Wirtualny atlas roślin: Dąb szypułkowy / Quercus robur

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.) – gatunek typowy dla rodzaju dębów, obejmującego drzewa liściaste z rodziny bukowatych (Fagaceae). Występuje naturalnie w niemal całej Europie (z wyjątkiem północnej Skandynawii), na Kaukazie oraz w Azji Zachodniej. W Polsce jest bardziej pospolity od dębu bezszypułkowego. Ceniony jest w przemyśle drzewnym (ze względu na wytrzymałe, twarde i trwałe drewno) oraz leśnictwie. Jest gatunkiem długowiecznym – żyje ponad 1000 lat. Jest jednym z najbardziej charakterystycznych drzew w europejskim krajobrazie. Ze względu na okazałe rozmiary, jakie osiąga, sprawia majestatyczne wrażenie i dlatego odgrywa istotną rolę w symbolice i kultach religijnych. Jest symbolem długowieczności, dostojeństwa i siły. Stare okazy często chronione są jako pomniki przyrody. Jest gatunkiem kluczowym.

Pąki pąki skrętoległe (2/5), krótkie, jajowate, najczęściej słabo zaostrzone na wierzchołku, na przekroju poprzecznym mają kształt zbliżony do pięciokąta. Łuski są brązowe, czarno obrzeżone, na końcach czarne, szaro owłosione. Pąk szczytowy ma pomarańczowobrązową barwę i okrągławy kształt. Otoczony jest zwykle kilkoma pąkami bocznymi, które osadzone są na pędzie płytko i wyraźnie odchylone są od pędu. Pokrój zrzucające liście drzewo dorastające do 38 m wysokości (czasami nawet do 50 m). Korona drzewa jest szeroka, nieregularna i rozgałęziona, jednak generalnie solitery mają koronę szerokostożkowatą i nisko osadzoną, natomiast w drzewostanach – jajowatą lub cylindryczną oraz osadzoną wyżej na pniu. Liście ułożone są skrętolegle, wyrastają w pękach. Blaszka liściowa jest skórzasta, nieregularna, asymetryczna i ma w zarysie eliptyczny lub odwrotnie jajowaty kształt (nieco szersza przy wierzchołku). Mierzy 5–18 cm długości (średnio 11–12 cm) i szerokość 2,5–12 cm (średnio 6–7 cm), jest z 4–7 parami nieregularnych, zaokrąglonych klap na brzegu (klapy są ostro zakończony tylko u siewek), ma uszkowatą nasadę (dwie małe klapy okalają ogonek) i zaokrąglony (lub nawet wycięty) wierzchołek. Górna powierzchnia jest naga, połyskująca i ma ciemnozieloną barwę, natomiast od spodu jest żółtawozielona albo niebieskawozielona i naga (mogą jednak się zdarzać pojedyncze włoski). Mają 57 par żyłek drugorzędnych dochodzących do szczytów klap i głębokich, wąskich wcięć między nimi. Ogonek liściowy jest krótki (zazwyczaj nie przekracza 7 mm długości), nagi, półkolisty w przekroju, o żółtawej barwie. Kwiaty rozdzielnopłciowe. Kwiaty męskie są zebrane w długie, luźne, zwisające, nieciągłe kotki o barwie od żółtej do bladozielonej (pomarańczowieją, gdy pojawią się liście) i długości 2–6 cm. Osie kwiatostanów są nagie. Wyrastają po 2–3 z pąków bocznych zeszłorocznych pędów. Ich okwiat składa się z 6–8 listków. Mają od 5 do 8 nagich pręcików. Zgrupowane po kilka sztuk i wyrastające z pąków bocznych zeszłorocznych pędów. Kwiaty żeńskie są niepozorne, rozwijają się na szczytach tegorocznych pędów, zebrane po 2–5 w kwiatostany na długich szypułkach. Okwiat złożony jest z 6 małych, bezwłosych listków. Okrągła zalążnia okryta jest łuskami kupuli. Owocolistki są krótkie, zwieńczone spłaszczonymi, potrójnie klapowanymi znamionami. Kiedy kwiat zostaje zapłodniony, zalążnia zaczyna się rozrastać razem w kupuli (zalążnia powiększa się jednak szybciej od miseczki). Owoce orzechy potocznie nazywane żołędziami dorastają do 1,5–3,5 cm długości oraz 1,5–2 cm szerokości, są gładkie, początkowo mają zieloną barwę, lecz gdy dojrzewają, zmieniają kolor na brązowy, z charakterystycznymi paskami (są one widoczne tylko na świeżych żołędziach – gdy wyschną zanikają, lecz po ich namoczeniu ponownie się ukazują). Ich kształt jest zmienny – od jajowatego do podługowatego, z ostrym wyrostkiem na szczycie. Zebrane są po 1–3 na smukłych, giętkich szypułkach o długości 5–12 cm. Osadzone są w półokrągłych, nagich, zielonych kupulach do mniej więcej ⅓ ich długości. Kupula ma trójkątne, ściśnięte, lekko owłosione łuski. Żołędzie oddzielają się od miseczki, gdy dojrzeją. Masa 1000 szt. żołędzi to 2–7 kg (przeciętnie 4 kg). W jednym kilogramie mieści się ich 145–500 sztuk.

Biologia i występowanie

Zasięg występowania dębu szypułkowego obejmuje niemal całą Europę. Gatunek rośnie także na Kaukazie oraz w Azji Zachodniej. W Europie występuje w takich państwach jak Portugalia, Hiszpania, Francja, Irlandia, Wielka Brytania, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania, Holandia, Belgia, Niemcy, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Austria, Szwajcaria, Włochy, Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra, Albania, Macedonia Północna, Grecja, Bułgaria, Rumunia, Mołdawia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia i Rosja (jej europejska część, Dagestan i Kaukaz Północny). W Azji został zaobserwowany w Gruzji, Armenii, Azerbejdżanie, Turcji oraz Iranie. Na północy jest spotykany do 63° szerokości północnej – jest nieobecny na północnym skraju Szkocji, w północnej Norwegii, Szwecji i Rosji, kwestionowane jest jego występowanie w Finlandii. Na południu swoim zasięgiem obejmuje północną część Półwyspu Iberyjskiego, Półwyspu Apenińskiego oraz część Półwyspu Bałkańskiego. Na wschodzie jego zasięg sięga po góry Ural. W Polsce jest rozprzestrzeniony niemal na całym obszarze państwa jedynie w Tatrach i na Podhalu nie rośnie w stanie naturalnym. We Francji jest spotykany na terenie całego kraju. W Szwajcarii jest powszechny na Wyżynie Szwajcarskiej, w kantonach Genewa, Ticino i Vaud oraz nieco rzadziej dolinach górskich. We Włoszech rośnie na terenie całego kraju, oprócz Sycylii. Występuje zarówno w klimacie morskim, jak i kontynentalnym. Występuje od 7. do 10. strefy mrozoodporności. Dobrze znosi niskie temperatury, lecz jest wrażliwy na późne przymrozki. Okres wegetacyjny dla dębu szypułkowego wynosi co najmniej 130–140 dni. Rośnie głównie na równinach, a w obszary górskie wkracza zwykle dolinami. Występuje na wysokości do 1300 m n.p.m. W południowej Polsce występuje do wysokości 600 m n.p.m. – powyżej spotkać można tylko pojedyncze okazy (na dużych wysokościach skarłowaciałe). Najwyżej odnotowane występowanie w Polsce (Karkonosze) to 925 m n.p.m. We Włoszech występuje do 800 m n.p.m. Najwyżej odnotowany w Europie w Alpach (1420 m n.p.m.), w Azji na Kaukazie w podgatunku pedunculiflora – 1800 m n.p.m. Dąb ma o wiele mniejszą zdolność tworzenia specjalnych zespołów roślinnych niż buk. Jest gatunkiem wyróżniającym dla: podzwiązku Ulmenion minoris, zespołu Ficario-Ulmetum minoris, dla grupy zespołów dąbrów niżowych na glebach wilgotnych, zespołu Betulo pendulae-Quercetum roboris, dla dąbrów podgórskich na glebach oglejonych, borów mieszanych, zespołu Calamagrostio villosae-Pinetum i Frangulo-Rubetum plicati. Występuje w lasach mieszanych – często z grabem w grądzie lub sosną w borach mieszanych. Czasem tworzy dąbrowy (Quercetum). Często występuje przy ciekach wodnych oraz na rozlewiskach w dolinach dużych rzek, gdzie wchodzi w skład łęgów. Na wilgotnych piaskach przybiera karłowaty, niski i krzywy pokrój. W Polsce największe skupiska tego gatunku to Puszcza Białowieska, Puszcza Borecka, dolina Odry na Nizinie Śląskiej oraz Dąbrowy Krotoszyńskie, lasy czeszewskie i czerniejewskie na Nizinie Południowowielkopolskiej. Niektóre dęby w Puszczy Białowieskiej osiągają wysokość 43 m (pierśnica do 3 m) i są uważane za jedne z najwyższych przedstawicieli swego gatunku. Jest drzewem światłolubnym. Tylko młode sadzonki (do 2–3 lat) tolerują zacienienie, później pędy przewodzące zasychają, a z pąków śpiących w szyjce korzeniowej rozwijają się nowe pędy. Wówczas przybierają one postać krzewów. Jeśli okaz dłużej znajduje się w cieniu drzewostanu, może on wytrwać przez dłuższy okres w postaci małego drzewka o parasolowatej koronie. Gdy zostanie odsłonięty, rozpoczyna pionowy wzrost. Dąb szypułkowy dobrze znosi zacienienie boczne, jednak jest wrażliwy na ocienienie górne. Rośnie na żyznych, świeżych, głębokich, bogatych w związki mineralne i organiczne glebach. Preferuje podłoże gliniaste, mulaste, piaszczyste czy torfowe. Najlepiej rośnie na glebach o obojętnym odczynie kwasowości. Dobrze znosi okresowe zalewanie. Liczba chromosomów: 2n = 24.

Surowiec zielarski Kora dębu – Cortex Quercus (również z dębu bezszypułkowego) o grubości 1–3 mm barwy jasnobrunatnej lub czerwonobrunatnej, gładka, ze srebrzystym połyskiem, niekiedy zielonawa wskutek obecności glonów. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 3% garbników skondensowanych, w przeliczeniu na pirogalol. Wyizolowano również kilka elagotanin i protoantocyjanidyn: katalginę, weskolaginę i pedmolaginę. W starszych lub dłużej składowanych korach tworzą się nieczynne i nierozpuszczalne w wodzie flobafeny. Zawartość garbników w dużym stopniu zależy od czasu zbioru i wieku gałązek. Działanie Kora dębu jest typowym surowcem garbnikowym znanym jako środek ściągający (łac. adstringens). Odwar stosuje się do płukanek, okładów i obmywań przy stanach zapalnych skóry, błon śluzowych, nadmiernej potliwości, odmrożeniach i lekkich oparzeniach. Występuje też w tabletkach na biegunkę, gdyż garbniki katechinowe wiążą się z grupami aminowymi białek i tworzą na powierzchni błony śluzowej jelita warstwę ochronną, która utrudnia przenikanie wody do światła jelita i zostaje osłabiony ruch perystaltyczny. Posiada właściwości ściągające, przeciwzapalne, bakteriobójcze oraz przeciwbiegunkowe. Dawkowanie i przeciwwskazania Doustnie w odwarach stosuje się dawki jednorazowe w ilości 3 g na dobę. Zewnętrznie używa się od 5 do 10 gramów surowca. Nie należy stosować doustnie w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka i łącznie z preparatami zawierającymi alkaloidy, sole żelaza i magnezu. Surowiec nie wykazuje działania alergizującego. Zbiór i suszenie Korę zdejmuje się (nacinanie tylko nierdzewnym nożem) na wiosnę przed rozwojem liści z młodych gałęzi (mających 3–5 lat), o grubości do 4 cm, posiadającą lśniącą korę. Surowiec pozyskiwany jest przy okazji zrębów, trzebieży i prześwietlania młodych lasów. Kora suszona jest w temperaturze do 35 °C w cieniu. Czas przechowywania – do 2 lat.
Galasy: narośla na liściach wywołane przez kilka gatunków błonkówek z rodziny galasówkowatych (np. galasówka dębianka (Cynips quercus-folii)) mają wysoką zawartość taniny, dawniej wykorzystywane do produkcji atramentu oraz w medycynie ludowej. Garbarstwo: dawniej ‘dębienie’. Wykorzystywano w nim głównie korę dębową, ze względu na wysoką zawartość garbników. W celu uzyskania surowca zakładano drzewostany, w których okorowywano dęby już po 12–15 latach. Żołędzie: Ważny składnik pokarmowy wielu zwierząt leśnych – ssaków (dzik, żołędnica europejska, koszatka leśna) i ptaków (sójka, głuszec, grubodziób). W średniowieczu wartość dąbrowy nie zależała od ilości drewna znajdującego się w lesie, ale od liczby świń, które był w stanie wyżywić las. Pierwsze zakładane w Europie lasy (były wysiewane) stanowiły pastwiska dla świń, a nie plantacje drzew. Na utuczenie jednego wieprza potrzeba było 25 dorosłych dębów. Dawniej po wysuszeniu, zmieleniu i odpowiednim przygotowaniu używane jako surogat (namiastka) kawy. Prażone żołędzie były także czasem wykorzystywane do wyrobu wódki, a w okresach nieurodzaju zmielone, dodawano do mąki. Roślina ozdobna: niektóre odmiany są bardzo dekoracyjne. Często sadzony jako drzewo pamiątkowe, żyje najdłużej z krajowych drzew liściastych. Dobrze znosi cięcie, dzięki czemu może być stosowany na żywopłoty i formowane szpalery. Wykorzystywany także do obsadzania parków, osiedli oraz do nasadzeń przydrożnych.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:55:23]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985319. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.