia się w charakterystyczny sposób – pomimo tego, że z zasady w pachwinach wszystkich otulających łodygę liści pędowych znajduje się aktywna tkanka twórcza, zdolna do wytwarzania pędów kątowych, nie wyrastają one z każdej ich pary. Szczególnie rośliny występujące w niesprzyjającym środowisku mają tendencje do wykształcania mniejszej liczby rozgałęzień. Jeśli rozgałęzienie ma miejsce w więcej niż jednym węźle liściowym (zwykle ma to miejsce w przypadku egzemplarzy rosnących w korzystnych warunkach), wyrastają one zawsze pod tym samym kątem. Pędy kątowe powtarzają schemat rozgałęziania się pędu głównego, prowadząc niekiedy do wytwarzania odgałęzień trzeciego i czwartego rzędu (również powtarzających schemat). Zaobserwowano również zależność pomiędzy liczbą par liści na pędach kątowych a ich tendencją do rozgałęziania – jeżeli wykształci się jedna para pęd rozgałęzia się dalej, zaś gdy dwie nie występują rozgałęzienia dalszych rzędów. Kwiaty zebrane w kwiatostany główkowate, podługowato jajowate, osiągające do ok. 8 cm długości. Otoczone są one od spodu wieńcem szydlastych, łukowato wygiętych ku górze liści okrywy. Liście te są nierównej długości i szerokości, przy czym najdłuższe są z reguły dłuższe od kwiatostanu. Pokryte są kolcami wzdłuż brzegów i nerwu. Poszczególne kwiaty w obrębie kwiatostanu wsparte są szydlastymi przysadkami. Osiągają one od 1,5 do 2,5 cm długości. U nasady są odwrotnie jajowate, na szczycie z szydlastym, prostym końcem (nie odginającym się w dół). Przysadki są na brzegu orzęsione, poza tym krótko owłosione. Owoce brązowe, podłużne, czworoboczne niełupki o wymiarach 4–8 × 1–1,5 mm, podłużnie rowkowane na powierzchni.

Biologia i występowanie

Łąki, pastwiska, przydroża, nieużytki, miejsca ruderalne, tereny łęgowe, brzegi lasów. Szczeć można znaleźć w podobnym środowisku zarówno w miejscach rodzimego występowania, jak i miejsc do których została zawleczona. Odnotowana została wysoka odporność rośliny na zasolenie środowiska, co pozwala jej rozwijać się na przykład w sąsiedztwie dróg, na których używa się soli do odlodzenia nawierzchni. Gatunek ma niskie wymagania glebowe – rośnie z powodzeniem zarówno na suchych, piaszczystych glebach, jak i ciężkich i wilgotnych. Korzystniejsze dla wzrostu rośliny są jednak gleby zasobne w składniki pokarmowe, gdyż osiąga wtedy większe rozmiary i bujniej się rozgałęzia. Preferuje również stanowiska słoneczne. Niekorzystna dla rozwoju szczeci jest długotrwała ekspozycja na niskie temperatury, przez co nie zasiedla ona obszarów o niskiej rocznej temperaturze. Szczeć pospolita jest gatunkiem rodzimym dla północnej Afryki (Algieria, Maroko, Tunezja), krajów Bliskiego Wschodu (Liban, Turcja, Syria) oraz południowej i środkowej Europy. Północna granica zasięgu obejmuje Wyspy Brytyjskie, Niemcy, Polskę, Ukrainę i południową Rosję. W Polsce gatunek rośnie na niżu i pogórzu i określany jest jako pospolity lub częsty, dawniej opisywany był jako niezbyt częsty. Jest najbardziej rozpowszechnionym przedstawicielem rodzaju. Ma bardzo liczne stanowiska w południowej części kraju, nieco rzadsze w części środkowej i północno-zachodniej, zanika niemal zupełnie w Polsce północno-wschodniej. Gatunek został introdukowany w Ameryce Północnej (początek XVIII wieku), Australii i Nowej Zelandii (wiek XIX), oraz Ameryce Południowej. Rozpowszechnianie rośliny miało w dużej mierze związek z wspieraniem przemysłu włókienniczego, przy czym z powodu problemów z rozróżnianiem szczeci pospolitej i sukienniczej dane te mogą dotyczyć obydwu tych gatunków. Szczeć pospolita zadomowiła się w miejscach introdukcji i w wielu z nich uważana jest za gatunek inwazyjny. Głównymi czynnikami zagrożenia dla rodzimej flory owych miejsc jest szybki wzrost rośliny, możliwość zasiedlania terenów ruderalnych oraz wysoka produkcja i żywotność nasion.

Bogate opisy świadczące o zastosowaniu szczeci pospolitej w lecznictwie ludowym znaleźć można już w XVI-wiecznych zielnikach. Wskazują one przede wszystkim na wykorzystywanie jej jako środka przeciwbólowego w leczeniu reumatyzmu oraz dny moczanowej. Potencjał właściwości leczniczych roślin z rodziny szczeciowatych został potwierdzony badaniami. Działanie tego gatunku przebadano głównie w kierunku jej działania bakteriobójczego. Aktywność przeciwdrobnoustrojową wyciągów metanolowych otrzymanych z ziela m.in. szczeci pospolitej przebadano względem kilku patogennych grzybów i zaobserwowano obiecujące rezultaty w tym zakresie. Jak sugerują autorzy badań, za efekt działania wyciągów odpowiada obecność w nich kwasów fenolowych i flawonoidów. Odkryto również wysoki potencjał szczeci w leczeniu boreliozy. Wyciągi z jej świeżych korzeni przebadano pod kątem aktywności przeciwko bakteriom Borrelia burgdorferi. Trwająca 8 dni w warunkach in vitro analiza wykazała, że wyciągi otrzymane za pomocą octanu etylu i dichlorometanu charakteryzowały się zbliżoną aktywnością do amoksycyliny, będącej standardem w leczeniu boreliozy. Inhibicja wzrostu Borrelia burgdorferi nastąpiła już w pierwszym dniu badań, a po 8 dniach zaobserwowano blisko 100% efekt bakteriobójczy. Głównym surowcem zielarskim jest korzeń.
Z jednego hektara pożytku można uzyskać 300 kg miodu oraz 250 kg pyłku.Bywa uprawiana jako roślina ozdobna, nadająca się na wysokie rabaty. Jej przekwitłe kwiatostany wykorzystywane są do suchych bukietów.

Spośród substancji zawartych w roślinie zidentyfikowano związki polifenolowe z przewagą kompleksu flawonoidów, (w tym luteoliny i jej 7-glukozydu, apigeniny, kwercetyny, kemferolu), kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy, protokatechowy, p-kumarowy i p-hydroksybenzoesowy, kwas izoferulowy, kwas ferulowy), irydoidy, w tym monoirydoidy (swerozyd), oraz bisirydoidy (kanteiozyd, lacinatozyd, sylwesterozyd). Saponozydy triterpenowe, charakterystyczne dla rodzaju Dipsacus, występują w formie wolnego kwasu oleanowego i ursolowego lub aglikonów hederageniny oraz kwasu oleanowego.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 21:33:04]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72382203. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.