Wirtualny atlas roślin: Wrzosiec bagienny / Erica tetralix

Wrzosiec bagienny (Erica tetralix L.) – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych. Występuje w Europie i jako gatunek introdukowany w Ameryce Północnej. W Polsce jest rzadki, spotykany jest głównie w północno-zachodniej części kraju, zwłaszcza wzdłuż Bałtyku. Rośnie na wilgotnych wrzosowiskach i torfowiskach, poza tym w zaroślach i lasach bagiennych. Z powodu niszczenia lub przekształcania siedlisk gatunek ustępuje i klasyfikowany jest jako zagrożony. W Polsce podlega ochronie prawnej. Bywa uprawiany jako roślina ozdobna, choć raczej rzadko ze względu na duże wymagania siedliskowe. Znanych jest kilkadziesiąt odmian ozdobnych.

Pokrój krzewinka silnie rozgałęziająca się o zmiennym pokroju w zależności od warunków siedliskowych. W miejscach mokrych rośnie w formie płożącej, z pędami często zagrzebanymi w warstwie mchów, gęsto korzeniącymi się (przy czym gęste korzenie przenikają tylko płytką warstwę gleby) i z podnoszącymi się odgałęzieniami. W miejscach suchych tworzy zwarte, półkuliste krzaczki. Ma bardziej wyprostowany pokrój rosnąc w towarzystwie konkurencyjnych gatunków, np. wrzosu. Osiąga do 0,6 m wysokości (rzadko do 0,7 m). Pędy są cienkie. Roczne są zielone i pokryte sztywnymi włoskami przylegającymi i odstającymi. Starsze pędy łysieją i są brązowe. Liście zimozielone – liście na pędach utrzymują się zwykle przez dwa lata, rzadko dłużej. Wyrastają w okółkach po cztery, rzadziej po trzy. W górze pędu okółki są luźniej rozmieszczone, a liście w nich coraz mniejsze i coraz bardziej wzniesione, czasem przytulone górną powierzchnią do pędu. Liście osiągają do 4 mm (rzadziej 5 mm) długości i do 0,7 mm szerokości. Osadzone są na krótkich ogonkach do 0,3 mm długości. Blaszka jest ciemnozielona z góry, równowąska, ostro zakończona, o brzegach podwiniętych, niemal całkowicie zasłaniających jaśniejszy spód. Cała blaszka jest szaro owłosiona krótszymi i dłuższymi, gruczołowatymi włoskami. Kwiaty zebrane po 4 do 12 (rzadziej do 15) w szczytowym, baldachowatym kwiatostanie. Pąki kwiatowe są gruczołowato owłosione i lepkie. W czasie kwitnienia kwiaty zwisają, a w czasie owocowania podnoszą się ku górze. Osadzone są na krótkich (2–4 mm długości), owłosionych szypułkach, z trzema listkami podkwiatowymi rozwijającymi się tuż pod kielichem. Jego cztery zielone działki osiągające 2 mm długości też są silnie owłosione, na brzegach orzęsione i ogruczolone. Korona zrosłopłatkowa, jajowato-cylindryczna, o długości 5–7 mm, zwieńczona jest czterema trójkątnymi ząbkami o długości ok. 0,5 mm. Korona ma barwę jasnoróżową, czasem jest cała biała. Osiem pręcików ma pazurkowato zakończone, purpurowoczerwone pylniki, które otwierają się na szczycie okrągłymi porami. Pręciki nie wystają z korony, mimo że posiadają długie nitki. Słupek jest górny. Zalążnia powstaje z czterech owocolistków (rzadko z pięciu), jest kulistawa u nasady z krążkiem miodnikowym. Szyjka słupka prosta, zwieńczona ciemnym, główkowatym znamieniem nieco wystającym z korony. Owoce rozwijają się ukryte w trwałym, zasychającym okwiecie. Mocno owłosione (włoski jednokomórkowe, długości do 170 μm), kulistawe torebki o wysokości do 2 mm i szerokości do 2,5 mm. Na szczycie z lejkowatym wgłębieniem w którym znajduje się zachowana nasada szyjki słupka. Torebki podzielone są przegrodami na cztery komory (rzadko pięć). Zawierają po 60–100 nasion, przy czym zwykle mniej niż połowa z nich dojrzewa i ma zdolność kiełkowania. Nasiona są drobne – o długości 0,5 mm i szerokości 0,25 mm.

Biologia i występowanie

Gatunek rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych – na wilgotnych wrzosowiskach, na torfowiskach wysokich, w borach bagiennych i trzęślicowych. Na wybrzeżach Morza Bałtyckiego i Północnego rośnie w zagłębieniach międzywydmowych, często w towarzystwie bażyny czarnej. Najlepiej rozwija się w miejscach mokrych, na glebie organicznej (torfowej), ubogiej w składniki odżywcze (oligotroficznej), choć spotykany jest także na siedliskach mezo- i eutroficznych. Preferuje siedliska stale zabagnione, słabo napowietrzone – wykazano pozytywną korelację między procentowym pokryciem tego gatunku w zbiorowisku, a stężeniem dwutlenku węgla i siarkowodoru w wodach gruntowych. Poza glebami torfowymi spotykany bywa na torfowiskach soligenicznych silnie zmineralizowanych, a nawet na mokradłach eutroficznych powstających na glebach mineralnych i w zagłębieniach międzywydmowych, gdzie latem proces bagienny zanika i następuje całkowity rozkład materii organicznej. Pozytywnie reaguje na lekkie przesuszenie zasiedlanego torfowiska lub boru bagiennego. Dobrze znosi niewielkie pożary, czasem stając się po nich dominantem, ale powtarzające się oddziaływanie ognia eliminuje ten gatunek. Odczyn gleby na stanowiskach wrzośca wynosi zwykle od 4 do 5 pH, ale rejestrowany jest w szerszym zakresie – od 3,5 do 7 pH. Zawartość wymiennych form wapnia jest zmienna w siedliskach tego gatunku od ok. 80 mg na 100 g (torfowiska oligotroficzne) do ok. 1000 mg na 100 g (torfowiska eutroficzne). Jest gatunkiem wskaźnikowym dla gleb kwaśnych. Najlepiej rośnie w miejscach nasłonecznionych, ale znosi okresowe ocienienie. W siedliskach leśnych poprawia się jego kondycja po prześwietleniu drzewostanu. W typologii siedlisk leśnych gatunek charakterystyczny dla boru wilgotnego (Bw). Charles Darwin podejrzewał, że lepko ogruczolone liście wrzośca bagiennego mogą oznaczać, że należy od do roślin owadożernych. Współcześnie wiadomo, że się mylił, a gruczołowatym włoskom przypisuje się raczej rolę ochronną przed roślinożercami. Gatunek występuje w zachodniej i środkowej Europie na obszarach pod wpływem klimatu oceanicznego – od środkowej Portugalii i Hiszpanii, poprzez zachodnie i środkowe Pireneje, zachodnią i północną Francję, kraje Beneluksu, północne Niemcy i Polskę, po Łotwę na wschodzie. Rośnie poza tym na Wyspach Brytyjskich, w Danii, w południowej części Półwyspu Skandynawskiego oraz na izolowanym stanowisku w środkowo-wschodniej Finlandii (koło Kuhmo). Podawany był dawniej z Wysp Owczych i Islandii, przy czym informacje te uznawane były za błędne do czasu odnalezienia stanowiska na Islandii w 2007. Najdalej na północy rośnie w Norwegii na równoleżniku 65°36'N. W Polsce spotykany jest na Pobrzeżach Południowobałtyckich i Pojezierzu Zachodniopomorskim oraz na Pojezierzu Wschodniopomorskim i Południowopomorskim, zanikając na nich w miarę oddalania się od brzegu morskiego. Poza skupieniem stanowisk na pograniczu Dolnego Śląska i Ziemi Lubuskiej ma nieliczne, na ogół historyczne, izolowane stanowiska rozproszone w zachodniej części kraju. W obrębie zasięgu rośnie generalnie na niżu, w górach nie przekracza granicy lasu. Na obszarach górskich znany jest z zachodniej Norwegii, środkowej Francji oraz z Pirenejów, gdzie znajdowany był do 2200 m n.p.m. Na północną granicę zasięgu wpływ mają prawdopodobnie temperatury letnie, od których zależy kwitnienie i dojrzewanie nasion, a poza tym niskie temperatury zimowe. One też wpływają na kształt wschodniej granicy zasięgu tego wrzośca. W kierunku wschodnim i południowym granica zasięgu jest kształtowana przez rosnące ryzyko susz letnich. Jako gatunek introdukowany rośnie w północno-wschodnich stanach USA. Także w Europie niektóre stanowiska, zwłaszcza poza zasięgiem klimatu oceanicznego (np. w południowych Niemczech) wskazywane są jako powstałe prawdopodobnie w wyniku dziczenia roślin uprawianych. Na początku XXI wieku znanych było ok. 30 odmian uprawnych wrzośca bagiennego. Nieliczne uprawiane są w Polsce. 'Alba' – do 30 cm wysokości; kwiaty białe (czasem lekko zaróżowione); liście srebrzystoszaro owłosione. Uprawiany co najmniej od 1789. 'Alba Mollis' – do 20 cm wysokości; bardziej srebrzysto-szare liście niż u odmiany 'Alba'. W uprawie przed 1867. 'Alba Praecox' – do 25 cm wysokości; kwiaty białe. Rozpoczyna kwitnienie wcześniej niż 'Alba Mollis', choć też w czerwcu. 'Ardy' – do 25 cm wysokości, rozrasta się szeroko; kwiaty niewielkie, różowoczerwone; liście szarozielone. 'Bartinney' – do 25 cm wysokości; kwiaty białe, zaczyna kwitnienie już w maju. Znaleziony w naturze w Kornwalii przed 1972. 'Con Underwood' – do 35 cm wysokości; kwiaty karminowoczerwone, duże, kwitnie długo – do października; liście ciemnoszarozielone. 'Curled Roundstone' – rośliny o pędach płożących, zwisających z krawędzi, skręcających się; kwiaty jasnoróżowe. 'Daphne Underwood' – do 25 cm wysokości; kwiaty różowoczerwone, liczne; odmiana słabo rosnąca i trudna w uprawie. 'Dee' – do 25 cm wysokości; kwiaty początkowo białe, z czasem różowiejące. 'Foxhome' – do 30 cm wysokości; kwiaty wiśnioworóżowe; liście szarozielone. 'Gratis' – do 20 cm wysokości; kwiaty różowe; liście szarozielone. 'Hailstones' – do 15 cm wysokości; pokrój zwarty; kwiaty białe; liście ciemnozielone. Znalezione w Szkocji. 'Helen Nicol' – do 20 cm wysokości; kwiaty pojedyncze, białe z żółtym kielichem, liście jasnozielone. Odmiana znaleziona wśród siewek w 1984 w gospodarstwie ogrodniczym w Anglii. 'Helma' – do 40 cm wysokości; kwiaty różowe, liczne, w obfitych kwiatostanach skierowane na wszystkie strony. 'Hookstone Pink' – do 40 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe, liczne; liście srebrzystoszare. 'Ken Underwood' – do 30 cm wysokości; kwiaty różowe i różowoczerwone; liście szarozielone z odcieniem niebieskawym. 'L. E. Underwood' – do 20 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe; liście zielone. 'Melbury White' – do 25 cm wysokości, pokrój zwarty; kwiaty białe; liście srebrzystoszare. Odmiana odkryta w Anglii w 1966. 'Mollis' – do 30 cm wysokości, pędy prosto wzniesione; kwiaty różowe; liście srebrnoszare. 'Pink Glow' – do 20 cm wysokości; kwiaty fioletowe (magenta); liście szarozielone. 'Pink Pepper' – do 20 cm wysokości; odmiana wolnorosnąca; kwiaty jasnoróżowe; liście szarozielone z białymi plamkami. 'Pink Star' – do 20 cm wysokości, rozrasta się szeroko; kwiaty lilaróżowe, skierowane na wszystkie strony; liście srebrzystoszare. 'Riko' – do 20 cm wysokości, pokrój zwarty, kwiaty rubinowe; liście szarozielone. 'Rosea' – do 25 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe; liście jasnozielone. Stara odmiana. 'Rubra' – do 20 cm wysokości; kwiaty karminowoczerwone. 'Ruth’s Gold' – do 20 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe; liście żółtoszare, wierzchołki pędów żółtozielone. 'Stardome' – do 25 cm wysokości, pokrój zwarty; kwiaty jasnoróżowe z ciemniejszymi końcami; liście szarozielone. 'Swedish Yellow' – do 15 cm wysokości; kwiaty różowe; liście zielonożółte latem i czerwonawe zimą. Zimą wymaga okrywania – przemarza podczas większych mrozów. 'Tina' – do 20 cm wysokości, rośnie wolno, roślina poduszkowa; kwiaty purpurowe; liście szarozielone. Wyselekcjonowana przez Rinusa Zwijnenburga z Holandii. 'White House' – do 25 cm wysokości, zwarty pokrój; kwiaty białe, liście szarozielone.

Wrzosiec bagienny jest uprawiany jako roślina ozdobna, chociaż bardzo rzadko, ponieważ wymaga bardzo kwaśnego i wilgotnego podłoża i jest mało tolerancyjny na błędy w uprawie (częściej spotykane w uprawie są inne gatunki wrzośców). Znanych jest kilkadziesiąt odmian ozdobnych, w większości pochodzących z Wielkiej Brytanii. Dawniej wrzosiec bagienny wykorzystywany był przy produkcji węgla drzewnego i tanin, z pędów wyrabiano także miotły i miotełki do czyszczenia („chędożenia”) ubrań. Stosowany był w przeszłości analogicznie do szyszek chmielu przy wyrobie piwa, wyrabianego z ziół zwanych gruit, wśród których stanowił rzadziej spotykany dodatek. Stosowany był też, jako jeden z trzech wrzośców (obok popielatego i rozpierzchłego), do wyrobu piwa wrzosowego (heather ale). Kwiaty wrzośca roztarte z miodem i cukrem stosowano w lecznictwie ludowym do leczenia malarii. Wrzośce opisywane są jako rośliny miododajne, dające średni pożytek nektarowy i pyłkowy. Dotyczy to jednak uprawianych w Polsce gatunków z tego rodzaju, takich jak wrzosiec krwisty Erica carnea. Z pożytków wrzośca bagiennego korzystać mogą tylko pszczoły o długiej ssawce. W efekcie jego pyłek nie jest stwierdzany w miodach z Polski, a na obszarach gdzie występują różne gatunki wrzośców – w miodach trafiają się pyłki innych gatunków, a nie wrzośca bagiennego (np. na atlantyckich wybrzeżach w Europie Zachodniej wrzośca popielatego Erica cinerea i rozpierzchłego Erica vagans). Tylko w miodach wrzosowych z Danii i Norwegii, gdzie wrzosiec bagienny rośnie obficie, a innych gatunków z tego rodzaju brak – znajdowano pyłek tego gatunku. Obecność pożytków z wrzośca bagiennego (podobnie jak i innych gatunków z tego rodzaju) w miodzie wrzosowym powoduje, że traci on swoje właściwości tiksotropiczne.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2021-03-28 01:43:57]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=62817798. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 75-76. ISBN 83-01-12029-0.
Piotr Szkudlarz. The morphological and anatomical structure of dry fruits in the family Ericaceae. „Biological Bulletin of Poznań”. 36, 1, s. 27-41, 1999.
Brewing botanicals. W: Gruit Ale & Unhopped Beers [on-line]. [dostęp 2020-07-30].
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 463.
Cross-leaved Heath. W: NatureGate [on-line]. [dostęp 2020-07-23].
Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk: Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe lasów Ziemi Lubuskiej i Łużyc. Świebodzin: Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, 2001, s. 198. ISBN 83-87846-17-1.
Haeseler, V.. Megachile analis, a nectar robber on flowers of Erica tetralix. „Zoologische Anzeiger”. 205, 5/6, s. 273-279, 1980.
J. Fagundez, J. Izco. Taxonomic value of seed characters in the Erica tetralix L. group (Ericaceae). „Plant Biosystems”. 138, 3, s. 207 – 213, 2004.
Paul L. Smith: Indicator Plants: Using Plants to Evaluate the Environment. Lulu.com, 2015, s. 23. ISBN 978-1-904098-36-2.
Else, Olaf Hagerup. Thrips pollination of Erica tetralix. „New Pathologist”. 52, 1, 1953.
Konstanty Stecki: Botanika dla wyższych szkół rolniczych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966, s. 783.
T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge, London, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney: Cambridge University Press, 1972, s. 6. ISBN 0521-08489-X.
David Gledhill: The Names of Plants. Cambridge University Press, 2008, s. 156. ISBN 978-0-521-86645-3.
Tadeusz H. Puchniarski: Rośliny siedlisk leśnych w Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004, s. 187. ISBN 83-09-01822-3.
Stanisław i Grzegorz Kłosowscy: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 290. ISBN 83-7073-248-8.
Danuta Ulińska: Erica tetralix 'Tina'. W: e-katalog roślin [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2020-07-20].
Leonidas Świejkowski: Ochrona roślin w Polsce. Łódź: Spółdzielnia Wydawnictw Artystycznych i Użytkowych Poziom, 1956, s. 345.
Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 188, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-444-8.
P. Bannister. Erica tetralix L.. „Journal of Ecology”. 54, 3, s. 795-813, 1966.
Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. X. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1963, s. 102.
Krzysztof Kluk: Dykcyonarz Roslinny. Tom I. Warszawa: 1805, s. 204.
Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 219. ISBN 83-915161-1-3.
Erica tetralix L.. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-07-23].
Erica tetralix Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-07-01].
Stephen Harrod Buhner: Sacred and Herbal Healing Beers: The Secrets of Ancient Fermentation. Brewers Publications, 1998, s. 34. ISBN 978-1-938469-09-1.
Erica tetralix. W: Database of Insects and their Food Plants [on-line]. Biological Records Centre. [dostęp 2020-07-23].
Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 311.
Erica tetralix L.. W: Trees and Shrubs Online [on-line]. International Dendrology Society. [dostęp 2020-07-21].
Marek Pogorzelec: Atlas roślin miododajnych. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Dragon, 2019, s. 422. ISBN 978-83-8172-099-1.
Bink-Moenen, R.M.. New whitefly of Erica tetralix; Trialeurodes ericae sp. n. (Homoptera, Aleyrodidae). „Entomol Ber Amsterdam”, s. 17-19, 1976.
Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin w Polsce dziko rosnących. Lwów, Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, 1923, s. 118.
Haustlyng (Erica tetralix). Borgum við Norðurslóð. [dostęp 2020-07-21].
Mieczysław Czekalski: Wrzosy, wrzośce i inne rośliny wrzosowate. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2008, s. 84-86. ISBN 978-83-09-01032-6.
Anne-Laure Jacquemart. Floral traits of Belgian Ericaceae species: are they good indicators to assess the breeding systems?. „Belgian Journal of Botany”. 136, s. 154-164, 2003.
Erica tetralix flowers white (f. alba). The Heather Society. [dostęp 2020-07-21].
Yrjö Mäkinen, Jorma Tiikkainen. Erica tetralix in Finland. „Annales Botanici Fennici”. 3, 3, s. 410-417, 1966.
Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 1006. ISBN 83-214-1305-6.
Władysław Matuszkiewicz, Piotr Sikorski, Wojciech Szwed, Marek Wierzba: Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, s. 158, 245, 285. ISBN 978-83-01-17064-6.
Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2002, s. 73. ISBN 83-85444-83-1.
Strandberg, M., Damgaard, C., Degn, H.J. et al.. Evidence for Acidification-Driven Ecosystem Collapse of Danish Erica tetralix Wet Heathland. „AMBIO”. 41, s. 393–401, 2012.
Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
Anna Maurizio. The Heather Honeys of Europe: (Calluna and Erica). „Bee World”. 54, 3, s. 111-116, 1973. DOI: 10.1080/0005772X.1973.11097465.
Erica tetralix. Heaths and Heathers. [dostęp 2020-07-21].
G. Shaw, J. R. Leake, A. J. M. Baker, D. J. Read. The biology of mycorrhiza in the Ericaceae. „New Phytologist”. 115, s. 251-258, 1990.
Halbritter H., Buchner R.: Erica tetralix. W: PalDat (2016) - a palynological database [on-line]. [dostęp 2020-07-23].
Erica tetralix. W: Online Atlas of the British and Irish Flora [on-line]. Botanical Society of Britain and Ireland. [dostęp 2020-07-21].
Danuta Ulińska: Erica tetralix 'Swedish Yellow'. W: e-katalog roślin [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2020-07-20].
Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).
Calluna vulgaris (L.) Hull. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2017-05-19].
Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: Marian Rejewski, 1996, s. 68, 155. ISBN 83-05-12868-7.
D. Aichele, M. Golte-Bechtle: Jaki to kwiat?. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 284. ISBN 83-09-00687-X.
Christian Damgaard, Morten Strandberg, Søren Munch Kristiansen, Knud Erik Nielsen, Jesper L. Bak. Is Erica tetralix abundance on wet heathlands controlled by nitrogen deposition or soil acidification?. „Environmental Pollution”. 184, s. 1-8, 2014. DOI: 10.1016/j.envpol.2013.07.047.
Erica tetralix / Glocken-Heide. W: Die Pflanzendatenbank fur Gartenarchitektur [on-line]. galasearch. [dostęp 2020-07-21].
Erica tetralix. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2020-07-23].