Słonecznik bulwiasty Helianthus tuberosus

Słonecznik bulwiasty, topinambur, bulwa, bulwy (Helianthus tuberosus L.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych, pochodzący z Ameryki Północnej. Został rozpowszechniony na różnych kontynentach jako roślina jadalna, pastewna i ozdobna. Gatunek jest ceniony ze względu na duży potencjał produkcyjny biomasy zielonej oraz z powodu jadalnych bulw. Mają one oryginalny smak i są wartościowym warzywem, zwłaszcza w diecie cukrzycowej. Poszczególne części rośliny znajdują wielorakie zastosowania, a rozwój techniki pozwala na coraz lepsze wykorzystanie uzyskiwanych plonów. W ostatnich latach gatunek ten przykuwa uwagę naukowców jako roślina użytkowa o potencjalnie dużym znaczeniu. Cechuje się niewielkimi wymaganiami, rośnie w bardzo różnych warunkach. Ze względu na łatwość, z jaką odrasta z organów podziemnych, skutecznie się rozprzestrzenia i dziczeje z upraw. Na wielu obszarach jest z tego powodu uciążliwym gatunkiem inwazyjnym.

Łodyga wzniesiona, prosta, osiąga zwykle od 1 do 2 m wysokości, rzadko zdarzają się rośliny o niższe (nawet 0,4 m) lub wyższe (do 3 m). Przekrój ma prawie okrągły, jest podłużnie bruzdowana, często czerwono nabiegła, a poza tym cała szorstko, białawo owłosiona. Sztywne, zagięte i nierównej długości włoski są gęste, zwłaszcza w górnej części pędu. Liście ulistnienie jest naprzeciwległe z wyjątkiem najwyższej części pędu, gdzie liście wyrastają skrętolegle. Blaszka liściowa osiąga długość 10–23 cm i szerokość 7–15 cm. Ma kształt jajowaty lub lancetowaty, na szczycie jest zaostrzona. U nasady się zwęża lub jest ucięta, ale tuż przy ogonku zbiega klinowato, wąsko oskrzydlając ogonek. Brzeg blaszki liściowej jest grubo piłkowany. Szorstko owłosione z obu stron liście są od spodu jaśniejsze i tu też znajdują się siedzące, połyskujące gruczołki. Poza żyłką główną wyróżniają się grubością dwa dolne nerwy boczne. Kwiaty zebrane są w koszyczki powstające w liczbie od 3 do 15 na roślinie, na szypułach o długości 1–15 cm. Zewnętrzne kwiaty w koszyczku, to płonne, żółte kwiaty języczkowe o długości 2,5–4,5 cm. Jest ich zwykle niewiele ponad 10. Wewnątrz koszyczka znajdują się drobne, płodne kwiaty rurkowe z ciemnożółtymi łatkami. Pięć pręcików zrośniętych jest ciemnobrązowymi pylnikami w rurkę. Kielich przekształcony w pappus w postaci 2 ościstych, szybko odpadających łusek o długości 2–3 mm. Koszyczek okryty jest ciemnozielonymi lub prawie czarnymi, luźno odstającymi, mniej więcej równej długości lancetowatymi listkami okrywy, których jest 22–35. Listki te na końcach wyciągnięte są w długi kończyk. Średnica tarczy koszyczka, czyli bez kwiatów języczkowatych i okrywy, wynosi 1,5 do 2,5 cm. Owoc niełupka o długości 5–7 mm, naga lub na brzegach owłosiona.

Biologia i występowanie

W Ameryce Północnej na naturalnych stanowiskach rośnie na średnio wilgotnych i wilgotnych czarnoziemach, zwykle na brzegach wód i lasów, a poza tym na terenach ruderalnych – przydrożach, nieużytkach, obrzeżach pól, głównie na terenach nizinnych, sięgając w wyższych położeniach po ok. 1000 m n.p.m. W Europie Środkowej występuje na podobnych siedliskach – licznie przede wszystkim na glebach wilgotnych – zwłaszcza nad brzegami rzek. Poza tym także jako roślina ruderalna na przydrożach, nasypach, nieużytkach, wysypiskach odpadów, na przychaciach. Rozwija się w różnych warunkach siedliskowych – dobrze rośnie zarówno na glebach żyznych, jak i piaszczystych. Źle rośnie na glebach kwaśnych i w miejscach, gdzie w okresie zimowym stagnuje woda. W czasie suszy liście więdną, lecz rośliny szybko odzyskują dobrą kondycję po opadach. Podczas ciepłego i słonecznego okresu wegetacyjnego silniej rosną bulwy, z kolei podczas chłodniejszych warunków klimatycznych silniej rozwija się masa zielona roślin. W Polsce gatunek rozpowszechniony jest na nizinach, w Karpatach podawany był z Gorców z wysokości 420 m n.p.m. W strefie tropikalnej rośnie w wyższych położeniach, np. w Indiach uprawiany jest z powodzeniem na wysokościach 1200 m n.p.m., w Nepalu nawet na 2300 m n.p.m. Rodzimym obszarem jego występowania jest Ameryka Północna, przy czym – ze względu na jego szerokie rozpowszechnienie przez człowieka – trudno wskazać obszar występowania pierwotnego. W okresie prekolumbijskim był wykorzystywany i uprawiany przez Indian w północno-wschodniej części kontynentu. W stanie dzikim rośnie w Kanadzie od Saskatchewan do Ontario, sięgając na południu po stany Arkansas, Georgia i Tennessee. Do Europy gatunek ten trafił na początku XVII wieku, kiedy to do Francji przywiózł go Samuel de Champlain. W Anglii był obecny już w 1617 roku. Na ziemiach polskich uprawiany jest od 1730. Dalej na wschodzie, w Rosji, znalazł się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Wcześniej trafił do Indii. Jako uciekinier z upraw topinambur rozprzestrzenia się od około połowy XX wieku. Obecnie rośnie dziko niemal w całej Europie, na Azorach, w Ameryce Środkowej i Południowej, w Nowej Zelandii, Japonii, północnych Chinach i Iranie. Uprawiany jest na obu półkulach, poza klimatem umiarkowanym także w tropikach. Na różnych obszarach, poza zasięgiem pierwotnym, uznawany jest za gatunek inwazyjny, w związku z czym postuluje się i realizuje działania ograniczające jego rozprzestrzenianie i kontroluje jego zasoby. W Polsce, jako kenofit jest już rozpowszechniony na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Stanowi zagrożenie dla gatunków rodzimych i postuluje się zaniechanie jego uprawy na obszarach chronionych, w pobliżu wód i lasów, w miejscach przyrodniczo cennych.

Bulwy topinamburu są wartościowym składnikiem diety diabetyków i osób po chemioterapii. Inulina pomaga w normalizowaniu glikemii, a razem z pektynami i błonnikiem pomaga w oczyszczaniu organizmu, wiążąc szkodliwe związki i przyśpieszając ich wydalanie poprzez pobudzanie ruchów jelit. Dzięki temu też bulwy mogą pomagać przy zaparciach. Mają poza tym działać jako immunostymulator, osłonowo na wątrobę i zapobiegać zakażeniom dróg moczowych. W lecznictwie ludowym topinambur wykorzystywany był także przy cukrzycy, otyłości, chorobach układu krążenia oraz reumatyzmie. Analizy dowodów naukowych przeprowadzane przez ekspertów na prośbę Komisji Europejskiej nie dały potwierdzenia przypisywanego topinamburowi korzystnego działania na mikroflorę jelit, ułatwiania utrzymania masy ciała oraz zmniejszania stężenia laktozy – istotnego przy nietolerancji tego cukru. Opublikowane zostały natomiast doniesienia o działaniu cytotoksycznym na dwie linie komórkowe raka sutka seskwiterpenów laktonowych wyizolowanych ze słonecznika bulwiastego oraz działaniu przeciwnowotworowym białek wyizolowanych z bulw. Sproszkowane bulwy topinamburu wchodzą w skład preparatu „Topinulin” (producent: Farmapol) stosowanego jako środek dietetyczny, dający uczucie sytości, kierowany głównie do diabetyków.
Historia Bulwy topinamburu spożywane były przez Indian północnoamerykańskich w okresie przedkolumbijskim. Szybko zostały docenione przez kolonistów i zawędrowały do Europy i Azji. Rozpowszechniły się, choć uprawiane były raczej jako warzywo ogrodowe, na ograniczoną skalę, a nie na polach. W XVIII wieku straciły na znaczeniu zastąpione przez ziemniaki. Później bulwy wykorzystywane były głównie jako roślina pastewna, choć okresowo zyskiwały na znaczeniu. Przykładowo podczas II wojny światowej ponownie były popularne we Francji. W okresie przedwojennym były nierzadko uprawiane na Śląsku. Współcześnie bulwy topinamburu traktowane są zwykle jako dość ekskluzywne i rzadko spotykane warzywo. Walory smakowe Jadalną częścią roślin są bulwy, wewnątrz żółte lub białawe, czerwono lub niebiesko nabiegłe, kruche. Mają słodki, orzechowy smak, przyrównywany do karczocha i orzechów brazylijskich. Zawierają one inulinę, nie trawioną przez ludzi, w związku z czym są one mało pożywne, o ile nie zostaną odpowiednio przetworzone. W wyniku hydrolizy z inuliny powstaje fruktoza, dlatego jest to cenione warzywo w diecie osób chorujących na cukrzycę. Indianie poddawali bulwy fermentacji w kopcach, podczas której inulina ulegała rozkładowi na przyswajalne dla człowieka cukry. Sposoby przyrządzania Obecnie bulwy spożywane są jako warzywo zwykle po przegotowaniu, gotowaniu na parze lub upieczeniu. Mimo że polecane bywają do spożycia także w stanie surowym, w postaci takiej powodują wzdęcia u niektórych osób. Według części źródeł obróbka cieplna powinna trwać dłużej niż godzinę, przy czym w miarę upływu czasu bulwy stają się coraz słodsze. Inne źródła podają, że podczas gotowania należy uważać, bo łatwo bulwy rozgotować – w takim przypadku w ciągu kilku minut zmieniają się w papkę. Ze względu na to, że najwięcej witamin znajduje się tuż przy powierzchni bulw, nie zaleca się ich obierania. Przed spożyciem wymagają oczyszczenia za pomocą szczoteczki i dokładnego umycia. Zaleca się dodanie octu do wody, w której gotowane są bulwy. Walory smakowe poprawia dodanie do potrawy startej gałki muszkatołowej. We Włoszech i Francji bulwy używane są do przygotowywania zup. Poza tym przyrządzane są podobnie do ziemniaków, włączając w to sporządzanie delikatnych frytek, a także chipsów. Polecane są także w marynacie oraz zapiekane z serem cheddar. Poza spożywaniem bulw, wykorzystywane są one do produkcji inuliny oraz fruktozy, a pieczone bulwy mogą być też stosowane jako substytut kawy. Zarówno bulwy, jak i zielone pędy stanowią wartościową paszę dla bydła, owiec i świń. Części nadziemne mogą być podawane jako zielonka lub kiszonka. Koszenie w lipcu, sierpniu i w listopadzie pozwala na uzyskanie 200 ton świeżej masy roślin z 1 ha uprawy. Koszenie pędów powinno poprzedzać kwitnienie, bowiem gdy już do niego dojdzie – szybko spada wartość pokarmowa części zielonych z powodu transportu substancji odżywczych do bulw. Zielone części roślin zawierają ok. 27% suchej masy, 1,4% białka, 0,3% tłuszczów, 0,44% wapnia, ok. 0,1% fosforu, ok. 0,4% potasu. Przy karmieniu paszą uzyskaną z 1 ha uprawy można uzyskać 800 kg mięsa wieprzowego. Topinambur wysadzany jest także na poletkach łowieckich w celu dokarmiania zwierzyny, a sadzony na poletkach zaporowych na skraju lasów ogranicza szkody w uprawach rolnych. Bulwy są szczególnie chętnie zjadane przez dziki.
Sieczka z łodyg może być wykorzystywana jako podłoże do produkcji niektórych grzybów jadalnych, np. boczniaka. Gatunek dostarcza także późnych pożytków pszczelich, zaś ze względu na niewielkie wymagania siedliskowe i silny wzrost bywa wykorzystywany w nasadzeniach przeciwerozyjnych. Stosowany jest także w rekultywacji gleb zasolonych, zanieczyszczonych substancjami ropopochodnymi i na terenach górniczych.Silny wzrost i efektowne, żółte kwiatostany sprawiają, że rośliny uprawiane bywają w ogrodach nie tylko jako źródło bulw, ale także ze względów ozdobnych. Nadają się na obwódki na granicach ogrodów, nie tylko ze względu na gęsty i wysoki pokrój, ale także jako osłona od wiatru.



Bulwy topinamburu są soczyste, lekko słodkawe. Zawierają do 17% inuliny, stanowiącej 75–80% wszystkich węglowodanów. Pozostałe to skrobia oraz cukry proste (fruktoza, sacharoza, maltoza i niskocząsteczkowe fruktooligosacharydy). Najwięcej inuliny zawierają bulwy o zabarwieniu białym lub żółtym, mniej natomiast czerwone (te z kolei zawierają najwięcej białek). Dzięki znacznej zawartości inuliny bulwy dobrze znoszą mróz (do –30 °C) i mogą zimować w glebie w warunkach klimatycznych Polski w przeciwieństwie do ziemniaka. W trakcie przechowywania lub przetwarzania inulina hydrolizuje na cząsteczki fruktozy. Bulwy zawierają poza tym dużo krzemionki, a witaminy B1 i żelaza mają więcej niż w ziemniakach. Zawierają także witaminę C (do 45 mg w 100 g) oraz sporo karotenu (prowitamina witaminy A). Wyróżniają się także znacznym udziałem takich makro- i mikroelementów jak miedź, magnez i potas. Białka zawierają zróżnicowane aminokwasy egzogenne, m.in. treoninę i tryptofan.

W różnych organach rośliny stwierdzono poza tym obecność kumaryny, nienasyconych kwasów tłuszczowych, pochodnych poliacetylenu i seskwiterpenów.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 22:39:05]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72972451. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • pora kwitnienia
      • wrzesień
      • październik
    • barwa kwiatów
      • płatki żółte
    • znamiona słupka
      • dwudzielne
      • słupek jeden
    • pręciki
      • 5
      • pylniki zrośnięte w rurkę
    • kielich
      • puch kielichowy
    • kwiatostan
      • groniasty
        • prosty
          • koszyczek
    • liczba płatków
      • 10
    • kolor pyłku
      • ciemnobrązowy
  • cechy łodygi
    • szacowana wysokość łodygi
      • od pasa do wysokości człowieka (100 < x < 200 cm)
      • do 200 cm
    • wygląd łodygi
      • szorstko owłosiona
      • kłącze
      • wzniesiona
      • bruzdowana
  • cechy liści
    • ustawienie liści
      • naprzeciwległe
    • szczyt
      • zaostrzony
    • kształt blaszki
      • skórzaste
      • jajowato-lancetowate
      • wąskojajowate
    • ogonek liściowy
      • oskrzydlony
    • brzeg liścia
      • grubo piłkowany
    • powierzchnia blaszki
      • szorstka
    • liście przykwiatowe
      • okrywa
    • nerwacja
      • trójdzielna
  • ogólne
    • roślina lecznicza
    • roślina jadalna
    • roślina inwazyjna
    • roślina użytkowa
    • bylina
    • roślina ruderalna
    • status gatunku we florze Polski
      • kenofit
      • epekofit
      • antropofit zadomowiony we florze polskiej
      • agriofit
    • kraj pochodzenia: Ameryka Północna
    • roślina uprawiana
    • roślina tworząca łany
    • gatunek silnie zmienny
    • roślina pastewna
  • cechy nasion
    • rozsiewanie nasion
      • anemochoria
    • wielkość nasion
      • spłaszczone
  • siedlisko
    • Brzegi wód
    • Skraje lasów
    • Przy drogach i torach kolejowych
    • nieużytki
    • zarośla
    • przydroża
    • gruzowiska
    • rumowiska
    • wysypiska
  • forma życiowa wg Raunkiæra
    • geofit
    • autotrof
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • suche
        • niełupka
    • powierzchnia owocu
      • naga lub owłosiona
  • cechy korzeni
    • system korzeniowy
      • bulwy