Czworolist pospolity Paris quadrifolia

Czworolist pospolity (Paris quadrifolia L.) – gatunek rośliny zaliczany w różnych systemach klasyfikacyjnych do rodziny trójlistowatych lub liliowatych, ostatnio włączany do rodziny melantkowatych (system APG III z 2009). Czworolist pospolity jest byliną z całorocznym kłączem podziemnym, żyjącym nawet ponad 200 lat. Cechuje się znaczną zmiennością fenotypową, jednak niegdyś wyróżniane formy współcześnie nie mają znaczenia taksonomicznego. Występuje w żyznych i wilgotnych lasach na terenie niemal całej Europy oraz w syberyjskiej części Azji. Jest gatunkiem rozpowszechnionym na terenie niemal całej Polski. Dawniej był wykorzystywany jako roślina lecznicza, współcześnie tylko w homeopatii, a poza tym sadzony bywa jako roślina ozdobna. Cała roślina jest trująca.

Pokrój bylina o wzniesionych pędach kwitnących osiągających wysokość od 15 do 40 cm, wyrastających corocznie ze szczytu kłącza. Pędy płonne mają wysokość zwykle mniejszą niż 14 cm. Łodyga prosto wzniesiona, naga, ulistniona tylko w górnej części. Liście na szczycie łodygi wyrastają w jednym okółku zwykle cztery bezogonkowe liście, rzadko 3 lub 5 do 8. Blaszka liściowa eliptyczna do eliptycznie lancetowatej, krótko zaostrzona. Na liściu widocznych jest 3-5 wybitnych żyłek łukowatych, pomiędzy którymi nerwacja jest siatkowata. Kwiaty wyrastają pojedynczo na szczycie łodygi na szypułce długości 2-8 cm, przeważnie czterokrotne. Działki okwiatu w liczbie 8-10, odstające, długości 2-3,5 cm. Zewnętrzne działki są jasnozielone, lancetowate i zaostrzone, wewnętrzne żółtozielone, podobnej długości, równowąskie. Pręciki w liczbie 8, rzadko do 12, o krótkich nitkach, podobnej długości jak pomarańczowo-żółte pylniki. Pręciki otaczają 4-, rzadziej 5-komorowy, górny słupek o kulistym kształcie, ciemnopurpurowy. Na szczycie z 4 szyjkami krótszymi od pręcików. Owoce wielonasienne, niebieskoczarne jagody o średnicy 1–1,5 cm. Nasiona w jednym owocu występują w liczbie od 14 do 38. Są one brunatne, nerkowate, o wymiarach 2,5×1,5 mm i masie 4,5 mg.

Biologia i występowanie

Gatunek preferuje żyzne, zasobne w azot, wilgotne (aluwialne) gleby wapienne o pH w przedziale 5,3 do 8,2. Wymaga gleb próchnicznych, wyłącznie z próchnicą typu mull. Nie występuje na glebach zasolonych. Rośnie niemal wyłącznie w lasach, w miejscach średnio do silnie zacienionych. Na stanowiskach bardziej wilgotnych i żyznych liczba rozgałęzień i długość kłączy jest mniejsza, niżeli w miejscach bardziej suchych i na glebach uboższych. W typologii siedlisk leśnych uważany za gatunek typowy dla lasu wilgotnego (Lw) oraz świeżego (Lśw). Gatunek występuje w Europie i w Azji, na Półwyspie Skandynawskim i Islandii, brak go na arktycznych krańcach Rosji. Występuje w Wielkiej Brytanii, ale brak go w Irlandii. Na południu kontynentu sięga po północną Portugalię, Hiszpanię i Włochy. Dalej na wschód południowa granica biegnie przez środkową Ukrainę, sięgając po Ural i dalej po rozległe obszary Syberii. Izolowane stanowiska znajdują się w rejonie Kaukazu. W północnej części zasięgu (na Półwyspie Skandynawskim) sięga do 650 m n.p.m., w Europie Środkowej występuje do wysokości 1500 m n.p.m., a w Alpach do 1800 m n.p.m. W Polsce gatunek rozprzestrzeniony w całym kraju, lokalnie (np. w Borach Dolnośląskich, w Kotlinie Sandomierskiej i na Nizinie Północnomazowieckiej) rzadki. Roślina mikoryzowa, rzadko stwierdzane są okazy bez komponentu grzybowego. Ze względu na właściwości toksyczne czworolist w zasadzie nie jest zjadany przez zwierzęta. Wyjątkiem bywają organy generatywne spożywane przez ślimaki, owoce wraz z nasionami zjadane są także przez ssaki. Dziki powodować mogą straty w populacjach tego gatunku, gdy podczas buchtowania wykopują i przewracają rośliny. Liście czworolistu są minowane przez larwy dwóch gatunków muchówek Parallelomma paridis i Parallelomma vittatum (kłośnicowate). Na pędach czworolistu obserwowano Puccinia sessilis (rdzawnikowce).

Historia i stosowanie w lecznictwie ludowym W lecznictwie ludowym świeże ziele po rozdrobnieniu stosuje się do leczenia ran i owrzodzeń, czyraków i stanów zapalnych. W przeszłości stosowany był także jako antidotum w przypadku zatrucia arszenikiem i rtęcią. Sok z owoców stosowano także przy stanach zapalnych oczu. W małych dawkach stosowano czworolist w leczeniu zapalenia oskrzeli, kaszlu i kokluszu, w łagodzeniu skurczy i kolki. Nasiona i owoce stosowane były w roli afrodyzjaku, leku uspokajającego i narkotycznego oraz stosowano je do leczenia padaczki. W Rosji liśćmi czworolistu leczono zaburzenia psychiczne. Kłącza używano jako lek wymiotny i przeczyszczający. Surowiec Fructus, Folia, Rhizoma Paridis quadrifoliae. Działanie Ziele czworolistu wskazywane jest jako surowiec kardenolidowy tj. działający farmakologicznie poprzez zwiększanie siły skurczu mięśnia sercowego i zmniejszenie ciśnienia żylnego (efekt inotropowy). Stwierdzono także działanie cytotoksyczne i przeciwnowotworowe saponin zawartych w czworoliście. W badaniach na zwierzętach stwierdzono, że indukują one apoptozę komórek nowotworowych i hamują przerzuty nowotworów. Gatunek jest wykorzystywany w homeopatii, gdzie stosuje się esencję ze świeżych roślin pozyskiwanych po dojrzeniu owoców.
Czworolist pospolity używany jest jako roślina okrywowa w założeniach o charakterze leśnym w ogrodach naturalistycznych oraz w ogrodach skalnych.



Czworolist jest rośliną bogatą we flawonoidy, zwłaszcza kemferol i kwercetynę, saponiny i sapogeniny (dioscynę, parastyfninę, parydynę, diosgeninę, pannogeninę, jamogeninę, sarsasapogeninę, parylinę) poza tym zawiera skrobię, pektyny, asparaginę.

Roślina trująca
Wszystkie części rośliny są trujące (w szczególności kłącze), co stanowi ochronę przed roślinożercami. Według niektórych źródeł stosunkowo najmniejsze stężenie toksyn występuje w miąższu owoców, dzięki czemu są one spożywane przez niektóre ssaki, według innych właśnie jagody mają mieć działanie najbardziej toksyczne. Składnikiem toksycznym są saponiny, sapogeniny oraz alkaloidy (stwierdzone tylko w organach podziemnych). Roślina trująca jest dla koni, bydła, psów, drobiu i ludzi.
Owoce czworolistu bywają spożywane przez dzieci, które mylą je z podobnie wyglądającymi owocami borówki czarnej. Jednak nieprzyjemny zapach i smak (opisywany też jako wstrętny, choć także słodki) powodują, że rzadko dochodzi do spożycia ich większej liczby i poważnego zatrucia. W lżejszych przypadkach oraz w przypadku dorosłych występują podrażnienia przewodu pokarmowego (nudności, wymioty i biegunka), z czasem bóle i zawroty głowy oraz zwężenie źrenic. W przypadku dzieci, które spożyją większą liczbę owoców dojść może do śmierci z powodu porażenia oddechu. W przypadku zatrucia należy wykonać płukanie żołądka, podać środki powlekające i przeciwbólowe, nie należy podawać środków przeczyszczających.
Zatrucia czworolistem u zwierząt domowych także są rzadkie ze względu na odstręczający zapach i smak oraz ograniczony dostęp tych zwierząt do roślin rosnących w cienistych lasach. W przypadku zatrucia zwierzęta są osłabione, pozbawione apetytu, mają stany zapalne błon śluzowych, podwyższone tętno.

Okazy czworolistu, również w postaci rozwiniętych i owocujących okazów z charakterystyczną, dużą jagodą pośrodku czterech liści występują kilkakrotnie w tle malarskim scen w ołtarzu Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie. W jednym przypadku roślina ta występuje tam w formie wyrzeźbionej.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:01:51]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985733. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • cechy kwiatów
    • barwa kwiatów
      • płatki żółte
      • płatki zielone
      • płatki pomarańczowe
    • liczba płatków
      • płatki cztery
  • cechy liści
    • kształt blaszki
      • liście jajowate
      • liście lancetowate
  • cechy łodygi
    • wygląd łodygi
      • łodyga gładka
      • łodyga wzniesiona
  • cechy owoców
    • rodzaj owoców
      • mięsiste
        • jagoda
    • kolor owoców
      • niebieskie
      • brązowe
  • ogólne
    • roślina trująca
    • roślina lecznicza
    • roślina ozdobna
    • roślina użytkowa
    • bylina
    • geofit
    • roślina okrywowa
  • siedlisko
    • Lasy liściaste
    • Buczyny
    • Grądy
    • aluwia
    • lasy mieszane
    • gleby wapienne
    • wilgotne lasy