Wirtualny atlas roślin: Pierwiosnek omączony / Primula farinosa

Pierwiosnek omączony, pierwiosnka omączona (Primula farinosa L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny pierwiosnkowatych. Jego zasięg występowania obejmuje rozległe połacie Eurazji, jednak stanowiska w jego obrębie ma zwykle rozproszone. Na wielu obszarach gatunek jest skrajnie rzadki lub wyginął. Rośnie na pastwiskach, wilgotnych łąkach, torfowiskach i źródliskach. W Polsce gatunek objęty jest ochroną prawną. Dawniej podawany był w Polsce w sumie na dziewięciu stanowiskach, jednak na wszystkich wyginął. W 2008 roku wymieniony został jako utrzymujący się tylko w jednym miejscu – na stokach Radziejowej w Beskidzie Sądeckim. Pierwiosnek omączony bywa uprawiany jako roślina ozdobna rabatowa i w ogrodach skalnych. Zalecany jest do masowego rozmnażania w szkółkach bylinowych, m.in. ze względu na łatwość namnażania.

Pokrój hemikryptofit z gęstą różyczką liściową i głąbikiem różnej wysokości – krótkim do 3 cm i grubym albo cienkim i osiągającym do 20 cm lub rzadko nawet więcej (do 30 cm). Zarówno głąbik jak i liście są pokryte nielicznymi, jednokomórkowymi włoskami gruczołowymi. Młody głąbik jest także omączony w całości. Z czasem omączony jest tylko w górnej części, poza tym omączenie obecne jest na szypułkach, przysadkach, kielichu i liściach od spodu. Liście skupione w różyczkę liściową. Są nieco mięsiste, ale miękkie. Długości od 1 do 5 cm, rzadko do 10 cm i szerokie do 2–3 cm. Odwrotnie jajowatopodługowate do eliptycznych, o nasadzie klinowato zwężonej, na szczycie tępe lub słabo zaostrzone. Blaszka liściowa jest wyraźnie lub słabo ząbkowana, a nawet całobrzega. Liście w pączku są podwinięte ku dołowi. Z wyraźną żyłką główną i brakiem siatki żyłek (słabo pomarszczone). Dojrzałe liście nagie, z wierzchu zielone, na spodniej stronie żółtawo lub białawo omączone. Młode liście omączone są z obu stron. Kwiaty zebrane w liczbie od kilku do 15, czasem nawet do 30 w baldaszek na szczycie głąbika. Często nie wszystkie pąki kwiatowe się rozwijają. Kwiaty osadzone są na szypułkach długości ok. 5 mm. U ich nasady wyrastają wąskolancetowate przysadki, o długości od 2 do 8 mm i workowato rozdętej nasadzie. Młode listki okwiatu są elastyczne, podczas owocowania jednak sztywnieją. Kielich zrosłodziałkowy jest walcowaty i pięciokanciasty o średnicy 2 mm i długości do 6 mm, omączony od wewnątrz i od zewnątrz. Ząbki na szczycie tępe, rzadziej zaostrzone, często ciemniejsze u góry – zaczerwienione lub czarne, sięgają do połowy długości rurki kielicha lub są krótsze. Korona kwiatu jest pięciopłatkowa, różowoliliowa, czasem ciemniejsza – czerwona, albo bardziej niebieskawa lub biała, płasko rozpostarta, o średnicy 10–16 mm. U nasady płatki są zrośnięte w rurkę o długości 5–8 mm, barwy żółto-zielonej. W górnej części są odwrotnie sercowato wycięte do połowy długości. Przy wlocie do gardzieli znajdują się żółte osklepki. Występuje różnosłupkowość – u jednych roślin pręciki sięgają górnej części rurki korony, a słupek sięga tylko do połowy jej długości, u innych jest odwrotnie – pręciki są krótsze, a słupek dłuższy. Owoce cylindryczne torebki wyrastające ponad kielich (o długości do 9 mm), początkowo zielone i omączone, z czasem brązowiejące. Osadzone są na szypułce wydłużającej się w trakcie owocowania. Dojrzałe otwierają się na szczycie 5 tępymi, trójkątnymi klapkami o długości 1 mm. Nasiona są drobne i liczne, o średnicy 0,5 mm do 1,2 mm i długości do 1,8 mm. Mają kształt niewyraźnie groniasty i są drobno brodawkowate.

Biologia i występowanie

Rośnie na terenach bezdrzewnych, zwłaszcza na podłożu wapiennym, na eutroficznych torfowiskach soligenicznych. Rozwija się zwykle na mikrosiedliskach o przerwanej pokrywie roślinnej, np. na krawędziach erodowanych trawertynów w kompleksach źródliskowych i kęp powstających w podmokłym gruncie w wyniku wydeptywania go przez wypasane bydło. Kiełkuje też i rozwija się z powodzeniem na darni mszystej. Zasiedla zarówno podmokłe pastwiska równinne, jak i stoki wzniesień, przy czym w takich przypadkach skupia się przy brzegach strumieni. Zwykle spotykany jest przy tym na stokach o ekspozycji północnej, niemal nigdy zaś południowej. W Polsce na jedynym stanowisku w Beskidzie Sądeckim rośnie na górskiej młace. Mimo że zazwyczaj notowany jest na terenach podmokłych – zasiedla także świeże murawy i pastwiska. Uznawany jest za gatunek wskaźnikowy gleb bogatych w wapń, jednak nie ogranicza się wyłącznie do takich siedlisk. Rośnie na płytkich glebach kształtujących się na skałach wapiennych, ale także na glinach i torfach. Notowany jest także ze stanowisk na glebach kwaśnych, gdzie rośnie w towarzystwie takich roślin acydofilnych jak turzyca pospolita (Carex nigra) i ukwap dwupienny (Antennaria dioica). Występuje w stanie naturalnym w Europie i w Azji. W dawnym, szerokim ujęciu systematycznym gatunek podawany był także z gór Ameryki Północnej i Południowej, gdzie współcześnie wyróżnia się jednak odrębne gatunki. Zasięg gatunku jest mocno porozrywany, z rozległymi dysjunkcjami między niewielkimi obszarami częstszego występowania. Najczęściej spotykany jest w górach Europy Południowej (Pireneje i Alpy, gdzie rośnie do wysokości 2900 m n.p.m.) i z tego powodu, a także z powodu obecności na rozproszonych stanowiskach w Arktyce oraz górach Azji (m.in. Ałtaj i Tienszan), uznawany bywa we florze za element arktyczno-alpejski. Stwierdzony został nawet na wybrzeżu północnej wyspy Nowej Ziemi (70° N). W warunkach Europy Środkowej jest określany jednak także jako gatunek suboceaniczny – z liczniejszymi stanowiskami w południowej Skandynawii i na wschodnich wybrzeżach Bałtyku. Tu też wyraźnie preferuje siedliska nizinne. Silnie rozczłonkowany zasięg gatunku interpretowany jest jako skutek zmian warunków środowiskowych postępujących od ostatniego zlodowacenia, pod koniec którego gatunek był najszerzej rozprzestrzeniony. W niektórych ujęciach pierwiosnki rosnące na dalekiej północy stanowią odrębne gatunki – Primula scandinavica i Primula stricta. W Polsce jest to gatunek bardzo rzadki. Dawniej podawany był z 9 stanowisk, jednak na wszystkich wyginął. W 2008 wymieniony został jako utrzymujący się tylko na jednym stanowisku – na stokach Radziejowej w Beskidzie Sądeckim (na wysokości około 800 m n.p.m.). Wypas ssaków roślinożernych, zwłaszcza owiec, bydła i koni, ma zróżnicowany efekt dla populacji pierwiosnka omączonego. Z jednej strony zgryzanie kwiatostanów znacząco ogranicza możliwość tworzenia nasion, z drugiej tratowanie wilgotnego gruntu i darni skutkuje tworzeniem optymalnych mikrosiedlisk dla pierwiosnka. Przyziemne rozety liściowe są rzadko zgryzane, czasem są tratowane i przewracane. Rośliny wyrywane są czasem także przez krukowate (ewentualnie uszkadzane są liście), co tłumaczone jest drażnieniem ptaków przez srebrzyście połyskującą dolną stronę liści. Adaptacją do presji dużych roślinożerców jest rozwijanie się w różnych populacjach okazów o długich, jak i krótkich głąbikach. Uznaje się, że jest to przystosowaniem do zrównoważenia presji różnych czynników ekologicznych. Okazy o dłuższych głąbikach są częściej i łatwiej zapylane, jednocześnie jednak są częściej też zgryzane przez roślinożerców. Okazy o krótszych głąbikach mają kwiaty trudniej dostępne dla zapylaczy, jednak prawdopodobieństwo ich zgryzienia jest mniejsze. Spośród bezkręgowców uszkodzenia liści powodują ślimaki. Niewiele jest doniesień o żerowaniu na tym pierwiosnku larw owadów. Obserwowano wielożerną zwójkę Falseuncaria ruficilialna żywiącą się owocami i nasionami. Najwyraźniej tylko z tym gatunkiem związany jest jeden z gatunków roztoczy – Epitrimerus farinosus zebrany z dolnej strony liści pierwiosnków omszonych w Szwecji, powodujący ich chlorozę. Z chorób grzybowych udokumentowano w Anglii porażanie owoców i nasion przez Alternaria sp., a w przypadku populacji w Polsce i Szwajcarii przez Urocystis primulicola Magn.

Pierwiosnek omączony bywa uprawiany jako roślina ozdobna rabatowa i w ogrodach skalnych. Zalecany jest do masowego rozmnażania w szkółkach bylinowych, m.in. ze względu na łatwość namnażania. Może być uprawiany w 4. strefie mrozoodporności. Wymaga stanowisk słonecznych i gleb przepuszczalnych, nie toleruje stagnowania wód.

Podobnie jak inne pierwiosnki, także ten gatunek z powodu obecności saponiny o nazwie primulina może wywoływać dermatozy. Omączenie tworzą nierozpuszczalne w wodzie związki należące do flawonoidów i najprawdopodobniej pełnią funkcje zabezpieczające roślinę przed promieniowaniem UV oraz patogenami.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:41:05]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985696. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.