Wirtualny atlas roślin: Ligustr pospolity / Ligustrum vulgare

Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare L.) – gatunek rośliny z rodziny oliwkowatych. Występuje w Europie, w zachodniej Azji i północno-zachodniej Afryce, poza tym zawleczony i zdziczały na innych kontynentach. W Polsce gatunek rodzimy przynajmniej w południowej części kraju, poza tym jest powszechnie uprawiany i dziczejący. Znajduje zastosowanie jako roślina ozdobna, głównie do formowania żywopłotów. Doskonale znosi strzyżenie, jest bardzo odporny na susze i zanieczyszczenia powietrza, ma niewielkie wymagania glebowe. W przeszłości gatunek był wykorzystywany także jako roślina lecznicza i barwierska, w koszykarstwie i plecionkarstwie. Jest trujący dla ludzi i wielu zwierząt.

Pąki jajowate do stożkowatych, stępione na szczycie, przylegające do pędu i nieco spłaszczone. Pąk wierzchołkowy większy od bocznych. Łuski są wypukłe i brązowe. Charakterystyczne jest okrycie pąków wierzchołkowych drobnymi listkami. Pokrój krzew dorastający do 2–3 m wysokości, w optymalnych warunkach do 5 m. Ma pokrój nieregularny – jest szeroki i w zależności od warunków świetlnych – gęsto lub rzadko rozgałęziony . Pędy są cienkie, proste, z krótkimi międzywęźlami, nagie (młode bywają delikatnie omszone), na powierzchni z nielicznymi i drobnymi przetchlinkami (według niektórych źródeł są one różnej wielkości i dość liczne). Starsze pędy zimą są zielonoszare. Kora od strony nasłonecznionej nieco brązowa. Rozpościerające się na boki gałęzie, po zetknięciu z ziemią, łatwo zakorzeniają się. Liście nakrzyżległe, czasem po trzy w okółku. Są całobrzegie, nieco skórzaste, nagie, krótkoogonkowe, długości do 8 cm i szerokości do 2 cm. Blaszka wydłużono eliptyczna, jajowata i jajowato lancetowata. Zwęża się ku nasadzie i wierzchołkowi, przy czym nasadę ma klinowatą, czasem zaokrągloną. Na szczycie jest zaostrzona lub tępa. Brzegi ma nieznacznie podwinięte. Z wierzchu blaszka jest ciemnozielona, od spodu jaśniejsza, z wyraźnym nerwem głównym. Liście jesienią nabiegają fioletowo i opadają na zimę, czasem szczytowe liście są zimozielone, zwłaszcza przy łagodnych zimach i na obszarach o ciepłym klimacie. Kwiaty białe lub białozielonkawe (na południu czasem też żółte), zebrane w gęste, szczytowe, stożkowate wiechy o długości od 3 do 6 cm, czasem do ok. 8 cm. Oś kwiatostanu, szypułki i nasada kielicha są delikatnie omszone. Korona złożona z czterech zrosłych płatków, o rurce dwukrotnie dłuższej od kielicha i średnicy około 5 mm. Łatki korony podobnej długości jak rurka, zaokrąglone na szczycie. Pręciki są dwa, wystają z rurki korony, do której są przyrośnięte. Zwieńczone są dwoma pylnikami ustawionymi w linii równoległej do nitki pręcika i przyrośniętymi do niej środkiem. Słupek górny, u podstawy zalążni z miodnikami, z cienką szyjką zwieńczoną dwudzielnym znamieniem. Owoce okrągłe lub odwrotnie jajowate, czarne, błyszczące, jagodopodobne pestkowce. Osiągają 5–8 mm średnicy i zawierają od 1 do 4 nasion, przy czym wielkość owocu jest skorelowana z liczbą nasion. Nasiona mają barwę ciemnobrązową, kształt jajowato elipsoidalny, wygięty, 3–5 mm długości i 1,5–3 mm szerokości. Powierzchnia nasion jest matowa, chropowata i falista.

Biologia i występowanie

Ligustr pospolity rośnie w różnorodnych warunkach siedliskowych, na obszarach górskich nie przekraczając 1500 m n.p.m. w Alpach, 1600 m n.p.m. w Maroku i 1750 m n.p.m. w Iranie. Siewki nie są zdolne do rozwoju w miejscach silnie zacienionych, jednak już dorosła roślina jest w stanie trwać nawet w silnie zacienionym miejscu (siewki giną przy 0,3% światła dziennego, przy czym wrażliwość na zacienienie jest mniejsza przy dużej dostępności składników mineralnych). Gatunek spotykany jest w lasach i zaroślach zarówno na terenach aluwialnych w dolinach rzek, jak i w miejscach suchych, na glebach i skałkach wapiennych, w zaroślach kserotermicznych. Często rośnie w zaroślach przy brzegu morskim. Jest gatunkiem światło- i ciepłolubnym, odpornym na susze i wpływ zanieczyszczeń powietrza. Jest mrozoodporny, ale w warunkach Europy Środkowej odmiany o żółtych liściach mogą przemarzać zimą. Pędy nadziemne mogą ginąć w pożarach, ale najwyraźniej rośliny mogą przeżyć tworząc odrośla z korzeni. Mimo że gatunek bywa określany jako łatwo dziczejący – w istocie rzadko i na ograniczonych obszarach dziczeje z upraw. Naturalny zasięg występowania obejmuje rozległe obszary zachodniej i południowej Europy, góry w północno-zachodniej Afryce (Maroko), okolice Kaukazu i niezbyt liczne stanowiska w Azji Mniejszej i Iranie. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju Ligustrum w Europie. Przez kontynent ten przechodzi północna granica zasięgu, przy czym po wielu wiekach uprawy i dziczenia gatunku, przebieg tej granicy jest współcześnie trudny do ustalenia. Uznaje się, że tylko jako gatunek zawleczony lub uciekinier z upraw występuje w północnej i zachodniej Irlandii, w Szkocji, na Półwyspie Jutlandzkim i Skandynawskim (z wyjątkiem południowej Norwegii – okolic Oslofjorden, gdzie zdaje się występować naturalnie), na Nizinie Północnoniemieckiej oraz na północ od Sudetów i Karpat. Poza północną Europą zawleczony został także na Azory, Teneryfę, do Australii (jest rozpowszechniony w jej południowo-wschodniej części), Nowej Zelandii, Stanów Zjednoczonych i południowej Kanady, do Ameryki Południowej (Ekwador) i wschodniej Azji (Japonia). W Polsce jest pospolicie uprawiany. Status gatunku we florze Polski nie jest jasny – na pewno przynajmniej w znacznej części kraju jest on tylko rośliną zdziczałą i zadomowioną (kenofit), przy czym najwyraźniej część populacji w południowej Polsce ma charakter naturalny i tam ligustr pospolity jest rodzimym składnikiem flory. Za naturalne uznaje się stanowiska w rejonie Sudetów, na Śląsku Cieszyńskim i Pogórzu Karpackim (koło Przemyśla). Prawdopodobnie rodzimy jest na Dolnym Śląsku w rejonie Wrocławia, w Małopolsce (okolice Sandomierza, Krakowa i Puszczy Niepołomickiej). Za reliktowe stanowiska naturalne uznawane bywają też miejsca występowania ligustru na wybrzeżu bałtyckim na Pomorzu Gdańskim. Północny zasięg występowania gatunku jest skorelowany z przebiegiem izotermy średniej temperatury najchłodniejszego miesiąca -3 °C. Zapylaczami są owady, do kwiatów licznie przylatują motyle (ligustr pospolity jest rośliną pokarmową dla motyli dorosłych kilkunastu gatunków, m.in. zieleńczyka ostrężyńca, ogończyka wiązowca i śliwowca, modraszka malczyka, pokłonnika kamilla). Wabione są one silnym, charakterystycznym zapachem (określanym jako nieprzyjemny dla ludzi, duszący, mdły). Nasiona rozsiewane są przez ptaki, zwłaszcza drozdowate żywiące się owocami. Mimo że owoce dojrzewają do października, to do stycznia ptaki zjadają je nielicznie, później zaczynają żerować na nich intensywniej i trwa to do lutego. Owoce zjadają, przyczyniając się do rozsiewania nasion, głównie ptaki z rodzaju Turdus i jemiołuszki, a także rudzik, kapturka, drozd śpiewak. Nasionami żywi się gil zwyczajny i rzadziej grzywacz. Modraszka zwyczajna wydziobuje tylko sam miąższ z owoców. Pędy ligustru są zgryzane przez jelenie. Na wydmach Flandrii ligustr stanowi ważny składnik diety osłów oraz bydła. Zwierzęta zjadają liście oraz gałązki. Na liściach żerują larwy następujących gatunków: Macrophya punctumalbum (błonkoskrzydłe), zwójka kwasigroneczka i krzyżóweczka, Clepsis consimilana, Doloploca punctulana i Spatalistis bifasciana (zwójkowate), zawisak tawulec, Dolbina elegans, Samia cynthia (zawisakowate), Trigonophora flammea i Craniophora ligustri (sówkowate), Gracillaria syringella i Caloptilia cuculipennella (kibitnikowate), płatynka wielokreska, platynka zielonka, przylepek kruszyniak, rozlotlik lilakowiak, zimowek brunatek i Menophra abruptaria (miernikowcowate), Eutelia adulatrix (Euteliidae), Anania coronata (wachlarzykowate) i Adela croesella (wąsikowate). Gęste zarośla tego gatunku są atrakcyjnym miejscem do gniazdowania dla wielu gatunków ptaków. Ligustr tworzy endomikoryzę, ale odkryto na jego korzeniach także infekcję workowca z rodzaju Morchella (smardz jadalny) tworzącego ektomikoryzę. Z ligustrem powiązany jest też gwiazdosz prążkowany. W Ameryce Północnej, gdzie ligustr jest obcym gatunkiem inwazyjnym, stwierdzono, że jego obecność wpływa negatywnie na mikoryzę towarzyszących gatunków rodzimych. Na liściach ligustru rozwijają się grzyby niedoskonałe z gatunków Thedgonia ligustrina i Mycosphaerella ligustri, a także mączniakowiec Erysiphe syringae. Na martwych gałązkach i pniach stwierdzono grzyby: nakorownik radełkowaty (Basidioradulum radula) (drewniczkowate) i Antrodia albida (flagowcowate), Phomopsis brachyceras i Cytospora pruinosa var. ligustri (Sordariomycetes), powłocznica popielata (Peniophora cinerea) (powłocznicowate). Ligustr jest także rośliną żywicielską dla zaraz z gatunków Orobanche laxissima i O. pancicii. Fitosocjologia Ligustr pospolity tworzy zbiorowiska zaroślowe, w których współdominuje ze śliwą tarniną (zachodnia i południowa Europa, także w Polsce) i dereniem świdwą (południowa Europa). Zarośla ligustru i tarniny (Pruno-Ligustretum) wykształcają się na siedliskach nasłonecznionych, ciepłych i suchych, często w towarzystwie muraw kserotermicznych. Krzewom dominującym w zbiorowisku towarzyszą takie rośliny jak: berberys pospolity, kalina hordowina, głogi i róże. W runie występują gatunki kserotermiczne, wśród których wiele to rośliny rzadko spotykane i zagrożone. W Polsce zbiorowisko jest rzadkie, rejestrowane jest głównie na południu, na miedzach śródpolnych na glebach wapiennych i gliniastych. W południowej Europie występują zarośla ligustru i derenia świdwy z różnym udziałem gatunków śródziemnomorskich (opisywane m.in. jako Ligustro-Cornetum sanguinei oraz Rhamno-Cornetum). W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych ligustr pospolity jest gatunkiem charakterystycznym dla All. Berberidion i zespołu roślinności Pruno-Ligustretum.

Roślina ozdobna Ligustr pospolity sadzony jest pospolicie jako krzew ozdobny, głównie na żywopłoty. Doskonale znosi cięcie, po którym ulega zagęszczeniu. Jego atutem są bardzo małe wymagania glebowe i odporność na zanieczyszczenie powietrza. Jednak walory dekoracyjne ma przeciętne, zwłaszcza w okresie zimowym (wówczas wręcz krzewy i żywopłoty ligustrowe określane są jako bardzo brzydkie). Bywa też jednak uważany za atrakcyjny w sezonie wegetacyjnym, głównie podczas kwitnienia, a nawet podczas zimy, z powodu długo utrzymujących się czarnych owoców. W krajach o łagodniejszym klimacie stosowanie ligustru pospolitego do celów ozdobnych stało się mniej popularne, zastąpiony tam został przez pochodzący z Japonii ligustr jajowatolistny (L. ovalifolium), zwłaszcza jego odmianę złotolistną 'Aureum'. Ligustr pospolity może być uprawiany i formowany jako bonsai. Roślina miododajna Podczas kwitnienia dostarcza pszczołom pyłku i nektaru, jednak uzyskany z niego miód ma smak gorzkawy. Stanowi to jednak problem tylko na obszarach, gdzie ligustr występuje masowo (np. w Anglii, gdzie jest często stosowany na żywopłoty). Roślina lecznicza W medycynie tradycyjnej w krajach południowej Europy liście stosowane były jako środek poprawiający odporność, zapobiegający chorobom serca, antybakteryjny i przeciwcukrzycowy, były także wykorzystywane jako środek przeciwzapalny w leczeniu chorób jamy ustnej i gardła. W Polsce stosowane zewnętrznie były liście i kwiaty (Folium, Flores Ligustri), którymi wykonywano płukanki przy bólu zębów, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz szkorbucie. Gardło w stanach zapalnych płukano odwarem liści i kwiatów ligustru w serwatce z mleka koziego. Znano działanie rozwalniające owoców, które w tym celu spożywano na surowo lub sporządzano z nich wino. Współcześnie wykorzystanie farmaceutyczne spotyka się rzadko. Wykorzystanie w medycynie ludowej oraz badania naukowe wskazują również na działanie cytotoksyczne ekstraktów z liści i owoców. Badania te prowadzone są pod kątem poszukiwania skutecznych leków przeciw nowotworom. Pąki ligustru stosowane są w gemmoterapii w przypadku różnorodnych dolegliwości dotyczących skóry, nerek, wątroby i układu pokarmowego. Roślina barwierska Ligustr może być wykorzystywany jako roślina barwierska – jego liście i kora barwią na żółto, a owoce na trwały kolor niebieskawozielony i czarny. Owoce z wodorowinianem potasu (kamieniem winnym) i wodorotlenkiem wapnia (wapnem gaszonym) barwią na błękitno, z moczem na purpurowo, z sokiem cytrynowym na czerwono, a z siarczanami na zielono. Z owoców wyrabiano także atrament i barwiono nimi na czerwono wino. Inne zastosowania Gatunek sadzony jest w formie przydrożnych zasłon przeciwśnieżnych oraz zalecany do sadzenia na stromych skarpach i hałdach, ponieważ za sprawą gęstego systemu korzeniowego dobrze chroni glebę przed erozją. Liście mają zdolność do lokalnego wychwytywania znaczących ilości dwutlenku siarki z atmosfery (0,068 mg SO2 h−1 dm−2; 0,134 mg SO2 h−1 g−1), pełniąc funkcję filtru biologicznego. Twarde drewno nadaje się do toczenia, wytwarzania drobnych przedmiotów i wyrobu węgla drzewnego. Z węgla tego wytwarzano czarny proch. Giętkie, młode pędy zdatne są do wykorzystania w koszykarstwie i plecionkarstwie.

W liściach i owocach zidentyfikowano m.in. glikozyd ligustrynę (znany też jako syringina) i mannitol. W warunkach stresu wodnego i oksydacyjnego w liściach kumulowane są flawonoidy, pochodne kwasu hydroksycynamonowego oraz sekoirydoidy. Sekoirydoidy (oleuropeina, ligustalozyd A, ligustalozyd B i ligstrozyd) stanowią około 76% ogólnej zawartości polifenoli w liściach. Około 23% polifenoli to glikozydy kamferolu (kamferolo 3-O-glukozyd 7-O-ramnozyd, kamferolo 3,7-O-diramnozyd, kamferolo 3-O-ramnozyd i kamferolo 3-O-glukozyd). Flawonoidy gromadzone są w komórkach epidermy oraz mezofilu liści. Obecność tych związków w liściach może nie tylko zapobiegać przenikaniu nadmiernej ilości promieni słonecznych, lecz także wpływać na reakcje zachodzące podczas stresu oksydacyjnego.
Smak liści jest gorzki, a owoców słodkawo-gorzki.

Działanie toksyczne
Dla ludzi trujące są liście i owoce ligustru, przy czym najczęściej do zatruć dochodzi w przypadku dzieci spożywających owoce przypominające czarne jagody. Składnik toksyczny według jednych źródeł pozostaje nieznany, inne wskazują na ligustrynę. Substancja toksyczna działa silnie drażniąco na błony śluzowe i ma depresyjne działanie ogólnoustrojowe. Objawy zatrucia występują bardzo szybko od spożycia. Są nimi nudności i bóle brzucha (brzuch wrażliwy na ucisk), kolka i silne wzdęcia, obfite wymioty i silna, wodnista biegunka. Szybko dochodzi do odwodnienia organizmu i zaburzeń elektrolitowych. W ciężkich przypadkach następowały drgawki, zapaść krążeniowa i zgon. Śmierć, zwłaszcza dzieci, z powodu zatrucia ligustrem została udokumentowana wielokrotnie. Do tragicznych zatruć dochodzi jednak tylko po spożyciu dużej ilości owoców. Ich spożycie w ograniczonej ilości skutkuje tylko wymiotami lub nie daje objawów zatrucia (na takich objawach skończyło się u dzieci po zjedzeniu kilkunastu owoców). Niektórzy autorzy wręcz piszą o braku zagrożenia ciężkim zatruciem.
W przypadku stwierdzenia zatrucia należy czym prędzej spowodować wymioty i zapewnić opiekę lekarską. W postępowaniu lekarskim wykonuje się płukanie żołądka z węglem aktywnym oraz utrzymuje prawidłowy bilans płynów, uzupełniając elektrolity. W przypadku spadku ciśnienia tętniczego i zapaści krążeniowej podaje się aminy – dopaminę lub noradrenalinę.
Liście i owoce ligustru opisywane są także jako trujące dla bydła, kóz, owiec i koni.
Działanie alergenne
Ponieważ kwiaty ligustru przystosowane są do zapylania przez owady, zawierają tylko dwa pylniki, a sam pyłek jest ciężki – zazwyczaj stężenia pyłku tego gatunku w powietrzu są niewielkie. Jego koncentracje mogące wywołać reakcję osób uczulonych mogą się jednak pojawić w miejscach masowego występowania gatunku. Pyłek ligustru pospolitego określany bywa jako istotny alergen. Antygen ligustru Liv v 1 cechuje się wysoką homologią w stosunku do antygenów innych przedstawicieli rodziny oliwkowatych (w tym oliwki, jesiona i lilaka), w efekcie wysoka jest reaktywność krzyżowa u osób uczulonych na te alergeny, czyli prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji alergicznej na pyłek wszystkich tych roślin. Na osoby uczulone zły wpływ ma także intensywny zapach w czasie kwitnienia ligustru. Największe zagrożenie związane jest jednak z miodem, który w przypadku udziału pyłku z ligustru może spowodować u uczulonych obrzęk krtani i warg, obrzęk naczyniowy, a nawet zapaść.

Ślady kopalne ligustru pospolitego znajdowane są dość rzadko ze względu na niesprzyjające fosylizacji siedliska zajmowane przez gatunek. Poza tym jego łupiny nasienne są dość cienkie, a pyłek nie ma zazwyczaj dużego udziału w opadzie, czego przyczyną jest owadopylność i mała produkcja pyłku (tylko dwa pylniki). Roślina znana jest ze szczątków kopalnych znajdowanych w Europie Środkowej ze znalezisk datowanych na neogen oraz z interglacjałów – eemskiego i mazowieckiego. Ze względu na kłopotliwość w ocenie statusu gatunku w Polsce, dużą wagę przywiązuje się do stwierdzeń pyłku ligustru w osadach holoceńskich, świadczących o wczesnej i najwyraźniej nieantropogenicznej przyczynie obecności tej rośliny w Polsce (stwierdzono ślady kopalne na Pomorzu pochodzące sprzed około 6 tysięcy lat). Niewątpliwie w północnej części współczesnego zasięgu gatunek został rozpowszechniony z powodu jego uprawy (co najmniej od XVI wieku w Wielkiej Brytanii i XVIII wieku na Litwie).

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 23:16:46]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986289. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.