Wrzosiec bagienny Erica tetralix

Pokrój krzewinka silnie rozgałęziająca się o zmiennym pokroju w zależności od warunków siedliskowych. W miejscach mokrych rośnie w formie płożącej, z pędami często zagrzebanymi w warstwie mchów, gęsto korzeniącymi się (przy czym gęste korzenie przenikają tylko płytką warstwę gleby) i z podnoszącymi się odgałęzieniami. W miejscach suchych tworzy zwarte, półkuliste krzaczki. Ma bardziej wyprostowany pokrój rosnąc w towarzystwie konkurencyjnych gatunków, np. wrzosu. Osiąga do 0,6 m wysokości (rzadko do 0,7 m). Pędy są cienkie. Roczne są zielone i pokryte sztywnymi włoskami przylegającymi i odstającymi. Starsze pędy łysieją i są brązowe. Liście zimozielone – liście na pędach utrzymują się zwykle przez dwa lata, rzadko dłużej. Wyrastają w okółkach po cztery, rzadziej po trzy. W górze pędu okółki są luźniej rozmieszczone, a liście w nich coraz mniejsze i coraz bardziej wzniesione, czasem przytulone górną powierzchnią do pędu. Liście osiągają do 4 mm (rzadziej 5 mm) długości i do 0,7 mm szerokości. Osadzone są na krótkich ogonkach do 0,3 mm długości. Blaszka jest ciemnozielona z góry, równowąska, ostro zakończona, o brzegach podwiniętych, niemal całkowicie zasłaniających jaśniejszy spód. Cała blaszka jest szaro owłosiona krótszymi i dłuższymi, gruczołowatymi włoskami. Kwiaty zebrane po 4 do 12 (rzadziej do 15) w szczytowym, baldachowatym kwiatostanie. Pąki kwiatowe są gruczołowato owłosione i lepkie. W czasie kwitnienia kwiaty zwisają, a w czasie owocowania podnoszą się ku górze. Osadzone są na krótkich (2–4 mm długości), owłosionych szypułkach, z trzema listkami podkwiatowymi rozwijającymi się tuż pod kielichem. Jego cztery zielone działki osiągające 2 mm długości też są silnie owłosione, na brzegach orzęsione i ogruczolone. Korona zrosłopłatkowa, jajowato-cylindryczna, o długości 5–7 mm, zwieńczona jest czterema trójkątnymi ząbkami o długości ok. 0,5 mm. Korona ma barwę jasnoróżową, czasem jest cała biała. Osiem pręcików ma pazurkowato zakończone, purpurowoczerwone pylniki, które otwierają się na szczycie okrągłymi porami. Pręciki nie wystają z korony, mimo że posiadają długie nitki. Słupek jest górny. Zalążnia powstaje z czterech owocolistków (rzadko z pięciu), jest kulistawa u nasady z krążkiem miodnikowym. Szyjka słupka prosta, zwieńczona ciemnym, główkowatym znamieniem nieco wystającym z korony. Owoce rozwijają się ukryte w trwałym, zasychającym okwiecie. Mocno owłosione (włoski jednokomórkowe, długości do 170 μm), kulistawe torebki o wysokości do 2 mm i szerokości do 2,5 mm. Na szczycie z lejkowatym wgłębieniem w którym znajduje się zachowana nasada szyjki słupka. Torebki podzielone są przegrodami na cztery komory (rzadko pięć). Zawierają po 60–100 nasion, przy czym zwykle mniej niż połowa z nich dojrzewa i ma zdolność kiełkowania. Nasiona są drobne – o długości 0,5 mm i szerokości 0,25 mm.

Biologia i występowanie

Gatunek rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych – na wilgotnych wrzosowiskach, na torfowiskach wysokich, w borach bagiennych i trzęślicowych. Na wybrzeżach Morza Bałtyckiego i Północnego rośnie w zagłębieniach międzywydmowych, często w towarzystwie bażyny czarnej. Najlepiej rozwija się w miejscach mokrych, na glebie organicznej (torfowej), ubogiej w składniki odżywcze (oligotroficznej), choć spotykany jest także na siedliskach mezo- i eutroficznych. Preferuje siedliska stale zabagnione, słabo napowietrzone – wykazano pozytywną korelację między procentowym pokryciem tego gatunku w zbiorowisku, a stężeniem dwutlenku węgla i siarkowodoru w wodach gruntowych. Poza glebami torfowymi spotykany bywa na torfowiskach soligenicznych silnie zmineralizowanych, a nawet na mokradłach eutroficznych powstających na glebach mineralnych i w zagłębieniach międzywydmowych, gdzie latem proces bagienny zanika i następuje całkowity rozkład materii organicznej. Pozytywnie reaguje na lekkie przesuszenie zasiedlanego torfowiska lub boru bagiennego. Dobrze znosi niewielkie pożary, czasem stając się po nich dominantem, ale powtarzające się oddziaływanie ognia eliminuje ten gatunek. Odczyn gleby na stanowiskach wrzośca wynosi zwykle od 4 do 5 pH, ale rejestrowany jest w szerszym zakresie – od 3,5 do 7 pH. Zawartość wymiennych form wapnia jest zmienna w siedliskach tego gatunku od ok. 80 mg na 100 g (torfowiska oligotroficzne) do ok. 1000 mg na 100 g (torfowiska eutroficzne). Jest gatunkiem wskaźnikowym dla gleb kwaśnych. Najlepiej rośnie w miejscach nasłonecznionych, ale znosi okresowe ocienienie. W siedliskach leśnych poprawia się jego kondycja po prześwietleniu drzewostanu. W typologii siedlisk leśnych gatunek charakterystyczny dla boru wilgotnego (Bw). Charles Darwin podejrzewał, że lepko ogruczolone liście wrzośca bagiennego mogą oznaczać, że należy od do roślin owadożernych. Współcześnie wiadomo, że się mylił, a gruczołowatym włoskom przypisuje się raczej rolę ochronną przed roślinożercami. Gatunek występuje w zachodniej i środkowej Europie na obszarach pod wpływem klimatu oceanicznego – od środkowej Portugalii i Hiszpanii, poprzez zachodnie i środkowe Pireneje, zachodnią i północną Francję, kraje Beneluksu, północne Niemcy i Polskę, po Łotwę na wschodzie. Rośnie poza tym na Wyspach Brytyjskich, w Danii, w południowej części Półwyspu Skandynawskiego oraz na izolowanym stanowisku w środkowo-wschodniej Finlandii (koło Kuhmo). Podawany był dawniej z Wysp Owczych i Islandii, przy czym informacje te uznawane były za błędne do czasu odnalezienia stanowiska na Islandii w 2007. Najdalej na północy rośnie w Norwegii na równoleżniku 65°36′N. W Polsce spotykany jest na Pobrzeżach Południowobałtyckich i Pojezierzu Zachodniopomorskim oraz na Pojezierzu Wschodniopomorskim i Południowopomorskim, zanikając na nich w miarę oddalania się od brzegu morskiego. Poza skupieniem stanowisk na pograniczu Dolnego Śląska i ziemi lubuskiej ma nieliczne, na ogół historyczne, izolowane stanowiska rozproszone w zachodniej części kraju. W obrębie zasięgu rośnie generalnie na niżu, w górach nie przekracza granicy lasu. Na obszarach górskich znany jest z zachodniej Norwegii, środkowej Francji oraz z Pirenejów, gdzie znajdowany był do 2200 m n.p.m. Na północną granicę zasięgu wpływ mają prawdopodobnie temperatury letnie, od których zależy kwitnienie i dojrzewanie nasion, a poza tym niskie temperatury zimowe. One też wpływają na kształt wschodniej granicy zasięgu tego wrzośca. W kierunku wschodnim i południowym granica zasięgu jest kształtowana przez rosnące ryzyko susz letnich. Jako gatunek introdukowany rośnie w północno-wschodnich stanach USA. Także w Europie niektóre stanowiska, zwłaszcza poza zasięgiem klimatu oceanicznego (np. w południowych Niemczech) wskazywane są jako powstałe prawdopodobnie w wyniku dziczenia roślin uprawianych. Na początku XXI wieku znanych było ok. 30 odmian uprawnych wrzośca bagiennego. Nieliczne uprawiane są w Polsce. ‘Alba’ – do 30 cm wysokości; kwiaty białe (czasem lekko zaróżowione); liście srebrzystoszaro owłosione. Uprawiany co najmniej od 1789. ‘Alba Mollis’ – do 20 cm wysokości; bardziej srebrzysto-szare liście niż u odmiany ‘Alba’. W uprawie przed 1867. ‘Alba Praecox’ – do 25 cm wysokości; kwiaty białe. Rozpoczyna kwitnienie wcześniej niż ‘Alba Mollis’, choć też w czerwcu. ‘Ardy’ – do 25 cm wysokości, rozrasta się szeroko; kwiaty niewielkie, różowoczerwone; liście szarozielone. ‘Bartinney’ – do 25 cm wysokości; kwiaty białe, zaczyna kwitnienie już w maju. Znaleziony w naturze w Kornwalii przed 1972. ‘Con Underwood’ – do 35 cm wysokości; kwiaty karminowoczerwone, duże, kwitnie długo – do października; liście ciemnoszarozielone. ‘Curled Roundstone’ – rośliny o pędach płożących, zwisających z krawędzi, skręcających się; kwiaty jasnoróżowe. ‘Daphne Underwood’ – do 25 cm wysokości; kwiaty różowoczerwone, liczne; odmiana słabo rosnąca i trudna w uprawie. ‘Dee’ – do 25 cm wysokości; kwiaty początkowo białe, z czasem różowiejące. ‘Foxhome’ – do 30 cm wysokości; kwiaty wiśnioworóżowe; liście szarozielone. ‘Gratis’ – do 20 cm wysokości; kwiaty różowe; liście szarozielone. ‘Hailstones’ – do 15 cm wysokości; pokrój zwarty; kwiaty białe; liście ciemnozielone. Znalezione w Szkocji. ‘Helen Nicol’ – do 20 cm wysokości; kwiaty pojedyncze, białe z żółtym kielichem, liście jasnozielone. Odmiana znaleziona wśród siewek w 1984 w gospodarstwie ogrodniczym w Anglii. ‘Helma’ – do 40 cm wysokości; kwiaty różowe, liczne, w obfitych kwiatostanach skierowane na wszystkie strony. ‘Hookstone Pink’ – do 40 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe, liczne; liście srebrzystoszare. ‘Ken Underwood’ – do 30 cm wysokości; kwiaty różowe i różowoczerwone; liście szarozielone z odcieniem niebieskawym. ‘L. E. Underwood’ – do 20 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe; liście zielone. ‘Melbury White’ – do 25 cm wysokości, pokrój zwarty; kwiaty białe; liście srebrzystoszare. Odmiana odkryta w Anglii w 1966. ‘Mollis’ – do 30 cm wysokości, pędy prosto wzniesione; kwiaty różowe; liście srebrnoszare. ‘Pink Glow’ – do 20 cm wysokości; kwiaty fioletowe (magenta); liście szarozielone. ‘Pink Pepper’ – do 20 cm wysokości; odmiana wolnorosnąca; kwiaty jasnoróżowe; liście szarozielone z białymi plamkami. ‘Pink Star’ – do 20 cm wysokości, rozrasta się szeroko; kwiaty lilaróżowe, skierowane na wszystkie strony; liście srebrzystoszare. ‘Riko’ – do 20 cm wysokości, pokrój zwarty, kwiaty rubinowe; liście szarozielone. ‘Rosea’ – do 25 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe; liście jasnozielone. Stara odmiana. ‘Rubra’ – do 20 cm wysokości; kwiaty karminowoczerwone. ‘Ruth’s Gold’ – do 20 cm wysokości; kwiaty jasnoróżowe; liście żółtoszare, wierzchołki pędów żółtozielone. ‘Stardome’ – do 25 cm wysokości, pokrój zwarty; kwiaty jasnoróżowe z ciemniejszymi końcami; liście szarozielone. ‘Swedish Yellow’ – do 15 cm wysokości; kwiaty różowe; liście zielonożółte latem i czerwonawe zimą. Zimą wymaga okrywania – przemarza podczas większych mrozów. ‘Tina’ – do 20 cm wysokości, rośnie wolno, roślina poduszkowa; kwiaty purpurowe; liście szarozielone. Wyselekcjonowana przez Rinusa Zwijnenburga z Holandii. ‘White House’ – do 25 cm wysokości, zwarty pokrój; kwiaty białe, liście szarozielone.