Wirtualny atlas roślin: Krzyżownica zwyczajna / Polygala vulgaris

Krzyżownica zwyczajna, k. pospolita (Polygala vulgaris L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny krzyżownicowatych. Występuje niemal w całej Europie. W Polsce opisywany jest jako rozpowszechniony na całym obszarze. Rośnie na siedliskach ubogich, zwykle w niskiej darni trawiastej. Ustępuje w wyniku intensyfikacji rolnictwa – źle znosi nawożenie. Jest gatunkiem bardzo zmiennym i typowym dla rodzaju krzyżownica Polygala. Bywa wykorzystywany w ziołolecznictwie ludowym oraz jako substytut herbaty. Wierzono, że poprawia mleczność krów, co znalazło odzwierciedlenie w nazwach zwyczajowych w wielu językach europejskich oraz nazwie naukowej rodzaju.

Pokrój bylina o zwykle 3–8 łodygach, drewniejących u nasady, podnoszących się lub wzniesionych, pojedynczych lub rzadko rozgałęzionych, osiągających od 15 do 30 cm (rzadko do 50 cm) wysokości. Łodygi są nagie lub z rzadkimi, w dół odgiętymi, jednokomórkowymi włoskami. Korzeń palowy, cienki. Liście siedzące. Ulistnienie skrętoległe i gęste u dołu, luźniejsze w górnej części pędu. Blaszka o długości do 23 mm i szerokości do 5 mm wąsko lancetowata do lancetowatej, w dolnej części pędu liście zwykle szersze, tępe i krótsze (wąskojajowate do łopatkowatych), w górnej węższe i zaostrzone. Blaszka na brzegach często podwinięta, naga lub czasem drobno orzęsiona na brzegach. Kwiaty zebrane po 5–30 (rzadko do 40) w szczytowe kwiatostany groniaste. Są one gęste, początkowo stożkowate, w czasie owocowania wydłużają się. Na szczycie kwiatostany nie są ostre (czubate), ponieważ pączki kwiatowe są większe od krótkich przysadek. Przysadki osiągają do 2–2,5 mm długości (są dwa razy krótsze od rozwiniętych szypułek kwiatowych) i są błoniaste poza zielonkawym grzbietem. Szypułki są fioletowe, niebieskie do różowych. Kielich składa się z trzech drobnych (do 3 mm długości), wąskotrójkątnych, brunatnych lub zielonych działek i dwóch okazałych, niebieskich lub fioletowych, okrywających koronę z boków i zwanych skrzydełkami (alae). Skrzydełka są podłużnie eliptyczne, na szczycie tępe lub zaostrzone o długości od 5,6 do 9 mm (najczęściej od 6,5 do 8,5 mm) i szerokości od 3,3 do 5,6 mm. Na skrzydełkach między podłużnymi żyłkami przewodzącymi wyraźnie widoczne są liczne połączenia poprzeczne dzielące ich powierzchnię na kilka do kilkunastu poletek (oczek). Skrzydełka są na tyle duże, że w czasie owocowania okrywają w całości owoc. Korona kwiatu powstaje z trzech zrośniętych w łódeczkę płatków i jest ciemnoniebieska, rzadziej różowa lub biała. Osiąga 6–8 mm długości. Zakończona jest trzema łatkami, z których dwie boczne są całobrzegie, a środkowa na końcu pocięta jest na kilkanaście do ponad 20, rzadko ponad 30, ząbków i frędzli barwy białawej. Pręcików jest 8 w dwóch wiązkach przyrośniętych do korony. Słupek górny z jedną szyjką zakończoną dwudzielnym znamieniem. Owoce siedzące lub prawie siedzące, bocznie spłaszczone torebki schowane między skrzydełkami, które są 1,5 raza dłuższe od owocu. Osiągają od 4 do 6 mm długości i od 3,5 do 5 mm szerokości i zawierają po dwa nasiona. Nasiona są jajowate, owłosione i wyposażone w osnówkę. Osiągają do ok. 3 mm długości, z czego 1/3 stanowi osnówka.

Biologia i występowanie

Gatunek europejski – rozpowszechniony na znacznej części kontynentu. Zwarty zasięg obejmuje Europę Zachodnią wraz z Półwyspem Iberyjskim, Wyspami Brytyjskimi i Owczymi. Najdalej na zachód sięga po Azory. Na południu zasięg obejmuje Półwysep Apeniński i Bałkański, ale na południu Włoch i Grecji występuje rzadko, na rozproszonych stanowiskach. Pojedyncze stanowiska ma także na Sardynii i Korsyce oraz w Azji Mniejszej. Podawany bywa też z północnej Afryki, co jednak uznawane jest za błąd. Wschodnia granica zasięgu obejmuje Rumunię i zachodnią Ukrainę, Białoruś i sięga po rejon Moskwy. Północna granica zasięgu zwartego biegnie w kierunku Zatoki Ryskiej i przecina Półwysep Skandynawski w połowie. Na izolowanych stanowiskach gatunek rośnie dalej na północ wzdłuż wybrzeży Norwegii (sięgając do 68° szerokości północnej), wokół Zatoki Fińskiej i w północnej Rosji po Peczorę. Jako gatunek introdukowany występuje w Ameryce Północnej w Oregonie i rejonie Wielkich Jezior oraz w Nowej Zelandii. W Polsce opisywany jest jako wszędzie częsty lub pospolity. Według atlasu rozmieszczenia roślin w Polsce gatunek rośnie powszechnie w południowej części kraju (Dolny Śląsk, Lubelszczyzna, południowe Podlasie, cały pas wyżyn i pogórza), podczas gdy w środkowej i północnej części kraju lokalnie bywa rzadszy lub niemal brak go zupełnie (np. na Równinie Goleniowskiej, Pojezierzu Krajeńskim i Chodzieskim, na Żuławach i Wysoczyźnie Płońskiej). Gatunek rośnie zwykle w niskich, trawiastych darniach na pastwiskach i łąkach, wrzosowiskach, miedzach, w zaroślach, na skrajach lasów oraz na wydmach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek uznawany jest za charakterystyczny dla muraw bliźniczkowych (tzw. psiar i tłoków) z zespołu Ass. Polygalo-Nardetum oraz Calluno-Nardetum strictae. Utrzymuje się w zbiorowiskach trawiastych nienawożonych i nieużytkowanych, ew. tylko ekstensywnie wypasanych. Na obszarach górskich rośnie do piętra regla dolnego. W Tatrach sięga do rzędnej 1235 m n.p.m., a w Beskidach Pokuckich do 1370 m n.p.m. Rośnie zwykle na glebach świeżych lub umiarkowanie suchych, ubogich, gliniastych, piaszczystych i żwirowych. Obecność tego gatunku świadczyć ma o przynajmniej powierzchniowo kwaśnym odczynie gleby. Według niektórych źródeł gatunek nie toleruje węglanu wapnia w podłożu, ale też np. na Wyspach Brytyjskich często podawany jest z muraw na podłożu wapiennym. Nawożenie łąk i pastwisk powoduje ustępowanie tego gatunku z powodu konkurencji silniej rosnących traw i innych roślin. Ekstensywny wypas zwierząt i zgryzanie silnie rosnących traw jest istotnym warunkiem utrzymywania się tego gatunku na wydmach nadmorskich. Liście krzyżownicy zwyczajnej są minowane przez larwy Liriomyza polygalae (miniarkowate) i bywają porażane przez Ramularia polygalae (grzyby niedoskonałe).

Roślina lecznicza Chociaż w ziołolecznictwie spośród roślin z rodzaju krzyżownica wykorzystywana szerzej jest w zasadzie tylko krzyżownica wirginijska Polygala senega, także krzyżownicy zwyczajnej przypisywane są podobne właściwości. Roślina stosowana jest jednak tylko w ziołolecznictwie ludowym. Substancją czynną są saponiny i glikozyd gaulteryna. Zielu (Herba Polygalae vulgaris) i korzeniowi przypisywane jest działanie stymulujące, wykrztuśne i moczopędne. Roślina stosowana jest także jako środek przeciwgorączkowy i przeciwgośćcowy. Na ziemiach polskich stosowano korzeń jako lek wykrztuśny, napotny i moczopędny, także przy zaparciach, gruźlicy i kolkach. Do celów leczniczych ziele pozyskiwane jest ze stanowisk naturalnych. Z gatunku tego wyizolowano ksanton działający toksycznie na linię komórkową Lovo (rak jelita grubego).Roślina jadalna Liście krzyżownicy zwyczajnej wykorzystywane były jako substytut herbaty, w tym także do fałszowania herbaty zielonej.Inne zastosowania Pędy krzyżownicy zwyczajnej chętnie są zgryzane przez bydło domowe, zarówno zielone jak i po wyschnięciu. Wierzono, że rośliny te powodują zwiększenie mleczności krów, czego wyrazem jest nazwa naukowa nadana przez Linneusza, ale też nazwy zwyczajowe w różnych językach np. w angielskim (common milkwort), czeskim (mlečnice) czy dawniej w polskim (mlecznica). Roślina bywa uprawiana jako ozdobna.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:31:24]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986946. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.