Grzybienie białe Nymphaea alba

Grzybienie białe (Nymphaea alba L.), zwyczajowo nazywane także nenufarem lub lilią wodną – gatunek byliny z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae). Jeden z około 50 gatunków z rodzaju grzybienie Nymphaea. Typ nomenklatoryczny dla rodzaju. Ze względu na efektowne, duże kwiaty pływające na powierzchni wody gatunek ten rozpowszechniony jest w uprawie, zwłaszcza w postaci odmian barwnie kwitnących. Jest to też roślina lecznicza, a dawniej także barwierska. W wielu krajach (też w Polsce) gatunek z powodu zagrożenia stanowisk naturalnych objęty został ochroną prawną.

Wygląd ogólny roślina wodna, o grubych, walcowatych kłączach. Liście i kwiaty unoszą się na wodzie. Liście liście z długim ogonkiem (w zależności od głębokości wody nawet do 2,5 m), pływające na powierzchni wody. Unoszą się na powierzchni dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Liście są skórzaste, duże (do 30 cm średnicy), u nasady głęboko wycięte. Klapy u nasady liścia niemal zawsze są rozchylone. Żyłki drugiego rzędu połączone ze sobą przy brzegu liścia (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są zielone i pokryte woskiem, od dołu mają kolor fioletowy. Młode rośliny, przed rozwinięciem liści pływających, wykształcają delikatne, bladozielone liście o blaszce zwiniętej. Kwiaty na długich szypułkach, pływające, białe, duże – do 12 cm (rzadko, u odmian uprawnych do 20 cm) średnicy (największe kwiaty wśród roślin dziko występujących w Polsce). Pozbawione są miodników. Kielich jest czterodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi. Płatki korony liczne (do 20), dłuższe od kielicha, ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki są prawie do połowy swojej długości zrośnięte z zalążnią, mają nitki różnej długości, a ich liczba może dojść do 125. Nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników. Znamię pojedynczego słupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8-25 promieni. Roślina kwitnie od czerwca do października. Kwiaty otwierają się tylko za dnia (minimalna temperatura konieczna do kwitnienia to 18 °C) i są zapylane przez owady, choć występuje też samopylność. Mają delikatny, łagodny zapach i trwałość 3-4 dni. Po przekwitnięciu szypułka kwiatowa skręca się spiralnie wciągając kształtujący się owoc pod powierzchnię wody. Owoc wielonasienny, jagodopodobny, zielony, z kolistą nasadą. Owoce dojrzewają pod wodą. Po dojrzeniu odpadają od szypułki, przez jakiś czas unoszą się na wodzie, po czym pękają nieregularnie, uwalniając nasiona. Mają one kształt eliptyczny, z niskim żebrem na grzbiecie. Są długości od 4,7 do 5,5 mm i szerokości od 2,4 do 2,8 mm. Łupina nasienna gładka, barwy brązowozielonej do brunatnoczerwonej.

Biologia i występowanie

W stanie dzikim występuje w niemal całej Europie aż po Ural i dalej do okolic Czelabińska, na Kaukazie, na Bliskim Wschodzie po Izrael na południu i Iran oraz Kaszmir na wschodzie. Obecny na wyspach Morza Śródziemnego oraz w pasie wybrzeża Afryki północnej. Uprawiany w innych częściach świata o klimacie umiarkowanym, zdziczały w Australii i Nowej Zelandii. W Polsce pospolity na niżu w naturze, nierzadki także w uprawie; w stawach i oczkach wodnych. W górach jest rzadki. W Sudetach i na Pogórzu Karpackim występuje tylko na pojedynczych stanowiskach, w Karpatach jedyne jego stanowisko zachowało się koło Czarnego Dunajca w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (weryfikacja w 2002 r.) i jest to najwyżej w Polsce położone jego stanowisko (652 m n.p.m.). Hydrofit rosnący głównie w płytkich wodach stojących lub wolno płynących, o głębokości nie przekraczającej 2 m i dnie piaszczysto-mulistym lub mulistym, czasami torfowym. Spotkać go można w starorzeczach, stawach, przybrzeżnych strefach jezior, w wodach wolno płynących kanałów i zakolach rzek. Dobrze znosi okresowe wynurzenie. Często występuje w zbiorowiskach z innymi roślinami wodnymi, szczególnie grążelem żółtym – w odróżnieniu od niego jednak wnika też w szuwary, gdzie z innymi roślinami tworzy zespoły roślin wodno-szuwarowych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu roślinności Nupharo-Nymphaeetum albae. Masowe występowanie grzybieni w zbiorniku świadczy o zaawansowanym procesie jego wypłycania. Grzybienie produkują duże ilości biomasy, jednak znaczna jej część (liście i kwiaty) ulega szybkiemu rozkładowi. Wspólnie z grążelem żółtym i rdestnicą pływającą jest gatunkiem charakterystycznym dla zbiorników płytkich, zamulonych i chemicznie zasobnych. Geofit – na zimę cała roślina obumiera, zimują tylko kłącza.

Roślina ozdobna Uprawiana w stawach i oczkach wodnych. Istnieje wiele odmian uprawnych różniących się wielkością i barwą kwiatów oraz liści. Roślina lecznicza Surowiec zielarski: korzeń grzybienia – Radix Nymphaeae, kwiat grzybienia świeży – Flos Nymphaeae recens. Działanie lecznicze: wyciągi ze świeżych kwiatów są środkiem nasercowym i uspakajającym. Działają ogólnie uspokajająco, nasennie (z natężeniem zależnym od wrażliwości osobniczej) oraz hamują pobudzenie seksualne. Kłącza używano do pielęgnacji włosów, a z kwiatów produkowano wodę kwiatową. W polskiej medycynie ludowej świeże liście przykładano przy schorzeniach skóry (wrzody, wypryski, róża) oraz przy bólach głowy. Napar z suszonych liści stosowano wewnętrznie przy schorzeniach układu oddechowego. Na kresach wschodnich (przykład pochodzi z Dereszowic nad Prypecią) wywar z korzenia pito przy chorobach macicy, a wywar z kwiatu przy białych upławach. Roślina barwierska Korzenie ze związkami soli żelaza stosowane były do barwienia na intensywny kolor zielony. Stare kłącza farbują na kolor czarny. Sztuka kulinarna Niektóre źródła podają, że kłącza są pożywne ze względu na skrobię i jadalne po przegotowaniu, inne źródła ostrzegają przed substancjami toksycznymi, dodając, że prawdopodobnie jadalne są nasiona.

Kłącza zawierają do 20% skrobi, poza tym garbniki, glikozyd (nimfalinę). W kwiatach i kłączu występują seskwiterpeny (nufarydyna, nufaramina, nufamina), a w kwiatach i liściach 25 różnych flawonoidów, w kwiatach obecne są także różne kwasy organiczne.

Nazwa naukowa Synonimy: Nymphaea biradiata Sommerfeldt 1833, Flora (Regensb.), 16 : 625, Nymphaea exumbonata Rupr. 1854, Bull. Phys.-Math. Acad. Pétersb., 12 : 219, Nymphaea minoriflora (Simonk.) E. D. Wissjul. 1953, Nymphaea officinalis Gaterau 1789, Pl. Montauban : 99, Nymphaea occidentalis (Ostenf.) Moss 1920, Castalia alba (L.) Wood. 1806, Castalia speciosa Salisb. 1806, Leuconymphaea alba (L.) Kuntz 1891. Pochodzenie: nazwa rodzajowa Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf. Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa. Nazwa gatunkowa alba pochodzi z języka łacińskiego, oznacza „biały” i nawiązuje do barwy kwiatów. Nazwa zwyczajowa Nazwa grzybienie białe w oficjalnym polskim nazewnictwie botanicznym obecnie występuje tylko w liczbie mnogiej (należy do pluralia tantum podobnie jak np. spodnie, sanki) i jest rodzaju niemęskoosobowego. Błędem jest stosowanie nazwy w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim – grzybień biały. Zanim doszło do ustalenia tej formy nazwa w liczbie pojedynczej pojawiała się jednak w szeregu źródeł, m.in. użyta została przez Józefa Rostafińskiego i Jana Kluka. Słowo grzybień odnosiło się także do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego. Zanim nazwy roślin zostały ustalone w piśmiennictwie naukowym, nazwa grzybienie była także używana w odniesieniu do grążela żółtego (=grzybienie żółte). Pewne zamieszanie w nazewnictwie zwyczajowym wprowadził Władysław Kopaliński, który w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych utożsamił nenufary z grążelami. Specjalistyczne źródła językowe i źródłosłów (arabskie określenie kwiatu lotosu, podobnego do grzybieni, nie do grążela) świadczą o jego pomyłce. O popularności i znaczeniu grzybieni białych świadczy mnogość nazw nadawanych temu gatunkowi. W języku angielskim ma on 15 nazw zwyczajowych, we francuskim – 44, w holenderskim – 81, w niemieckim doliczono się ich aż 105. Informacja ta tłumaczy, dlaczego naukowcy na świecie stosują ujednolicone nazewnictwo naukowe taksonów. Zgodnie z zestawieniem Majewskiego w języku polskim stwierdzono następujące określenia tego gatunku: grzybyenye (1468), stulikep (1468) i stulikiepek, nenufar, grzibien (1491), wothna lylia (1468), lilia wodna (nazwa podawana przez autora jako popularna wśród ludu polskiego), nazwy lokalne i ludowe: gąska, grzebija, grzewija, grzybye, grzybine, kerzenka, mamałucha biała. Późniejsze źródła wymieniają dodatkowo następujące określenia ludowe: bonowie, grążel biały, momycz, wodna lilija. Kwiaty grzybieni były w Starożytnym Egipcie ulubionym motywem zdobniczym w metaloplastyce, na przedmiotach z fajansu, alabastru, wypalanej gliny, na kapitelach kolumn świątynnych, a motyw liści zdobił lustra. Większość znawców roślin biblijnych uważa, że również kapitele kolumn pierwszej Świątyni Jerozolimskiej miały kształt kwiatów grzybieni białych i grzybieni egipskich. Kwiaty grzybieni są nierzadkim motywem malarskim. Najsłynniejszą serię obrazów poświęcił tym kwiatom Claude Monet. Uwiecznił on rośliny, które przez 43 lata uprawiał w Giverny pod Paryżem w cyklu obrazów o tytule Lilie wodne (Les Nymphéas). Inni malarze, którzy przedstawiali grzybienie to m.in. Karl Hagemeister (obraz pt. Seerosen), Ernst Josephson (obraz pt. The Water Sprite). Maria Dąbrowska uwieczniła nenufary w swej powieści Noce i dnie, gdzie wystąpiły one w roli najbardziej romantycznego bukietu (inspiracją dla tej sceny były okolice Piorunowa w powiecie łaskim). Juan Ramón Jiménez (laureat literackiej nagrody Nobla) jedną ze swych pierwszych powieści zatytułował Nenufary. Grzybienie białe są jednym z 60 gatunków roślin wymienionych w eposach homeryckich (Iliadzie i Odysei). Grzybienie przedstawione są na witrażu świętego Franciszka z Asyżu w bazylice mniejszej oo. Franciszkanów w Krakowie, gdzie symbolizują żywioł Wody. Siedem liści grzybieni białych o barwie czerwonej znajduje się na oficjalnej (od 1889 r.) fladze Fryzji. Flaga z liśćmi grzybieni wymieniana jest już w źródłach z XI w. Liście symbolizują siedem historycznych krain fryzyjskich, istniejących od wieku VIII do XIV. Corocznie w lipcu odbywa się w miejscowości Lubrza w województwie lubuskim impreza kulturalna pod nazwą Noc Nenufarów. Nazwa nawiązuje do obfitości grzybieni w pobliskich jeziorach Goszcza oraz Lubie.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 23:51:44]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985284. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • pora kwitnienia
      • czerwiec
      • lipiec
      • sierpień
      • wrzesień
      • październik
    • barwa kwiatów
      • płatki białe
    • obecność miodników
      • nie
    • kolor pyłku
      • owadopylność
    • znamiona słupka
      • słupek jeden
      • znamiona żółte
      • płaskie
    • kielich
      • działki 4
    • cechy szypułek
      • długie
    • korona
      • pływająca
    • liczba płatków
      • do 20
    • pręciki
      • do 125
      • zrośnięte z zalążnią
    • zapach
      • delikatny, łagodny zapach
  • ogólne
    • roślina wodna
    • roślina lecznicza
    • roślina barwierska
    • roślina chroniona
    • bylina
    • roślina uprawiana
    • roślina pospolita
    • typ nomenklatoryczny
    • status gatunku we florze Polski
      • takson rodzimy lub trwale zadomowiony
      • ochrona częściowa
  • siedlisko
    • Wody stojące i wolno płynące, eutroficzne
    • przybrzeżne strefy jezior
    • starorzecza
    • gatunek charakterystyczny dla
      • Cl. Nymphaeion - zbiorowiska roślin przeważnie zakorzenionych na dnie i o liściach zwykle pływających po powierzchni (3150)
      • (zespół) Ass. Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977 zespół grążela i grzybieni białych (zbiorowisko „lilii wodnych”)
    • zarastające jeziora
    • zalewiska rzeczne
    • cechy gleby
      • dno piaszczysto-muliste
  • forma życiowa wg Raunkiæra
    • hydrofit
    • helofit
    • autotrof
  • cechy liści
    • kolor liścia
      • zielone
      • spodem fioletowe
    • ogonek liściowy
      • długi
    • powierzchnia blaszki
      • od spodu owłosiona
      • skórzasta
      • liczne komory powietrzne
      • woskowana
    • kształt blaszki
      • pływające
    • nasada
      • wycięta
  • cechy nasion
    • wielkość nasion
      • żebrowane
      • eliptyczne
    • kolor nasion
      • brązowozielone
      • brunatnoczerwone
  • cechy łodygi
    • cechy kłącza
      • grube
      • walcowate
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • mięsiste
        • wielonasienny, jagodopodobny