Wirtualny atlas roślin: Mikołajek nadmorski / Eryngium maritimum

Mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych, z podrodziny Saniculoideae. Gatunek typowy rodzaju mikołajek Eryngium. Występuje na wydmowych wybrzeżach Europy, Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. W północnej części zasięgu jest zagrożony i tak też jest w Polsce, gdzie gatunek ten podlega ochronie prawnej. Bywa uprawiany jako roślina ozdobna, poza tym ma długą tradycję wykorzystywania jako roślina jadalna, lecznicza i służąca do umacniania wydm.

Pokrój roślina zielna osiągająca od 15 do 100 cm wysokości, najczęściej od 30 do 60 cm. Młode i wegetatywne okazy nie przekraczają 15 cm wysokości. Rośliny nagie, blado lub sinozielone, w górze bywają ametystowo nabiegłe. Łodyga tęga, u nasady do 1 cm średnicy. W dole często przysypana piaskiem i podobna do korzenia. Przyrasta corocznie w zależności od ilości nawianego piasku od 0 do 20 cm. W górze silnie rozgałęziona, co w efekcie nadaje roślinie kępiasty pokrój. Liście odmienne w dolnej części pędu i górnej. Liście odziomkowe, których jest kilka, mają długie ogonki liściowe o zgrubiałych nasadach. Blaszka liściowa jest nerkowato okrągława, 3–5 razy wrębna i ząbkowana, z ząbkami trójkątnymi, zwieńczonymi kolcem. Blaszka osiąga 4–10 cm długości i 15–20 cm szerokości, u nasady jest ucięta lub sercowata. Użyłkowanie liścia wyraźne. Liście łodygowe sukcesywnie z coraz krótszym ogonkiem, z nasadą klinowatą i blaszką głębiej podzieloną. Górne liście są siedzące i obejmują łodygę. Kwiaty zebrane po 25–50 w gęste, kulistawe do jajowatych kwiatostany główkowate, które zebrane są po 3–5 w pozorne baldachy na końcach pędów. Szypuły kwiatostanowe osiągają 3,5–5 cm. Podsadek kwiatostanowych jest 5–7, są liściopodobne, odwrotnie jajowate lub eliptyczne, u nasady klinowate, a w górze z trójkątnymi łatkami zakończonymi kolcami. Przysadki osiągają do 4 mm długości, są trójkończyste, niebieskopurpurowe, dłuższe od obupłciowych kwiatów rozwijających się w ich kątkach. Kwiaty 5-krotne, na ogół obupłciowe. Kielich sinawy, z jajowato lancetowatymi ząbkami wybiegającymi w kolec o długości do 4–6 mm. Płatki korony jasnoniebiesko-białawe, długości do 4 mm, wycięte na szczycie. Krążek miodnikowy rozszerza się i otacza brzegiem dwie szyjki dolnego słupka. Pręcików jest 5, o żółtych pylnikach i sinych lub purpurowych nitkach. Owoce jajowate i spłaszczone rozłupnie, o długości do 8–14 mm, rozpadające się na dwie jednonasienne rozłupki. Na grzbietach z niewielkimi kolcami, poza tym pokryte wąskimi, białymi łuskami. Ponieważ zalążnia jest dolna, a kielich trwały – na szczycie owocu zachowują się działki. Owoce zawiązują się głównie w górnej części główek kwiatostanowych, najliczniej na młodych roślinach z pojedynczymi kwiatostanami (może u nich powstać do 100 lub nawet 150 owoców z jednego kwiatostanu), następnie w kwiatostanach szczytowych (średnio 35 owoców), a najsłabiej owocują kwiaty w główkach powstających na bocznych odgałęzieniach pędu starszych roślin (średnio 17 owoców). Pojedyncza silnie rozrośnięta roślina może w jednym sezonie wytworzyć około 750 owoców, wyjątkowo do 4,5 tysiąca. Masa pojedynczego nasiona wynosi średnio 17,5 mg, a waha się od 11,5 do 25,8 mg.

Biologia i występowanie

Mikołajek nadmorski rośnie wzdłuż morskich brzegów wokół Europy, w Afryce Północnej i na bliskowschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego. Nad Bałtykiem spotykany jest w Danii i dalej na wschód wzdłuż brzegu południowego w Niemczech, Polsce, obwodzie królewieckim, na Litwie, Łotwie i Estonii. Rośnie także nielicznie w Skanii, na Olandii i Gotlandii. Zasięg obejmuje wybrzeża Morza Północnego, przy czym w Norwegii rośnie tylko w południowej części, jest też rzadki w północnej części Wysp Brytyjskich oraz reszty Europy Zachodniej. Nad Morzem Śródziemnym spotykany wzdłuż wybrzeży europejskich, Azji Mniejszej i krajów bliskowschodnich po Izrael na południu. Rośnie także wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego i Azowskiego. W Afryce Północnej rośnie od zachodniej części Libii, poprzez Tunezję, Algierię po Maroko. Introdukowany został jako roślina ozdobna sadzona na wydmach lub wraz z sadzonkami piaskownicy zwyczajnej, sprowadzanej dla umacniania wydm, do Ameryki Północnej i Australii. W tej pierwszej rośnie wzdłuż wschodnich wybrzeży od Ontario w Kanadzie po Karolinę Północną, a w Australii na 5 stanowiskach w Nowej Południowej Walii między Taree i Budgewoi. Jako gatunek obcy występuje w podobnych siedliskach nadmorskich jak w zasięgu pierwotnym, nie rośnie też masowo i dlatego uznawany jest tylko za potencjalnie inwazyjny lub nie jest uznawany za taki w ogóle. W Polsce spotykany był wzdłuż całego wybrzeża, choć na ogół jako gatunek rzadki. W latach 70. XX w. największe skupiska znajdowały się pomiędzy Mielnem i Ustką na wybrzeżu środkowym oraz na Mierzei Wiślanej na wybrzeżu wschodnim. Średnie zagęszczenie roślin wynosiło wówczas ok. 100 egzemplarzy na 1 km wybrzeża wydmowego. Z powodu erozji i zalesiania wydm oraz presji turystycznej nastąpiło znaczne zmniejszenie rozprzestrzenienia i zasobów gatunku. Stosunkowo liczny jest jeszcze tylko lokalnie na Mierzei Wiślanej, w rezerwacie Mechelińskie Łąki, między Helem i Jastarnią, na odcinku od Darłówka do Łazów, poza tym rośnie bardzo nielicznie w dużym rozproszeniu.

Roślina ozdobna Gatunek jest uprawiany podobnie jak szereg innych przedstawicieli rodzaju mikołajek Eryngium. Walorem ozdobnym tych roślin są sztywne, głęboko wcinane i metalicznie niebieskawo lub srebrzyście zabarwione liście i podsadki kwiatostanowe. Rośliny są ozdobą przez całe lato długo kwitnąc. Historia uprawy tego gatunku w ogrodach sięga co najmniej średniowiecza. Mikołajki polecane są do ogrodów skalnych oraz na rabaty bylinowe. Są atrakcyjne dla motyli i pszczół, dlatego też nadają się do ogródków zakładanych z myślą o owadach. Roślina wygląda też efektownie sadzona jako eksponowana bylina parkowa w miejscach słonecznych i jałowych. Dobrze komponuje się zwłaszcza na tle żółtych piaskowców lub niskich, żółto kwitnących roślin. Kwiatostany ścięte przed kwitnieniem długo się zachowują zasuszone stanowiąc ceniony dodatek florystyczny zarówno do żywych kwiatów jak i suchych kompozycji.Roślina lecznicza Gatunek szeroko w swoim zasięgu wykorzystywany był, w mniejszym stopniu jest nadal, w ziołolecznictwie oficjalnym i ludowym. Popularny był zwłaszcza w okresie średniowiecza i do XVII wieku, kiedy to stosowano go zarówno w leczeniu ludzi, jak i zwierząt. Surowcem zielarskim są zarówno pędy nadziemne (Herba Eryngii maritimi), jak i korzenie (Radix Eryngii maritimi). Korzenie do celów leczniczych pozyskuje się jesienią z roślin co najmniej dwuletnich. Ekstrakty z nich wykazują działanie przeciwzapalne (zwłaszcza w przypadku stanów zapalnych układu moczowo-płciowego, w tym prostaty), zmniejszają wrażliwość na ból i działają antyseptycznie. W badaniach in vitro różne frakcje ekstraktów (w metanolu, butanolu, acetonie i octanie etylu) wykazały działanie antybakteryjne wobec: Listeria monocytogenes, Escherichia coli, Staphylococcus aureus i Bacillus cereus. Ekstrakt w metanolu i butanolu był skuteczny wobec Pseudomonas aeruginosa, a ekstrakt w octanie etylu działał najsilniej przeciw grzybom, zwłaszcza Aspergillus flavus. Za działanie przeciwzapalne odpowiadają niektóre saponiny, w przypadku których stwierdzono w warunkach in vitro działanie cytotoksycznie na linie komórek nowotworowych i inhibitujące na proteazę HIV-1. W lecznictwie ludowym ekstrakty z mikołajka wykorzystywane były jako środek przeciwkaszlowy, przeciwbólowy, moczopędny, pobudzający apetyt, stymulujący i afrodyzjak. Najbardziej popularnym zastosowaniem było używanie korzeni jako afrodyzjaku, przy czym były one spożywane w formie kandyzowanej. W basenie Morza Śródziemnego używano mikołajka do ochrony przed ukąszeniami żmij i skorpionów. Preparaty z mikołajka nadmorskiego wykorzystywano także do wyrobu leków homeopatycznych.Roślina jadalna Mikołajek nadmorski jest rośliną jadalną o długiej tradycji spożywania. Najbardziej cenione były mięsiste korzenie spożywane gotowane lub kandyzowane. Przepis na kandyzowane korzenie (zwane eryngo) zawarł John Gerard w dziele Herball z 1597. Korzenie gotowano najpierw przez cztery godziny, następnie obierano, usuwano z nich rdzeń, a następnie długo duszono w słodkim syropie. Korzenie po obraniu białe, są pożywne i smaczne, mają słodkawy smak i aromat porównywany do marchwi, a po obróbce cieplnej do pasternaku i kasztanów jadalnych. Popularne były zwłaszcza w Anglii, a szczególnie często je spożywano w wieku XVII i XVIII, przy czym np. w rejonie Morza Śródziemnego mikołajek bywa spożywany także współcześnie. Jadalne są jako warzywo także młode pędy i liście (nadające się do sałatek), ale z powodu silnej goryczy wymagają długiego gotowania lub etiolowania przed zbiorem.Inne zastosowania Ze względu na sięgające głęboko korzenie gatunek jest wykorzystywany do stabilizacji piaszczystych stoków i wydm. Wysuszone pędy powieszone w domostwach były wykorzystywane ze względu na swą higroskopijność do przewidywania pogody.

Podobnie jak inni przedstawiciele rodzaju mikołajek (Eryngium) także ten gatunek zawiera szereg aktywnych biologicznie metabolitów wtórnych. W części nadziemnej są nimi flawonoidy, poliacetyleny i olejek eteryczny, a w korzeniach saponiny triterpenowe i glikozydy monoterpenowe. W całej roślinie obecne są kwasy fenolowe, a kumaryny w owocach i korzeniach, poza tym roślina zawiera betainy i taniny.
Saponiny występują w kompleksach z estrami glikozydów triterpenowych i kwasów fenolowych, takich jak kwas rozmarynowy, chlorogenowy i kawowy. Spośród flawonoidów zidentyfikowano flawonole (kwercetynę i kemferol) oraz poliacetyleny (falkarinol, falkarinon i falkarinolon). O ile generalnie w rodzinie selerowatych (baldaszkowatych) olejki eteryczne występują często i w dużych ilościach, o tyle w roślinach z podrodziny Saniculoideae występują niezbyt obficie. U mikołajka nadmorskiego najwięcej jest olejku w nasionach – 31%. Zawiera on dziesiątki zidentyfikowanych związków i ma bardzo zróżnicowany skład w zależności od organu.

Ze względu na znaczną rolę jaką odgrywał mikołajek nadmorski w ziołolecznictwie, jako roślina jadalna oraz ozdobna w wiekach średnich i później – pojawia się on w licznych utworach z tego okresu, w szczególności w Wesołych kumoszkach z Windsoru (ang. The Merry Wives of Windsor) – komedii autorstwa Williama Szekspira oraz w Podróży włoskiej (niem. Italienische Reise) autorstwa Johanna Wolfganga von Goethe. W Polsce wierzenia i praktyki lecznicze dotyczyły innych gatunków mikołajka (polnego i płaskolistnego). Na Kaszubach jednak mikołajek odgrywał istotną rolę jako charakterystyczny dla tego obszaru. Według legendy efektowna roślina ma być chłopcem (o imieniu Mikołajek) zamienionym przez władcę mórz za swe psoty (ukrył ubrania kąpiącej się małżonki władcy mórz...), a dodatkową karą ma być ból odczuwany przy zrywaniu kwiatów. Czar ma zniknąć, gdy przez cały rok nikt nie zerwie nad morzem żadnego mikołajka. Mikołajek nadmorski jest jednym z ulubionych motywów haftu kaszubskiego szkoły puckiej, dla której jest wyróżnikiem obok motywu fal morskich i sieci. Powstać miał podczas kursów haftu prowadzonych w okresie międzywojennym w Swarzewie w 1935 roku. W 1977 założony został zresztą klub hafciarski pod nazwą „Mikołajek nadmorski”. Gatunek ten znajduje się w herbach nadmorskich miejscowości: Dziwnów, Żelistrzewo i Ustronie Morskie. Przedstawiany był także na znaczkach pocztowych belgijskich, NRD i Litwy.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 21:53:08]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985560. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.