Wirtualny atlas roślin: Czeremcha amerykańska / Prunus serotina

Czeremcha amerykańska, czeremcha późna (Prunus serotina) – gatunek drzewa lub dużego krzewu z rodziny różowatych, pochodzący z Ameryki Północnej. Introdukowany został do Europy na początku XVII wieku, ale rozprzestrzeniać się zaczął na większą skalę na Starym Kontynencie po wprowadzeniu do tutejszych lasów w XIX i XX wieku. Jest uważany za jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków w Europie środkowej. W Polsce występuje już niemal na całym obszarze kraju. Jedną z przyczyn jego sukcesu jest z jednej strony intensywne wprowadzanie do lasów przez leśników w XX wieku, z drugiej strony brak patogenów ograniczających jego żywotność i rozmnażanie, tak jak to ma miejsce w obrębie naturalnego zasięgu. Ponieważ powoduje w Europie istotne i negatywne zmiany w ekosystemie leśnym, w wielu krajach jest zwalczany. W obrębie naturalnego zasięgu w Ameryce Północnej jest tymczasem drzewem cenionym w gospodarce leśnej ze względu na wartościowe drewno. Poza tym dostarcza jadalnych owoców, wykorzystywany jest także jako roślina lecznicza i ozdobna.

Korzenie system korzeniowy jest płytki – główna masa korzeni zawarta jest w górnej warstwie gleby do 60 cm głębokości. Nieliczne korzenie schodzące w głąb ziemi sięgają 120 cm. Na siedliskach wilgotnych system korzeniowy jest jeszcze płytszy. Pąki tępe, tylko na pędach wegetatywnych zaostrzone. Okryte jasnokasztanowo-brązowymi, zaostrzonymi łuskami. Długości ok. 4 mm. Pokrój w optymalnych warunkach drzewo osiągające zazwyczaj do 30 m wysokości, z pniem o średnicy do 1,5 m (maksymalne odnotowane wymiary to 39 m wysokości i 2,3 m pierśnicy). Korona u silnie rosnących okazów drzewiastych jest wąsko podługowata, z bocznymi konarami krótkimi i rozpostartymi poziomo. Im dalej na północ w obrębie zasięgu, tym drzewa są niższe, a na samej granicy zasięgu gatunek ten często ma pokrój krzewiasty. W warunkach Europy Środkowej czeremcha amerykańska ma znacznie mniejsze rozmiary niż w swej ojczyźnie. 70-letnie drzewa osiągają zwykle ok. 20 m wysokości, pnie często są krzywe. Okazy sadzone i rozsiewające się na glebach słabych, piaszczystych, pokrój mają krzewiasty lub wyrastają na niskie drzewa. Liście ulistnienie skrętoległe. Liście owalne do szeroko lancetowatych, na końcu stopniowo lub nagle zaostrzone, u nasady klinowato zbiegające. Brzeg karbowano-piłkowany z ciemnoczerwonym gruczołkiem u nasady każdego ząbka. Blaszka liściowa nieco skórzasta, z wierzchu ciemnozielona i błyszcząca, od spodu jaśniejsza. Centralna wiązka przewodząca rudo owłosiona zwłaszcza za młodu i w dolnej części liścia. Występuje co najmniej 15 par nerwów bocznych. Liście odmiany typowej osiągają od 5 do 15 cm długości i od 2,5 do 4 cm szerokości. Jesienią liście przebarwiają się na intensywnie żółty kolor. Ogonek liściowy jest cienki, osiąga od 12 do 20 mm długości. Przylistki wcześnie odpadają, są lancetowate, zaostrzone i gruczołowato-piłkowane, o długości 12–20 mm. Kwiaty wyrastają skupione w rozpostartych lub wznoszących się gronach (po przekwitnieniu zwisających) o długości 12–15 cm. Kwiaty mają ok. 6 mm średnicy i osadzone są na nagich lub owłosionych szypułkach, z szybko opadającą, drobną przysadką u nasady. Kubeczkowate dno kwiatowe z krótkimi, zaostrzonymi działkami kielicha jest nagie lub omszone. Działki są odgięte podczas kwitnienia i są trwałe, tj. zostają podczas owocowania. Płatki są szeroko owalne w kolorze białym. W najpłodniejszym okresie, przed 30 rokiem życia, może zakwitać kilka tysięcy kwiatów na 1 m³ korony. Owoce kuliste i błyszczące pestkowce o średnicy od 0,8 do 1,3 cm. Podczas dojrzewania są czerwone i stają się coraz ciemniejsze, aż w stanie dojrzałym przybierają kolor niemal czarny. Skórkę mają cienką, miąższ bardzo soczysty o przyjemnym smaku. Pestka owalna, cienkościenna o długości do 1,2 cm, nieco zaostrzona na końcu. W warunkach podszytu borów owoce zawiązują się z ok. 15% kwiatów.

Biologia i występowanie

Czeremcha amerykańska jest rośliną umiarkowanie światłożądną i najszybciej rośnie w miejscach dobrze nasłonecznionych. Wymagania świetlne są zmienne na różnych etapach rozwoju rośliny. W półcieniu rośnie w lepszych warunkach glebowych, ale już przy mocnym ocienieniu ginie niezależnie od innych cech siedliska. Gatunek w obrębie zasięgu naturalnego występuje w zróżnicowanych warunkach klimatycznych, najlepiej rosnąc w klimacie chłodnym o opadach sięgających 800–1150 mm. Występuje jednak także na półpustyniach (odmiany eximia i virens rosną na obszarach o opadach rocznych do 400 mm). W Europie odmiana typowa rozsiewa się i rośnie także na skrajnie suchych, piaszczystych siedliskach. W środkowej Europie najczęściej jednak występuje w borach różnego typu. Rzadziej rośnie w lasach łęgowych i olsach, co wynika z wrażliwości na nadmierną wilgotność. W północnej części zasięgu sięga do strefy klimatu kontynentalnego cechującego się mroźnymi zimami. Późne przymrozki mogą powodować przemarzanie i opadanie kwiatów, z kolei wczesne przymrozki w końcu lata są przyczyną opadania niedojrzałych owoców, podczas gdy na wczesnowiosenne przymrozki jest odporna. Wymaga gleb przepuszczalnych. Najsilniej rośnie na glebach żyznych, głębokich i wilgotnych, podczas gdy na suchych i jałowych przybiera zwykle formę krzaczastą. Ogólnie jednak ma niewielkie wymagania co do żyzności podłoża. Gatunek jest wrażliwy na zalewy i przybory wód, pożary i działanie silnych wiatrów. Ze względu na wymagania świetlne rośnie w lasach w miejscach prześwietlonych oraz w początkowych fazach sukcesji leśnej. Poza lasami gatunek sadzony jest i rozprzestrzenia się w zadrzewieniach śródpolnych, w parkach, na różnych terenach miejskich, zwłaszcza ekstensywnie użytkowanych lub porzuconych, na terenach poprzemysłowych, a także na odłogach. Gatunek północnoamerykański. Zasięg obejmuje wschodnią część kontynentu po środkową Florydę (Hrabstwo Lake) na południu oraz Kanadę od Nowej Szkocji do Jeziora Górnego na północy. Zachodnia granica zwartego zasięgu biegnie z północy na południe przez środkową część kontynentu, przecinając wschodnią część stanu Dakota Południowa, południowo-wschodnią Nebraskę, wschodni Kansas, środkową część Oklahomy do Teksasu. Dalej na południowy zachód od Arizony po Gwatemalę występują odmiany geograficzne tego gatunku. W południowej części zasięgu unika wybrzeży, w południowych stanach USA także rzadziej rośnie na wybrzeżu, za to na północnych krańcach zasięgu zasiedla nawet nadmorskie klify. W Appalachach odmianę typową można spotkać na wysokości do 1500 m n.p.m., występująca zaś w Ameryce Środkowej odmiana salicifolia rośnie na wysokościach od 1000 do 3000 m n.p.m. Gatunek introdukowany został do Ameryki Południowej (var. salicifolia) oraz do Europy (var. serotina), gdzie stał się uciążliwym gatunkiem inwazyjnym. Jest rozpowszechniony niemal w całej Europie, zwłaszcza w jej części środkowej (Dania, Holandia i północne Niemcy). W Polsce jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym, z wyjątkiem Karpat i północno-wschodniej części kraju. W obrębie naturalnego zasięgu w Ameryce Północnej znanych jest wiele gatunków grzybów, lęgniowców, owadów i innych zwierząt atakujących czeremchę amerykańską. Także na obszarach długotrwałej inwazji gatunek ten wchodzi w układy troficzne z licznymi foliofagami i szkodnikami owoców. Zwierzęta roślinożerne Mimo zawartości kwasu cyjanowodorowego liście tego gatunku są spożywane bez szkody przez jelenie wirginijskie. Owoce są ważnym pożywieniem dla szeregu gatunków ptaków oraz innych zwierząt: lisa rudego, baribala, szopa pracza, dydelfa, wiewiórkowatych i zającowatych. W Europie gatunek nie jest zjadany przez zwierzęta i silna presja roślinożerców w lasach powoduje w efekcie promowanie jego udziału poprzez eliminację konkurujących gatunków rodzimych (np. dębów). Zjadane są natomiast jego owoce, co służy mu do zoochorycznego rozsiewania o skuteczności ok. 20% zawiązanych owoców. Ten sposób rozsiewania pozwala na kiełkowanie nowych roślin w odległości kilkuset metrów od macierzystego osobnika. W Ameryce Północnej na liściach czeremchy żerują gąsienice ćmy (motyla nocnego) Malacosoma americanum oraz Rheumaptera prunivorata, potrafiące ogołocić drzewa z liści. W Polsce czeremcha amerykańska jest m.in. rośliną żywicielską dla prawnie chronionego motyla pazia żeglarza. Stadium gąsienicy tego motyla żywi się liśćmi czeremchy. Żerowanie larwy pazia żeglarza na czeremsze amerykańskiej dosyć często obserwuje się w Warszawie i najbliższych przylegających okolicach. Sadzenie na dużą skalę czeremchy amerykańskiej w borach sosnowych przez leśników w minionym stuleciu przyczyniło się do ekspansji tego rzadkiego motyla na niektórych obszarach Polski. Do rodzimych w Europie gatunków owadów najliczniej żerujących na liściach czeremchy amerykańskiej należy szubarga pięciokropka Gonioctena quinquepunctata. Lęgniowce Przedstawiciele rodzaju Pythium mają istotny wpływ na stan zdrowotny, przyrost biomasy oraz śmiertelność czeremchy amerykańskiej. Patogeny znajdujące się w glebie w obrębie naturalnego zasięgu czeremchy mają wyraźnie negatywny wpływ na jej wzrost i rozmnażanie. Powodują znacznie częściej niż w Europie (od 38 do 462%) zgorzel korzeni, zwiększają śmiertelność siewek (od 80 do 583%) i zmniejszają o 19–45% produkcję biomasy. Czeremcha amerykańska jest przykładem jak wielką rolę odgrywa biota glebowa w kształtowaniu szaty roślinnej i przykładem gatunku inwazyjnego, którego sukces na nowym kontynencie jest w znacznym stopniu zasługą ucieczki od patogenów. Grzyby Także w obrębie naturalnego zasięgu pędy często porażane są przez grzyb Apiosporina morbosa, co przejawia się powstawaniem szorstkich i wydłużonych zgrubień na pniach i gałęziach. Zarówno w obszarze naturalnego występowania, jak i introdukcji, liście atakowane są przez twardnicę Sclerotinia seaveri. Rośliny W obszarach silnej inwazji w Europie Środkowej czeremcha amerykańska uważana jest za „chwast leśny” utrudniający rozwój i wypierający inne gatunki. W tutejszych lasach w miarę wzrostu udziału tego gatunku w podszycie i warstwie drzew – spada zróżnicowanie gatunków współwystępujących. W lasach opanowanych przez czeremchę amerykańską zanika warstwa mszysta i zielna w runie. Utrzymują się lub wkraczają gatunki cienioznośne, gatunki synantropijne o krótkim cyklu rozwojowym i wczesnowiosenne geofity. Utrudniając naturalne odnowienie lasu czeremcha zaburza funkcjonowanie ekosystemu. Jest też silnie inwazyjna na terenach otwartych zagrażając w obszarach masowego występowania trwałości niektórych formacji roślinnych (w Danii np. wrzosowiskom, w Niemczech murawom kserotermicznym i przesuszonym torfowiskom). Przypuszcza się, że gatunek ten oddziałuje allelopatycznie na rośliny towarzyszące, ale fakt ten nie został dotąd jednoznacznie potwierdzony. Badania wskazują jednak na osłabianie rozwoju grzybów mikoryzowych, co utrudnia wzrost innym roślinom. Z kolei czeremcha amerykańska nie toleruje obecności traw w otoczeniu. Także jeżyny, okazałe paprocie i inne byliny ograniczają jej odnowienie (w tym orlica pospolita, astry i nawłocie). Nie tylko silnie rozwinięta warstwa zielna, ale też gruba i występująca z dużym pokryciem warstwa mszysta ogranicza odnowienie czeremchy.

Kwas cyjanowodorowy pozyskiwany z kory młodych pędów stosowany jest w medycynie do sedacji i jako środek tonizujący. Indianie stosowali napar z pędów jako napój uspakajający. Poza tym łyko stosowane było do leczenia przeziębień. Jeszcze do lat 90. XX wieku w USA i Wielkiej Brytanii korę czeremchy amerykańskiej wykorzystywano jako główny składnik syropów na kaszel, zapalenie oskrzeli i astmę. Z kolei w Ameryce Środkowej do łagodzenia objawów chorób górnych dróg oddechowych wykorzystywano syrop z owoców. Tam też wywarem z liści leczono biegunki i dyzenterię oraz stosowano go w formie okładów w celu łagodzenia stanów zapalnych. Sproszkowana kora używana była do przemywania oczu. Stwierdzono też, że wyciągi z tego gatunku mają znaczny potencjał antyoksydacyjny, czyniąc go potencjalnie wartościowym surowcem do produkcji fitofarmaceutyków i kosmetyków.
Owoce są jadalne i opisywane jako smaczne. Nadają się m.in. do sporządzania nalewki alkoholowej oraz do aromatyzowania likierów, rumu i brandy. Mogą służyć do wyrobu galaretek i dżemów przetwarzane razem z jabłkami lub po dodaniu pektyn. Owoce odmiany typowej były cenione i często spożywane surowe lub suszone przez Indian północnoamerykańskich. Odżibwejowie rozcierali suszone owoce na mąkę. Menomini zostawiali owoce do sfermentowania i dopiero potem je spożywali.Jeszcze większe znaczenie spożywcze mają owoce odmiany salicifolia pochodzącej z Ameryki Środkowej i zwane tam capulin. Drzewa tej odmiany już w czasach przedkolumbijskich były szeroko uprawiane w Ameryce Środkowej i rozprzestrzenione jako owocowe także poza nią na obszarze obecnej Kolumbii, Ekwadoru, Peru i Boliwii. Podczas podboju Ameryki były podstawowym pożywieniem Hiszpanów. W okresie owocowania, tj. od maja do września wielkie ilości owoców tej odmiany spotkać można w lokalnej ofercie handlowej w tych krajach. Poza obszarem tradycyjnej uprawy odmiana jest mało znana i wykorzystywana jako drzewo owocowe. W 1924 sprowadzono ją do uprawy na Filipinach. Według niektórych źródeł owoce nadają się do spożycia po przegotowaniu, surowe mogą bowiem mieć działanie duszące.
Olej zawarty w nasionach wykorzystywany jest do wyrobu mydeł i farb. W Gwatemali młode okazy odmiany salicifolia wykorzystywane są jako podkładki do szczepienia innych gatunków z rodzaju Prunus s. l. Czeremcha amerykańska jest też rośliną miododajną, bardziej cenioną przez środkowoeuropejskich pszczelarzy niż rodzima czeremcha zwyczajna. Z 10 kwiatów uzyskuje się średnio 3,02 mg (1,0-10,0) cukrów oraz 4,38 mg (3,2-5,7) pyłków. W przeliczeniu na hektar uzyskać można wydajność wynoszącą 15 kg (5-25) cukrów i 22 kg (18-30) pyłków.

Kora i liście po roztarciu pachną. Istotnym składnikiem chemicznym liści i kwiatostanów są flawonoidy, których wyizolowano co najmniej 14, m.in. kwercetynę, kemferol i izoramnetynę. Spośród ich składników największy udział ma hiperozyd – glikozyd kwercetyny. Osiąga on w liściach stężenie ponad 2% wiosną, po czym spada do 1,2% latem i 1,5% jesienią. Kolejne miejsce zajmuje awikularyna osiągająca stężenie do 1,8% wiosną i ok. 1% w innych porach roku. Za barwę owoców odpowiadają barwniki antocyjanidynowe, głównie pochodne cyjanidyny – cyjanidyno-3-rutynozyd (63%) i cyjanidyno-3-glukozyd (34%). Nasiona czeremchy zawierają 30–38% półtwardego oleju roślinnego barwy żółtej. Składa się on głównie z kwasu oleinowego (35%), eleostearynowego (27%), linolowego (27%), palmitynowego (4%) i stearynowego (4%).

Roślina trująca
Liście, pędy, kora (zwłaszcza na korzeniach i młodych pędach) i nasiona czeremchy amerykańskiej zawierają glikozydy cyjanogenne, które podczas trawienia ulegają rozkładowi na kwas cyjanowodorowy o gorzkim smaku. Największe stężenie toksyny znajduje się w więdnących liściach i to one są główną przyczyną zatruć zwierząt hodowlanych. Według niektórych autorów są one główną przyczyną śmiertelnych zatruć zwierząt w południowo-wschodniej części Stanów Zjednoczonych.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-10-01 00:18:05]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=71397846. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.