Wirtualny atlas roślin: Grzybienie białe / Nymphaea alba

Grzybienie białe (Nymphaea alba L.), zwyczajowo nazywane także nenufarem lub lilią wodną – gatunek byliny z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae). Jeden z około 50 gatunków z rodzaju grzybienie Nymphaea. Typ nomenklatoryczny dla rodzaju. Ze względu na efektowne, duże kwiaty pływające na powierzchni wody gatunek ten rozpowszechniony jest w uprawie, zwłaszcza w postaci odmian barwnie kwitnących. Jest to też roślina lecznicza, a dawniej także barwierska. W wielu krajach (też w Polsce) gatunek z powodu zagrożenia stanowisk naturalnych objęty został ochroną prawną.

Pokrój roślina wodna, o grubych, walcowatych kłączach zakorzenionych na dnie, z liśćmi i kwiatami unoszącymi się na wodzie. Liście liście nagie, z długim (w zależności od głębokości wody nawet do 2,5 m) i okrągłym na przekroju ogonkiem, pływające na powierzchni wody. Rzadko występują też liście zanurzone, obecne tylko u młodych roślin. Liście podwodne mają zwiniętą, jajowatą blaszkę. Liście pływające unoszą się na powierzchni dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Górna powierzchnia liści pokryta jest z kolei woskami, dzięki czemu woda łatwo z nich spływa. Liście są skórzaste, koliste lub kolisto-jajowate, u nasady głęboko wycięte. Klapy u nasady liścia niemal zawsze są rozchylone, sporadycznie zbliżone lub zachodzące na siebie. Blaszka osiąga zazwyczaj od 25 do 31 cm długości (rzadziej od 16 do 38 cm), oraz od 24 do 27 cm szerokości (rzadko od 15 do 30 cm). Główne wiązki wybiegające z nasady blaszki przynajmniej na 1/3 przebiegu są proste. Żyłki drugiego rzędu połączone ze sobą przy brzegu liścia (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są ciemnozielone, od dołu jasnozielone, często też są czerwonawo lub bordowo zabarwione. Kwiaty obupłciowe, na długich do 3 m szypułkach, pływające, duże – zwykle o średnicy od 8 do 14 cm (rzadko, u odmian uprawnych do 20 cm) średnicy (największe kwiaty wśród roślin dziko występujących w Polsce). Pozbawione są miodników. Kielich jest czterodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi, o długości 3–6 cm, o podstawie zaokrąglonej (w każdym razie niekanciastej). Płatki korony białe, liczne (do 20), dłuższe lub podobnej długości jak działki kielicha, ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki są prawie do połowy swojej długości zrośnięte z zalążnią, mają nitki różnej długości, a ich liczba może dojść do 125. Nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników (mają postać pasków). Pojedynczy słupek powstaje w wyniku zrośnięcia 8–24 owocolistków. Zalążnia jest półdolna lub dolna – zrośnięta z kubkowatym dnem kwiatowym. Jest najszersza w górnej części. Zawiera liczne zalążki zwisające na wewnętrznych ścianach owocu. Znamię słupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8–24 promieni, w środku przerośnięte przez wystające półkoliście dno kwiatowe. Owoce kulistawe do jajowatych, wielonasienne, mięsiste, jagodopodobne torebki, pękające nieregularnie, zielone, ze śladami po pręcikach, z kolistą nasadą, na szczycie z tarczą znamieniową podobnej szerokości lub nieznacznie mniejszą od owocu. Osiągają od 18 do 40 mm średnicy. Nasiona mają kształt eliptyczny, z niskim żebrem na grzbiecie. Są długości od 4,7 do 5,5 mm i szerokości od 2,4 do 2,8 mm. Łupina nasienna gładka, barwy brązowozielonej do brunatnoczerwonej.

Biologia i występowanie

Hydrofit rosnący w mezo- i eutroficznych, słabo kwaśnych do alkalicznych (pH 5. 5–8. 3), płytkich wodach stojących lub wolno płynących, o głębokości rzadko przekraczającej 1,5 m, maksymalnie wynoszącej 2,5 m i dnie piaszczysto-mulistym lub mulistym, czasami torfowym (jest gatunkiem wskaźnikowym miękkiego dna). Rośliny te spotkać można w starorzeczach, stawach, przybrzeżnych strefach jezior, w wodach wolno płynących kanałów i zakolach rzek oraz w szerokich rowach. Nie rosną w rzekach o wartkim nurcie i ciekach z intensywnym ruchem jednostek pływających. Grzybienie białe dobrze znoszą okresowe wynurzenie i w bardzo płytkich i wysychających akwenach tworzą formy lądowe cechujące się małymi rozmiarami liści i kwiatów. Formy lądowe zasiedlają też ostatnie stadia zarastania zbiorników. Masowe występowanie grzybieni w zbiorniku świadczy o zaawansowanym procesie jego wypłycania. Wyrastanie liści ponad poziom wody, zwykle z wywiniętymi wówczas też brzegami, świadczy o rozwoju roślin w bardzo dużym zagęszczeniu lub bardzo znacznym wypłyceniu. Grzybienie produkują duże ilości biomasy, jednak znaczna jej część (liście i kwiaty) ulega szybkiemu rozkładowi. Rozległe i gęste płaty tworzy też w miejscach osłoniętych, np. w zacisznych zatokach. Wspólnie m.in. z grążelem żółtym i rdestnicą pływającą jest gatunkiem charakterystycznym dla strefy roślin o liściach pływających tworzącej się między pasem zanurzonych rdestnic i wywłóczników a szuwarami wysokimi. W stanie dzikim występuje w niemal całej Europie aż po Ural i dalej do okolic Czelabińska, na Kaukazie, na Bliskim Wschodzie po Izrael na południu i Iran oraz Kaszmir na wschodzie. Obecny na niektórych wyspach Morza Śródziemnego (Korsyka i Baleary; natomiast na Sardynii i Sycylii ma status gatunku wymarłego) oraz w pasie wybrzeża Afryki północno-zachodniej (od Maroka po Tunezję). Uprawiany jest w innych częściach świata o klimacie umiarkowanym, i jako zdziczały rośnie w Nowej Zelandii, Chile i Chinach. Introdukcje i ucieczki roślin z uprawy wpływają na rozmieszczenie gatunku w skali lokalnej także w obrębie zasięgu tego gatunku. Na rozprzestrzenienie gatunku w skali lokalnej i regionalnej miał wpływ wzrost trofii wód w XX wieku, przy czym z kolei nadmierne użyźnienie i zanieczyszczenie wód powodowało jego ustępowanie. W Polsce gatunek jest pospolity na niżu, zwłaszcza na północy i zachodzie, nierzadki także w uprawie w stawach i oczkach wodnych. W górach jest rzadki. W Sudetach i na Pogórzu Karpackim występuje tylko na pojedynczych stanowiskach, w Karpatach jedyne jego stanowisko zachowało się koło Czarnego Dunajca w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (weryfikacja w 2002 r.) i jest to najwyżej w Polsce położone jego stanowisko (652 m n.p.m.).

Roślina ozdobna Gatunek, w przeciwieństwie do odmian ozdobnych grzybieni mieszańcowych, jest stosunkowo rzadko uprawiany jako roślina ozdobna w stawach i oczkach wodnych. Problemem jest zwykle słaby wzrost i słabe kwitnienie tych roślin w warunkach uprawy. Bardzo cenione w uprawie są liczne odmiany ozdobne różniące się wielkością i barwą kwiatów oraz ubarwieniem liści i jego wzorami. Roślina leczniczaSurowiec zielarski: kłącze grzybienia – Rhizoma Nymphaeae, kwiat grzybienia świeży – Flos Nymphaeae recens. Działanie lecznicze: wyciągi ze świeżych kwiatów są środkiem nasercowym i uspokajającym. Działają ogólnie uspokajająco, nasennie (z natężeniem zależnym od wrażliwości osobniczej) oraz hamują pobudzenie seksualne. W polskiej medycynie ludowej świeże liście przykładano przy schorzeniach skóry (wrzody, wypryski, róża) oraz przy bólach głowy. Napar z suszonych liści stosowano wewnętrznie przy schorzeniach układu oddechowego. Na kresach wschodnich (przykład pochodzi z Dereszowic nad Prypecią) wywar z korzenia pito przy chorobach macicy, a wywar z kwiatu przy białych upławach. Roślina barwierska Korzenie ze związkami soli żelaza stosowane były do barwienia na intensywny kolor zielony. Stare kłącza farbują na kolor czarny. Sztuka kulinarna Niektóre źródła podają, że kłącza są pożywne ze względu na skrobię i jadalne po przegotowaniu, inne źródła ostrzegają przed substancjami toksycznymi, dodając, że prawdopodobnie jadalne są nasiona. Roślina kosmetycza Kwiaty wykorzystywane były do wyrobu wody kwiatowej, a kłącze do pielęgnacji włosów.

Kłącza zawierają do 20% skrobi, a nasiona do 47%, poza tym garbniki, glikozyd (nimfalinę). W kwiatach i kłączu występują alkaloidy seskwiterpenowe (nufarydyna, nufaramina, nufamina), a w kwiatach i liściach 25 różnych flawonoidów, w kwiatach obecne są także różne kwasy organiczne.

Nazwa naukowa Synonimy: Nymphaea biradiata Sommerfeldt 1833, Flora (Regensb.), 16 : 625, Nymphaea exumbonata Rupr. 1854, Bull. Phys.-Math. Acad. Pétersb., 12 : 219, Nymphaea minoriflora (Simonk.) E. D. Wissjul. 1953, Nymphaea officinalis Gaterau 1789, Pl. Montauban: 99, Nymphaea occidentalis (Ostenf.) Moss 1920, Castalia alba (L.) Wood. 1806, Castalia speciosa Salisb. 1806, Leuconymphaea alba (L.) Kuntz 1891. Pochodzenie: nazwa rodzajowa Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf. Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa. Nazwa gatunkowa alba pochodzi z języka łacińskiego, oznacza „biały” i nawiązuje do barwy kwiatów. Nazwa zwyczajowa Nazwa grzybienie białe w oficjalnym polskim nazewnictwie botanicznym obecnie występuje tylko w liczbie mnogiej (należy do pluralia tantum podobnie jak np. spodnie, sanki) i jest rodzaju niemęskoosobowego. Błędem jest stosowanie nazwy w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim – grzybień biały. Zanim doszło do ustalenia tej formy nazwa w liczbie pojedynczej pojawiała się jednak w szeregu źródeł, m.in. użyta została przez Józefa Rostafińskiego i Jana Kluka. Słowo grzybień odnosiło się także do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego. Zanim nazwy roślin zostały ustalone w piśmiennictwie naukowym, nazwa grzybienie była także używana w odniesieniu do grążela żółtego (=grzybienie żółte). Pewne zamieszanie w nazewnictwie zwyczajowym wprowadził Władysław Kopaliński, który w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych utożsamił nenufary z grążelami. Specjalistyczne źródła językowe i źródłosłów (arabskie określenie kwiatu lotosu, podobnego do grzybieni, nie do grążela) świadczą o jego pomyłce. O popularności i znaczeniu grzybieni białych świadczy mnogość nazw nadawanych temu gatunkowi. W języku angielskim ma on 15 nazw zwyczajowych, we francuskim – 44, w holenderskim – 81, w niemieckim doliczono się ich aż 105. Informacja ta tłumaczy, dlaczego naukowcy na świecie stosują ujednolicone nazewnictwo naukowe taksonów. Zgodnie z zestawieniem Majewskiego w języku polskim stwierdzono następujące określenia tego gatunku: grzybyenye (1468), stulikep (1468) i stulikiepek, nenufar, grzibien (1491), wothna lylia (1468), lilia wodna (nazwa podawana przez autora jako popularna wśród ludu polskiego), nazwy lokalne i ludowe: gąska, grzebija, grzewija, grzybye, grzybine, kerzenka, mamałucha biała. Późniejsze źródła wymieniają dodatkowo następujące określenia ludowe: bonowie, grążel biały, momycz, wodna lilija. Kwiaty grzybieni były w Starożytnym Egipcie ulubionym motywem zdobniczym w metaloplastyce, na przedmiotach z fajansu, alabastru, wypalanej gliny, na kapitelach kolumn świątynnych, a motyw liści zdobił lustra. Większość znawców roślin biblijnych uważa, że również kapitele kolumn pierwszej Świątyni Jerozolimskiej miały kształt kwiatów grzybieni białych i grzybieni egipskich. Kwiaty grzybieni są nierzadkim motywem malarskim. Najsłynniejszą serię obrazów poświęcił tym kwiatom Claude Monet. Malował te rośliny od 1897 do 1926 w Giverny pod Paryżem w cyklu obrazów o tytule Lilie wodne (Les Nymphéas). Inni malarze, którzy przedstawiali grzybienie to m.in. Karl Hagemeister (obraz pt. Seerosen), Ernst Josephson (obraz pt. The Water Sprite). Maria Dąbrowska uwieczniła nenufary w swej powieści Noce i dnie, gdzie wystąpiły one w roli najbardziej romantycznego bukietu (inspiracją dla tej sceny były okolice Piorunowa w powiecie łaskim). Juan Ramón Jiménez (laureat literackiej nagrody Nobla) jedną ze swych pierwszych powieści zatytułował Nenufary. Grzybienie białe są jednym z 60 gatunków roślin wymienionych w eposach homeryckich (Iliadzie i Odysei). Grzybienie przedstawione są na witrażu świętego Franciszka z Asyżu w bazylice mniejszej oo. Franciszkanów w Krakowie stanowiąc jeden z elementów symbolizujących żywioł wody. Siedem liści grzybieni białych o barwie czerwonej znajduje się na oficjalnej (od 1889 r.) fladze Fryzji. Flaga z liśćmi grzybieni wymieniana jest już w źródłach z XI w. Liście symbolizują siedem historycznych krain fryzyjskich, istniejących od wieku VIII do XIV. Corocznie w lipcu odbywa się w miejscowości Lubrza w województwie lubuskim impreza kulturalna pod nazwą Noc Nenufarów. Nazwa nawiązuje do lokalnej legendy o córce rybaka zaklętej w kwiat grzybieni.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-05-23 13:02:34]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=76458138. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.