Sosna limba Pinus cembra

Sosna limba (Pinus cembra L.) – gatunek drzewa iglastego z rodziny sosnowatych. Występuje w górach centralnej Europy na obszarze Alp i Karpat (Tatry, Karpaty Wschodnie i Południowe). Rośnie w borach z udziałem modrzewia europejskiego, najczęściej na wysokościach w przedziale 1400–2500 m n.p.m. Jest to drzewo wolno rosnące i długowieczne, bardzo odporne na niskie temperatury, wiatry i szkodniki. Drewno limby było dawniej wszechstronnie użytkowane, nasiona zaś, zwane orzeszkami, były wykorzystywane jako jadalne i lecznicze. Z pędów i żywicy destylowano olej limbowy. Ze względu na intensywną wycinkę drzew, zasięg gatunku uległ w przeszłości znacznemu zmniejszeniu. W niektórych krajach limba podlega prawnej ochronie gatunkowej (m.in. w Polsce), a jej siedliska chronione są w parkach narodowych i obszarach Natura 2000. Limba należy do gatunków raczej rzadko uprawianych poza naturalnym zasięgiem, głównie z powodu trudności ze zdobyciem nasion oraz wolnego wzrostu.

Korzenie system korzeniowy palowy z silnym korzeniem głównym, ale także z bardzo silnie rosnącymi korzeniami bocznymi. Pokrój korona drzewa regularna i gęsta, początkowo stożkowata, z wiekiem staje się cylindryczna (do spłaszczonej lub kolumnowej, zwłaszcza w warunkach wysokogórskich). W niższych położeniach i poza górami korona jest zwykle walcowatojajowata lub jajowata. Konary sięgają często niemal do ziemi (słabo się oczyszcza). Końce gałęzi i gałęzie w górnej części korony są wyraźnie wygięte ku górze, w środkowej części korony konary są rozpostarte poziomo, a w części dolnej nieco przewisają. Na granicy śniegu limba może tworzyć formy karłowate, o koronie silnie zniekształconej, nierzadko z wieloma wierzchołkami („formy kandelabrowe”). Liście sztywne, żywozielone i ostro zakończone igły zebrane są w pęczki po 5 na krótkopędach. Osiągają (5–6) 7–9 cm długości i 1 mm szerokości, na przekroju są trójkątne, na brzegach delikatnie ząbkowane. Pochewki liściowe szybko opadają. Szyszki kwiatostany złożone z kwiatów męskich (szyszki męskie) wyrastają w dolnej części rocznych pędów, wsparte są kilkoma szerokimi łuskami i osiągają 1,5 cm długości. Kwiaty zredukowane są do pręcików ustawionych skrętolegle na osi kwiatostanu. Woreczki pyłkowe są żółte lub czerwone, uwalniają pyłek pękając podłużnie. Szyszki żeńskie początkowo osiągają ok. 1 cm długości, są sinozielone do zielono-purpurowych i osadzone pionowo na krótkich szypułkach. Wyrastają pojedynczo lub po kilka (do 4) obok pąków szczytowych. Wsparte są u nasady kilkoma krótkotrwałymi, zielonymi łuskami na brzegach czerwonawymi i przejrzystymi. Podczas kwitnienia grube łuski nasienne są purpurowofioletowe, na brzegu brązowe i ukryte są za łuskami wspierającymi. Dojrzałe szyszki są jasnobrązowe, jajowate, o długości (4) 5–8 (10) cm i szerokości od 3,5 do 6 cm. Grube łuski nasienne są osadzone na trzpieniu (osi szyszki) i szerokie na ok. 2 cm. Na ich dolnej i górnej powierzchni znajdują się po dwa wgłębienia na nasiona. Brzeg łuski jest wygięty ku szczytowi szyszki. Zwieńczony jest grubą i bruzdowaną tarczką (apofyzą) z żółtawym, odgiętym wyrostkiem na brzegu. Nasiona są duże (od 8 do 12 mm długości i do 8 mm szerokości), jajowate i w przekroju poprzecznym obłotrójkątne. Nasiona pozbawione są skrzydełek (na krawędzi nasiona i łuski nasiennej bywa widoczna sucha błonka stanowiąca szczątkowe skrzydełko). Nasiona są okryte twardą, zdrewniałą skorupą o grubości 1 mm. Ciężar 1000 nasion wynosi od 200 do 250 g.

Biologia i występowanie

Limba rośnie w reglu górnym, osiągając górną granicę lasu, gdzie jest gatunkiem dominującym, a także w piętrze subalpejskim. W Alpach formuje otwarte lasy, często razem z modrzewiem europejskim (Larix decidua) tworząc bory limbowo-modrzewiowe, powyżej piętra świerkowego. Limba rośnie na skalistych zboczach, przeważnie na podłożu krystalicznym i kwaśnych glebach ubogich w składniki odżywcze, takich jak próchnica butwinowa, zajmując stanowiska zbyt niekorzystne dla świerka czy modrzewia. Siewki mogą kiełkować nawet w nagich szczelinach skał i dzięki obfitującym w materiały zapasowe nasionom są w stanie rozwinąć w takich miejscach silny korzeń pierwotny. Limby często wyrastają na występach skalnych, ponieważ w miejscach tych krócej zalega śnieg i do nich nasiona i szyszki znoszone są wiosną przez orzechówki. Drzewa wyrastające na wyniosłościach skalnych są przy tym lepiej zabezpieczone przed zniszczeniem przez lawiny śnieżne i zsuwające się kamienie. Optymalne warunki dla wzrostu limby dają jednak gleby głębokie i świeże, przy czym korzystniejsze jest podłoże bezwęglanowe. Dobrze rozwija się ten gatunek także na żyznych, glinianych i dobrze nawodnionych glebach nizin oraz na głębokich, śródleśnych torfach. Wymaga stosunkowo dużej wilgotności powietrza i sporych opadów, co zapewnia jej dobry wzrost, niemniej zbyt duże sumy opadów w lecie ograniczają przyrost na grubość. Najwyższe stanowiska alpejskie znajdują się na północno-zachodnich stokach, jednak najszersze zasięgi ma na stokach południowych i zachodnich. W Alpach Centralnych rośnie w umiarkowanie suchym klimacie subkontynentalnym na podłożu krzemionkowym, z opadami na poziomie 700–1000 mm rocznie, na północno-wschodnim krańcu Alp na podłożu wapiennym przy opadach 1500–2000 mm rocznie. Sosna limba lubi miejsca nasłonecznione, ale wymaga mniej światła niż modrzew czy inne sosny, dzięki czemu może odnawiać się pod osłoną modrzewia. Słoneczne miesiące letnie zapewniające wysokie średnie temperatury powietrza, szczególnie w czerwcu i lipcu, sprzyjają tworzeniu szerszych słojów rocznych. Wskazuje to na wysokie wymagania gatunku co do letnich temperatur, chociaż równocześnie wystarczy mu okres wegetacji trwający 2,5 miesiąca. Limba znosi bardzo niskie temperatury zimowe, w warunkach laboratoryjnych dochodzące do –60 °C. Średnie roczne temperatury na jej siedliskach wynoszą 0 °C. Skoki temperatur nie zakłócają przebiegu procesów fizjologicznych. Młode drzewka są jednak wrażliwe na mróz i wymagają odpowiednio grubej pokrywy śnieżnej w czasie zimowych nocy. Limby nie zasiedlają przy tym miejsc i obszarów, na których śnieg długo się utrzymuje, ponieważ wolno rosnące drzewka w warunkach długotrwałego przebywania pod pokrywą śnieżną są bardziej narażone na ataki chorób wywoływanych przez grzyby. Starsze drzewa są odporne na silne wiatry, zdarza się jednak, że ulegają wiatrołomom. Czasem złomy (śniegołomy) powoduje także nagromadzony mokry śnieg. Limby wykazują dużą odporność na wyładowania atmosferyczne, pomimo że po uderzeniu piorunem powstaje tzw. iskra wewnętrzna, która rozładowuje się między korą a drewnem. Znacznie bardziej zagraża to drzewu niż rozładowanie zewnętrzne idące po mokrej powierzchni u drzew o gładkiej korze, np. grabu. Sosna limba jest endemitem europejskim. Występuje w piętrze subalpejskim kontynentalnych Alp (Francja, Włochy, Szwajcaria, Austria, Niemcy) oraz na izolowanych stanowiskach w wyższych położeniach górskich od Tatr (Polska, Słowacja) po Karpaty Wschodnie (Ukraina, Rumunia). Porozrywany zasięg gatunku w Europie zajmuje 110,6 tys. km², ale jego zredukowany areał (powierzchnia zajmowana przez drzewostany z limbą) oszacowany został w latach 70. XX wieku na 30 tys. hektarów (300 km²). Największa część przypada na Alpy austriackie – 18 620 ha zredukowanego areału, mniejsza na Alpy szwajcarskie, jeszcze mniejsze na pozostałe kraje alpejskie i karpackie. W Alpach zasięg limby jest ciągły i obejmuje cały łańcuch górski z wyjątkiem południowej i zachodniej części Alp Zachodnich. Największe skupienia limby występują w najwyższych partiach gór, w rejonie Wysokich Taurów. W Karpatach zasięg limby jest silnie rozczłonkowany i ma postać izolowanych wysp reliktowych. W Karpatach Południowych gatunek spotykany jest w paśmie Bucegi na wschodzie i dalej w kierunku zachodnim w Górach Fogarskich, Sybińskich, Parâng oraz w paśmie Retezat. W Karpatach Wschodnich na północy rośnie w Gorganach i dalej na południe w Górach Rodniańskich. W Tatrach występuje w liczniejszych skupieniach wokół Tatr Wschodnich, sięgających ku zachodowi do okolic Kasprowego Wierchu na północy i Doliny Kamienistej na południu. Dalej na zachód notowany jest już tylko na pojedynczych stanowiskach, na północy sięgających do rejonu Doliny Kościeliskiej, a na południu do krańca Tatr Zachodnich (najdalej na zachód wysunięte stanowiska znajdują się w Dolinie Suchej). Większość tatrzańskich limb rośnie więc na Słowacji: w latach 70. XX w. zredukowany areał tego gatunku na terenach ówczesnego słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego (ok. 51 tys. ha) szacowano na 188 ha, a zasób drewna na 27 300 m³. Poza Tatrami Wysokimi i Bielskimi limba rośnie również w Tatrach Zachodnich i Niżnych. W tych ostatnich zredukowany areał limby w l. 70. wynosił 81 ha. Zredukowany areał limby w całych słowackich górach w tym czasie szacowano na 290 ha, a kubaturę drewna na 35 tys. m³. Limba występuje najczęściej na wysokościach 1400–2500 m n.p.m. W Alpach formuje bory limbowo-modrzewiowe powyżej lasów świerkowych. Typowe siedliska w tych górach znajdują się na wysokości od 1500 do 2400 m n.p.m. (1450–2430 m), ale pojedyncze okazy spotykane są od 1200 do 2850 m n.p.m. Inne źródła podają najwyższe stanowiska w Alpach Pennińskich na wysokości 2585 m n.p.m. W Tatrach limba występuje na wysokościach od 1300 do 1700 m n.p.m., sięgając w Tatrach Wysokich do 2020 m n.p.m. W niższych położeniach rośnie w Tatrach Bielskich, gdzie pojawiać się zaczyna od 945 m n.p.m. Jeszcze niżej występuje w Gorganach, skąd notowana była na rzędnej 800 m n.p.m. i gdzie sięgała najwyżej 1630 m n.p.m. W Karpatach Południowych najliczniej rośnie między 1600 i 1850 m n.p.m., ale spotykana jest od 1500 m n.p.m. Sosna limba prawdopodobnie pochodzi z rejonów syberyjskich, gdzie występuje blisko z nią spokrewniona sosna syberyjska (Pinus sibirica). Przypuszcza się, że limba przetrwała ostatnie zlodowacenie w pobliżu Alp, skąd rozprzestrzeniła się na duże obszary we wczesnym okresie polodowcowym. Sukcesywnie była wypierana z niższych stanowisk przez inne gatunki drzew. Przed kilku tysiącami lat limba rosła także w Sudetach.

Roślina ozdobna Drzewo ozdobne, dekoracyjne ze względu na gęstą i regularną koronę ugałęzioną do ziemi, wykształcaną, gdy rośnie jako soliter. Dawniej gatunek był częściej sadzony i stare okazy spotykane są w parkach, najczęściej dworskich, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, np. w Anglii. Ze względu na wolny wzrost niegdyś wiele młodych drzew było wykopywanych w górach i przesadzanych do ogrodów i lasów poza nimi. Od połowy XX wieku gatunek jest jednak rzadko sadzony w celach ozdobnych. Zalecany jest tymczasem ze względu na swoje niskie wymagania, odporność i plastyczność. Sosna ta polecana jest do kontrastowego zestawiania z gatunkami o jasnym ulistnieniu i budynkami o jasnych ścianach. Rekomendowana jest w szczególności do sadzenia na terenach zielonych w górach – przy schroniskach i wśród zabudowy wypoczynkowej. Limba wykorzystywana jest także do formowania bonsai. Surowiec drzewny Drewno limby jest miękkie i łatwe w obróbce, lekkie i trwałe (w tym odporne na uszkodzenia od owadów) oraz specyficznie aromatyczne, ze względu na silną woń żywiczną. Jest bardziej łupliwe niż drewno sosny pospolitej, ma małą twardość, dobrze wchłania politurę, ma bardzo małe i prawie czarne sęki, jego powierzchnia jest gładka i połyskliwa. Z powodu swych właściwości było od dawna bardzo cenione i wszechstronnie wykorzystywane w stolarstwie, meblarstwie i rzeźbiarstwie. Z powodu silnej woni odstraszającej owady, z desek limbowych górale podhalańscy wyrabiali skrzynie i szafy używane do przechowywania ubrań, dokumentów i książek. Z drewna limby wytwarzano różne inne meble i narzędzia oraz instrumenty muzyczne. Bardzo dobrze nadaje się do wyrobu ołówków. Jako surowiec budowlany limba wykorzystywana była w Karpatach Wschodnich. Żywicę dodawano do kadzideł. Wysokogórskie drzewostany sosny limby w Tyrolu, w szczególności w dolinie Viggartal, zostały w znacznym stopniu wycięte już w średniowieczu. Pozyskane w ten sposób drewno przeznaczano głównie na potrzeby rozwijającego się górnictwa. Z powodu ochrony prawnej gatunku i jego siedlisk wykorzystanie limby jako surowca drzewnego zostało znacznie ograniczone w XX wieku. Współcześnie surowiec drzewny z limby pozyskiwany jest głównie w obszarach jej masowego jeszcze występowania. Tak jest w austriackim Tyrolu, gdzie limba wciąż ma istotny udział w tamtejszych lasach. Zasoby tego gatunku obliczane są tam na 2,6 miliona m³, roczny przyrost wynosi 41 tys. m³, z czego pozyskiwanych jest ok. 7 tys. m³. Nasadzenia biotechniczne Powolny wzrost limby sprawia, że jest cennym drzewem o działaniu przeciwlawinowym w warunkach subalpejskich i ograniczającym skutki powodzi w górach. Wysadza się w tym celu limby w postaci kilkuletnich sadzonek. Wykazują one większą żywotność, całościowo szybszy i wyższy wzrost niż sadzonki modrzewia, jarzębiny czy olszy zielonej. Obecność limby w drzewostanach iglastych ze świerkiem i modrzewiem, działa osłaniająco i podwyższa ich odporność na działanie wiatru, ograniczając występowanie wiatrołomów i wywrotów. Roślina jadalna Nasiona limby zwane „orzeszkami” mają smak opisywany jako przyjemny. Zbieranie nasion sosen przez ludzi jako pokarmu ma długą historię. W Europie i Azji nasiona limby, sosny syberyjskiej, koreańskiej i pinii były pozyskiwane z naturalnych drzewostanów od czasów prehistorycznych. W XX wieku nasiona limby i sosny syberyjskiej były popularne na Syberii i eksportowane do Norwegii. W okresie zimowym nasiona sosen stanowiły miejscami podstawowe źródło pożywienia. Dawniej nasiona limby także w Tatrach zbierano w większych ilościach i np. sprzedawano na targu w Liptowskim Gródku. We Włoszech poza spożywaniem nasion, ich łupiny używane są do aromatyzowania i barwienia napoju grappa. Roślina lecznicza Limba wykorzystywana była dawniej jako roślina lecznicza ze względu na swą zdolność do zabliźniania ran i żywotność. W praktykach znachorskich stosowano korę, popiół i nasiona tego gatunku. W Tatrach limbowe orzeszki uważane były za skuteczne lekarstwo przeciw gruźlicy. Przed połową XVII wieku Christian Augustini ab Hortis odkrył olej limbowy, który następnie był wytwarzany i oferowany jako lek w okolicy Tatr do początków XIX wieku. Wcześniej zrezygnowano ze stosowania w praktykach leczniczych innych produktów pochodzących od limby. Olej limbowy (oleum limbae, oleum libani) nazywano też balsamem karpackim (balsamum carpathicum). Do jego wyrobu wykorzystywano pędy, rzadziej korę i drewno. Stosowany był zewnętrznie i wewnętrznie. Późniejsze badania zawartości związków fenolowych oraz działania przeciwutleniającego i przeciwbakteryjnego wyciągów z kory i igieł sosny limby wykazały, że wyciąg z kory ma wyższą zawartość fenoli i flawonoidów niż ekstrakt z igieł. Oba wyciągi, przy czym wyciąg z kory silniej, działają hamująco na rozwój bakterii i grzybów: gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus), Sarcina lutea, Bacillus cereus, pałeczkę okrężnicy (Escherichia coli), pałeczkę ropy błękitnej (Pseudomonas aeruginosa) i Candida albicans. Dendrochronologia Sosna limba jest głównym gatunkiem drzewa, obok modrzewia europejskiego i świerka pospolitego, wykorzystanym do ustalenia najdłuższej na świecie ciągłej skali dendrochronologicznej obszarów wysokogórskich, nazwanej przez autorów EACC (ang. Eastern Alpine Conifer Chronology). Skala ta obejmuje 9111 lat (od 7109 p.n.e. do 2002 n. e.) i powstała na podstawie analizy próbek z miejsc zlokalizowanych powyżej 2000 m n.p.m., głównie w Alpach Wschodnich.

Ze względu na zasięg ograniczony do wysokich partii gór, limba nie odgrywa takiej roli w kulturze jak wiele innych gatunków drzew środkowoeuropejskich. Co ciekawe jest też dość rzadko obecna w ludowej twórczości podhalańskiej. Wśród nielicznych starych tekstów ludowych w różnych zbiorach zachowały się takie zwrotki dotyczące limby: W poezji i opowiadaniach motyw limby wykorzystywał nierzadko Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Gatunkowi temu poświęcił w całości dwa wiersze pt. „Schnąca limba” i „Limba”. Drzewo to w jego twórczości opisywane jest jako samotne, stojące nad przepaścią, często suche, uszkodzone piorunem. Podobnie Adam Asnyk w wierszu „Limba”, opublikowanym w cyklu W Tatrach, wykorzystał limbę do zbudowania metafory samotnej i niezrozumianej przez otoczenie jednostki. Limba pojawia się w cyklu czterech sonetów Jana Kasprowicza pt. Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smerczynach. Przedstawiona jest jako stare i próchniejące drzewo, zwalone przez burzę. Symbolizuje starość i przemijanie, zbliżającą się śmierć. Motyw limby pojawia się poza tym w twórczości Jerzego Żuławskiego, Leona Rygiera, Feliksa Gwiżdża, Macieja Szukiewicza i in. Wiersze o limbie pisali też botanicy, np. Hugo Zapałowicz i Konstanty Stecki. W Czechach limba pojawiła się w twórczości literackiej Mašy Haľamovej. W utworach beletrystycznych limba pojawia się w książce Stanisława Witkiewicza pt. „Na przełęczy” oraz w powieści „Róża bez kolców” Zofii Urbanowskiej. Limba jest widoczna na wielu pejzażach tatrzańskich. Wśród obrazów polskiego malarza Zefiryna Ćwiklińskiego, który malował krajobrazy i motywy tatrzańskie, znajduje się obraz zatytułowany „Pejzaż górski z limbą”, wykonany w technice oleju na płótnie. Leon Wyczółkowski, polski malarz, grafik i rysownik, namalował obrazy przedstawiające tatrzańskie limby: „Limba nad Morskim Okiem” oraz „Limba w Tatrach” (1920, akwarela na papierze). W Czechach limby malował Jaroslav Votruba. Szyszka limby widnieje w herbie Augsburga (jako godło herbowe o niemieckiej nazwie Zirbelnuss), gdzie jej obecność stanowić ma nawiązanie do rzymskiej genezy miasta (założonego jako obóz wojskowy przez oddziały Rzymian używających szyszki limby jako znaku polowego).

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:17:21]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985364. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

  • ogólne
    • drzewo
    • krzew
    • roślina lecznicza
    • roślina jadalna
    • roślina ozdobna
    • roślina chroniona
    • roślina użytkowa
    • roślina pyłkodajna
    • roślina zimozielona
    • roślina górska
    • ścisła ochrona gatunkowa
    • częściowa ochrona gatunkowa
    • Natura 2000
    • roślina mrozoodporna
    • gatunek rodzimy
    • trawa
    • drzewo iglaste
    • kultywar
    • formy bonsai
    • roślina wysokogórska
  • cechy liści
    • kształt blaszki
      • igły
      • liście trójkątne
    • kształ pąków
      • ożywicowane
      • kuliste
  • siedlisko
    • Pastwiska
    • miejsca nasłonecznione
    • lasy mieszane
    • zarośla
    • Tatry
    • Sudety
  • cechy drzew i krzewów
    • cechy korony
      • piramidalna
    • cechy szyszek
      • kolor szyszek
        • brunatne
        • początkowo fioletowo nabiegłe
      • kształt szyszki
        • jajowate
        • początkowo fioletowo nabiegłe
    • wysokość
      • 6-15 m
    • cechy igiel
      • gęsto ustawione
      • po 5 na krótkopędach
      • długie do 6-8 cm
      • ciemnozielone
      • brzeg drobnopiłkowany
    • cechy kory
      • szarobrunatna
    • cechy gałęzi
      • młode pędy rudawo owłosione
      • młode pędy grube
  • cechy nasion
    • wielkość nasion
      • duże
      • nieoskrzydlone
      • jadalne