Wirtualny atlas roślin: Bażyna czarna / Empetrum nigrum

Bażyna czarna (Empetrum nigrum L.) – gatunek rośliny z rodziny bażynowatych. Jego ujęcie taksonomiczne jest bardzo problematyczne – obok formy typowej (diploidalnej z jednopłciowymi kwiatami) wyróżniane są liczne i w różny sposób odmienne taksony w randze osobnych gatunków lub włączanych tu podgatunków lub odmian. W szerokim ujęciu jest to roślina o rozległym zasięgu obejmującym obszary o klimacie arktycznym i umiarkowanym w Azji, Europie i Ameryce Północnej. W Polsce podlega ochronie gatunkowej i występuje głównie w północnej części kraju – nad morzem, głównie w borze bażynowym i na torfowiskach, poza tym w Sudetach i Karpatach. Bażyna bywa wykorzystywana jako roślina jadalna, lecznicza i okrywowa.

Korzenie korzeń pierwotny bardzo mocny i głęboki. Korzenie przybyszowe liczne, penetrują powierzchniową warstwę gleby do ok. 10 cm głębokości. Rozwijać się mogą w miejscach, gdzie pokładające się pędy wchodzą w kontakt z glebą. Korzenie pozbawione są włośników. Pokrój krzewinka luźnokępkowa, o wiotkich silnie rozgałęzionych pędach osiągających zwykle do ok. 1 m długości. Młode pędy wznoszą się, są czerwonawe, nagie lub rzadko gruczołowato owłosione. Gruczołki drobne, czerwone. Starsze pędy pokładają się, mają łuszczącą się korę i czerwonobrunatną barwę. Rośliny osiągają wysokość do 50 cm, ale zwykle są niższe. Liście skrętoległe i gęste, czasem okółkowe. Krótkoogonkowe, skórzaste (choć przy tym delikatne), zawsze zielone, błyszczące. Blaszka jest wąsko eliptyczna – osiąga od 4 do 5, rzadko 7 mm długości, przy szerokości ok. 1–1,2 mm (rzadko do 1,5 mm). Liście są bardzo silnie podwinięte na brzegu i tu za młodu nieco gruczołkowane. Podwinięte brzegi liścia tworzą zamkniętą przestrzeń od spodu widoczną w postaci białej, wgłębionej linii (tylko w jej obrębie znajdują się aparaty szparkowe). Koniec liścia jest tępy do zaokrąglonego. Liście z wiekiem stają się nagie, z wyjątkiem włosków wyrastających od spodu w obrębie zamkniętej przez podwinięte brzegi przestrzeni. Kwiaty kwiaty trzykrotne, u formy typowej zwykle jednopłciowe (roślina dwupienna). Rozwijają się na krótkich szypułkach w kątach liści w szczytowych partiach pędów, w skupieniach po 2–3. Na roślinach z kwiatami żeńskimi na jednym pędzie występuje około 6 kwiatów, na pędach roślin z kwiatami męskimi kwiaty są bardziej liczne. Działki kielicha wolne, długości do 1,5 mm. Trzy płatki korony są dwa razy dłuższe i także są wolne. Płatki kwiatów męskich są różowe, a żeńskich czerwone. Pręciki są trzy (czasem cztery), międzyległe płatkom, o nitkach dwa razy lub nieco nawet bardziej dłuższych od płatków. Pylniki bez rożków. Zawierają pyłek skupiony w tetrady (po 4) o średnicy 22 do 35 μm. W kwiatach żeńskich występują bardzo zredukowane prątniczki. Słupek jest pojedynczy, górny, o krótkiej szyjce i wielołatkowym, gałązkowatym znamieniu. Pękata zalążnia zawiera 6 do 9 komór. Owoce kuliste, czarne po dojrzeniu, mięsiste i soczyste pestkowce o średnicy 7–8 mm (czasem drobniejsze – od 4 mm średnicy). Zawierają najczęściej 8–9 nasion (rzadziej od 6 do 11). Nasiona do 2 mm długości i 1 mm szerokości. Masa 100 nasion wynosi od 0,09 do 0,13 g.

Biologia i występowanie

W południowej części zasięgu bażyna jest reliktem polodowcowym. Gatunek wykazuje adaptację i przywiązanie do klimatu chłodnego, jednak przemarza podczas bardzo mroźnych zim w przypadku braku pokrywy śnieżnej. Z drugiej strony wymaga stosunkowo szybkiego ustąpienia pokrywy śnieżnej ze względu na wczesne kwitnienie. Odpowiednio chłodny okres jest niezbędny dla dojrzenia nasion. Gatunek wykazuje także przywiązanie do obszarów o klimacie odpowiednio wilgotnym – wysoka wilgotność powietrza w okresie letnim jest niezbędnym warunkiem prawidłowego wzrostu. Obszar występowania gatunku jest także skorelowany z obszarami o wyższym zachmurzeniu. Bażyna, dzięki niskiemu wzrostowi, dobrze znosi ekspozycję na silne wiatry. W miejscach na nie eksponowanych rośliny mają skrócone międzywęźla i tworzą niskie, gęste maty przy powierzchni ziemi. Źle rośnie przy silnym zacienieniu i w północnej części zasięgu wymaga siedlisk nasłonecznionych, w południowej jednak rośnie w miejscach nieco osłoniętych, często pod luźnym okapem drzew iglastych, pozwalającym na zachowanie odpowiedniej wilgotności powietrza. Rośnie na bardzo różnych glebach, ale preferuje ubogie, kwaśne i wilgotne gleby torfowe. Na bardzo mokrych obszarach preferuje gleby o większej przepuszczalności, lepiej drenowane – źle znosi długotrwałe stagnowanie wody o wysokim poziomie. W miejscach bardzo wilgotnych, np. mszarze tworzonym przez torfowce, pędy bażyny są słabo rozgałęzione i silnie wydłużone. Jest psychrofitem – kseromorficzna budowa liści jest adaptacją do życia w klimacie chłodnym, w którym występuje ograniczona dostępność wody z powodu niskich temperatur. Gatunek jest bardzo tolerancyjny pod względem odczynu gleby – notowany był przy pH wynoszącym od 2,5 do co najmniej 7,7, ale także na glebach mocno wapiennych. Dobrze rośnie na brzegach morskich narażony na wpływ słonych aerozoli i nie wykazał negatywnej reakcji w badaniu symulującym wystąpienie kwaśnych deszczy. Generalnie bażyna jest wrażliwa na działanie ognia, przy czym zdolność przetrwania pożaru najwyraźniej zależy od jego wielkości. Jednak nawet jeśli podziemne organy przeżyją stosunkowo krótkotrwały, powierzchowny pożar – zdolność rośliny do odrastania nie jest wielka. Odtworzenie pokrycia sprzed pożaru może zająć bażynie 20 do 30 lat. Maty tworzone przez pędy oraz korzenie bażyny odgrywać mogą istotną rolę chroniącą glebę, zwłaszcza w miejscach eksponowanych na wiatry oraz na stromych skarpach. Gatunek odgrywa istotną rolę w rekultywacji wyrobisk, zwłaszcza w strefie tundry. Jest rośliną pionierską na lawiniskach, wydmach piaszczystych, ale też utrzymuje się z powodzeniem w starych lasach. Występuje na obszarach położonych od brzegów morskich po piętro alpejskie w górach. Bażyna czarna w podgatunku typowym Empetrum nigrum subsp. nigrum występuje głównie w Europie Środkowej i Północnej – na zachodzie w Islandii, na Wyspach Brytyjskich, we francuskim Masywie Centralnym, na Półwyspie Skandynawskim (z wyjątkiem gór i dalekiej północy), w krajach Beneluksu, w Niemczech, Danii, Polsce, Białorusi, w krajach bałtyckich i w północnej Rosji (bez dalekiej północy). Poza tym w górach Europy Środkowej – Sudetach, Karpatach, Alpach, w północnej części Apeninów, w Górach Dynarskich, Rodopach i Kaukazie. W wyższych partiach gór i dalej na północy w Arktyce takson ten zastępowany jest przez podgatunek E. nigrum subsp. hermaphroditum, który ma zasięg cyrkumborealny. W północnej Azji (Syberia i Daleki Wschód, w tym północne krańce Chin) występuje rozdzielnopłciowa bażyna uznawana za Empetrum nigrum subsp. nigrum lub wyodrębniana jako osobne podgatunki lub nawet gatunki. W Ameryce Północnej bażyny rozdzielnopłciowe traktowane tu jako Empetrum nigrum subsp. nigrum rosną wzdłuż Aleutów i dalej wybrzeża Oceanu Spokojnego po północną Kalifornię. Na wyspach Archipelagu Arktycznego, Grenlandii, na Alasce rośnie bażyna czarna obupłciowa E. nigrum subsp. hermaphroditum sięgając poprzez całą Kanadę po północne krańce Stanów Zjednoczonych (od Maine po Minnesotę). W Polsce bażyna czarna typowa E. nigrum subsp. nigrum rośnie w części niżowej kraju wzdłuż Pobrzeży Południowobałtyckich oraz na Pojezierzach Południowobałtyckich, na Pojezierzu Mazurskim i Litewskim oraz nielicznie na Nizinie Północnopodlaskiej. Na obszarach górskich występuje w Sudetach, w Tatrach i Kotlinie Nowotarskiej oraz w Bieszczadach. W wyższych partiach gór rośnie bażyna czarna obupłciowa E. nigrum subsp. hermaphroditum.

W zielu bażyny stwierdzono obecność trującej grajanotoksyny (andromedotoksyny), poza tym innych glikozydów (np. empetryny). Z flawonoidów bażyna zawiera: kemferol, kwercetynę, rutynę, z kwasów organicznych: ursolowy, elagowy i kawowy, poza tym m.in. taniny i cyjanidynę.
Owoce cechują się dużą zawartością witaminy C i K, poza tym błonnika, antyoksydantów (mają ich nawet więcej od borówek). W świeżych owocach stwierdzono 39 ± 2 mg/100 g polifenoli (badano rośliny z Korei, a więc prawdopodobnie E. nigrum subsp. asiaticum) oraz 460–503 mg/100 g antocyjanów. Szczególnie bogaty jest skład flawonoli. Kwercetyny stwierdzono od 23 ± 1,5 do 37,2 ± 2,89 mg/100 g, kemferolu – 21,5 ± 0,5 mg/100 g, obecna jest też mirycetyna. Stwierdzono też w owocach kwasy fenolowe (kawowy, galusowy, protokatechowy, cynamonowy, ferulowy i kumarowy). W sumie zawartość kwasów fenolowych w świeżej masie owoców wynosi 12,1 ± 0,80 mg/100 g, przy czym najwięcej jest kwasu p-kumarowego. Owoce zawierają 2,8 ± 0,1 g/100 mL glukozy, 2,6 ± 0,1 g/100 mL fruktozy oraz 0,02 g/100 mL inozytolu oraz ok. 6,6% białek. Zawartość i skład chemiczny owoców jest zmienny w różnych obszarach i różnych warunkach klimatycznych. Szczegółowy skład i wartości odżywcze owoców z Alaski podane zostały niżej w tabeli w sekcji „Roślina jadalna”.
W nasionach znajduje się od 3,9 do 11,4% olejów roślinnych.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 21:41:53]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986028. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.