Wirtualny atlas roślin: Robinia akacjowa / Robinia pseudoacacia

Robinia akacjowa, robinia biała, grochodrzew akacjowy (Robinia pseudoacacia L.) – gatunek drzew należący do rodziny bobowatych. Pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej, ale został szeroko rozprzestrzeniony i zaaklimatyzowany na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. W rodzimym zasięgu jest krótkotrwałym gatunkiem pionierskim rosnącym w leśnych lukach. Na innych kontynentach, gatunek ten jest znacznie bardziej trwały dzięki uwolnieniu od licznych patogenów. Początkowo, w XVII wieku, rozprzestrzeniany był jako roślina ozdobna. Z czasem wzrosło jego znaczenie użytkowe – zaczął być ceniony jako źródło drewna, roślina miododajna, lecznicza, a ze względu na małe wymagania i silne rozrastanie się wegetatywne – sadzony jest na gruntach zdegradowanych dla ich ochrony przed erozją. Po dwóch wiekach wykorzystywania i promowania gatunku, rozwoju jego akceptacji, włącznie z wychwalaniem przez artystów, w połowie XX zaczęto zdawać sobie sprawę z jego wad. Ponieważ jest bardzo ekspansywny i trudny w zwalczaniu oraz ma negatywny wpływ na środowisko – przekształca glebę, ogranicza zróżnicowanie gatunkowe – zaliczany jest współcześnie do najbardziej problematycznych gatunków inwazyjnych. W Europie zaleca się bezwzględne zwalczanie tego gatunku na obszarach przyrodniczo cennych. W Polsce nie powinien być sadzony w pobliżu lasów, wydm i dolin, w otwartym krajobrazie, na obszarach chronionych i w ich otulinie. Drzewo potocznie nazywane jest także „akacją”, co jest mylące, ponieważ jest to nazwa odrębnego rodzaju drzew.

Korzenie początkowo tworzy silny korzeń palowy, potem silnie rozrastają się korzenie boczne. System korzeniowy jest bardzo rozległy i zwykle dość płytki – sięga na odległość ok. 15 m od pnia (maksymalnie do 1,5-krotnej wysokości drzewa) i na głębokość 4 m, ale w miejscach suchych korzenie sięgają głęboko – do ponad 7 m. Z korzeni bardzo łatwo powstają liczne odrosty. Pokrój drzewo dorastające zwykle do 25 m wysokości (osiąga najbardziej okazałe rozmiary w obrębie rodzaju). Rosnąc pojedynczo przeważnie nie przekracza 20 m (najczęściej 12–18 m), natomiast w drzewostanach może sięgać nawet do 30 m. Pojedyncze, najwyższe okazy na Węgrzech osiągnęły 35 m, w Polsce 34 m, w Niemczech 33 m wysokości, w USA 29 m. Rekordzistą jest drzewo z Francji o wysokości 39 m. Pień zwykle pochylony, czasem zygzakowaty, pokryty zgrubieniami i naroślami, u drzew rosnących w zwarciu i u odmian uprawnych też prosty, zwykle o średnicy do 1–1,5 m. W Polsce najgrubsza robinia akacjowa na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych rośnie w miejscowości Łęgowo w gminie Sulechów – ma 507 cm obwodu i 20 metrów wysokości. Pień robinii jest zwykle krótki i rozwidla się na wiele konarów o podobnej wielkości. Gałęzie są wzniesione, często skręcają się i krzywią, odgałęzienia dalszego rzędu odstają lub lekko zwieszają, część gałązek w obrębie korony często zasycha. Korona drzewa jest luźna i nieregularna, owalna, najszersza w górze, do parasolowatej. Najszersza jest w przypadku drzew wolno rosnących, smukła w przypadku drzew rosnących w zwarciu. Zwykle osiąga ok. 6–10,5 m średnicy. Pędy młode są przeważnie nagie lub słabo owłosione, czasem nieco graniaste do bruzdowanych, najpierw oliwkowozielone, potem czerwonawobrązowe do ciemnoczerwonych. Na silniej rosnących pędach, u młodych roślin i w dolnej części korony starych, u nasady liści i pąków rozwijają się parami silne, ostre ciernie (przekształcone przylistki) osiągające od 5 do 15 mm długości. Nad nimi znajdują się drobne, zagłębione w pędzie pąki, pozbawione łusek pąkowych. Na młodych drzewach i gałęziach kora jest gładka i brązowawa, z wiekiem staje się coraz bardziej spękana, z głębokimi bruzdami, szarobrązowa, bardzo gruba. Liście ulistnienie skrętoległe. Liście nieparzysto pierzastozłożone z 7–25 (zwykle 9–19) listków eliptycznych lub jajowatych, o zaokrąglonych obu końcach, na wierzchołku nieco wycięte i tu z małym kończykiem. Listki osiągają od 3 do 4,5 cm, wyjątkowo do 6 cm długości, a całe liście zazwyczaj od 15 do 36 cm. Blaszki są niemal nagie (za młodu krótko owłosione), na górnej stronie są żywozielone lub niebieskawozielone, na spodniej zaś szaro- lub sinozielone. Jesienią przebarwiają się na żółto lub pozostają zielone. Listki wykonują ruchy fotonastyczne w zależności od warunków świetlnych – w świetle rozproszonym są rozpostarte, w silnym oświetleniu słonecznym stulają się ku górze, a w mroku opadają ku dołowi. W górnej części korony przylistki nie przekształcają się w ciernie – są drobne i szybko odpadają. Kwiaty motylkowe, zebrane są po 15–25 w zwisające grona długości 10–20 cm, wyrastające w kątach liści. Kwiaty rozwijają się na szypułkach długości 7–8 mm, wspartych szybko odpadającymi przysadkami. Początkowo są wzniesione, później zwisają. Kielich osiąga 7–9 mm długości, jest dzwonkowaty, zwieńczony 5 trójkątnymi lub jajowato-trójkątnymi ząbkami. Jest przylegająco owłosiony, żółtawy. Korona kwiatu biała, rzadziej kremowa z żółtą plamką na żagielku. Żagielek jest zaokrąglony, na szczycie nieco zatokowo wycięty, osiąga 1,6 cm wysokości i 1,9 cm szerokości. Cały kwiat osiąga do 2–2,5 cm długości. Wewnątrz korony znajduje się 10 pręcików, z których 9 jest zrośniętych, 1 pręcik jest wolny (naprzeciwległy względem żagielka). Zalążnia rozwija się na trzonku, z 18–22 zalążkami, jest równowąska, długości 1,2 cm, naga, zwieńczona długo zaostrzoną szyjką słupka o długości 8 mm, w górze wygiętą i szczotkowato owłosioną, ze szczytowym, główkowatym znamieniem. Owoce nagie, gładkie, spłaszczone i równowąskie strąki barwy ciemnobrunatnej (wewnątrz są jasne, jedwabisto połyskujące). W gronach dojrzewa ich po kilka i zwisają długo zachowując się na drzewie. Osiągają od 5 do 12 cm długości i od 1 do 1,3 cm szerokości. Osadzone są w trwałym kielichu. Zawierają od 2 do 15 (najczęściej od 3 do 10) brązowawych lub ciemnobrązowych (czasem też oliwkowozielonych), często nakrapianych, nieco błyszczących nasion o nerkowatym kształcie, długości 5–6 mm i szerokości 3 mm.

Biologia i występowanie

Robinia akacjowa pierwotnie rosła w Ameryce Północnej na dwóch obszarach rozdzielonych dysjunkcją – we wschodniej części USA w południowych Appalachach (od środkowej Pensylwanii po północną Georgię) oraz na położonych w środkowej części tego kraju Wyżynie Ozark i Górach Ouachita na terenie stanów: Arkansas, Missouri i Oklahoma. Początkowo jako roślina ozdobna, a później także z różnych względów użytkowych gatunek został szeroko rozprzestrzeniony poza swój pierwotny zasięg. Powtarzana w różnych publikacjach informacja o introdukcji gatunku do Europy już w 1601 roku jest wskazywana jako błędna, ponieważ robinia nie została wykazana przez Jeana Robina (uznawanego za pierwszego jej hodowcę w Europie) na liście uprawianych roślin jeszcze w 1623. Przyjmuje się więc, że ten ogrodnik francuskiego króla Henryka IV, a następnie Ludwika XIII, otrzymał nasiona robinii po tej dacie (na pewno zaś przed 1635, kiedy to gatunek został już podany z Paryża). Robin uprawiał robinię w ogrodzie, który znajdował się w miejscu współczesnego Place Dauphine. Syn Jeana, Vespasien Robin (1579–1662), jeden z ukorzenionych odrostów posadził na Skwerze René-Viviani, gdzie okaz ten rośnie do dziś jako najstarsze drzewo Paryża. Niezależnie od introdukcji do Francji nasiona robinii pochodzące z rejonu Appalachów w Wirginii przesłane zostały przez angielskiego botanika i podróżnika, Johna Tradescanta (starszego) (1570–1638) do Londynu, gdzie uprawiane były w jego kolekcji w Lambeth w 1634. W ciągu XVII wieku gatunek został rozprzestrzeniony w Europie – do Lejdy (Holandia) trafił w 1641, do Padwy we Włoszech w 1662, do Berlina w 1672, a do Uppsali w Szwecji w 1685. Drzewo rozprzestrzeniane było początkowo jako ozdobne. W końcu XVIII i w XIX wieku było promowane (zwłaszcza w Niemczech) do upraw o charakterze leśnym w celach użytkowych (w celu produkcji drewna i przeciwdziałania erozji). Na ziemiach polskich gatunek znany jest co najmniej od 1806 (wówczas udokumentowany został w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego), ewentualnie od 1760 w Wielkopolsce. We florze Polski jest zadomowionym i inwazyjnym antropofitem. Uznawany jest za gatunek inwazyjny w skali całego kraju o najwyższej klasie inwazyjności, ale przynajmniej jeszcze na przełomie XX i XXI był rzadki w Karpatach, na Pomorzu Środkowym, w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim. Jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem obcym w parkach narodowych i krajobrazowych – występuje w ok. 94% obiektów tego typu w Polsce. Robinia akacjowa została rozpowszechniona na wszystkich kontynentach w strefach umiarkowanych – w całej Europie, we wszystkich stanach USA (z wyjątkiem Alaski), w Kanadzie (poza jej północną częścią), w Azji, Australii, na Nowej Zelandii, Reunionie, w południowej Afryce i Ameryce Południowej. Globalne ocieplenie skutkować ma poszerzaniem areału występowania tego gatunku. Pierwsze doniesienia o spontanicznym rozprzestrzenianiu się gatunku poza naturalnym zasięgiem pochodzą z 1888 z Wielkiej Brytanii. Ze skali inwazyjności i problematyczności robinii zaczęto zdawać sobie sprawę dopiero około połowy XX wieku. Zaczął być uznawany za jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków na świecie – trafił na listę 40 najbardziej inwazyjnych gatunków drzewiastych, 26 najbardziej szkodliwie wpływających na środowisko gatunków obcych w Europie, wymieniany jest wśród najbardziej inwazyjnych i problematycznych w światowych bazach danych o gatunkach inwazyjnych i na krajowych czarnych listach. Odmiany ozdobne robinii w Polsce są raczej rzadko spotykane z wyjątkiem odmiany kulistej lub podobnej do niej odmiany Bessona rosnących czasem w niektórych miastach. Za szczególnie wartościową i polecaną odmianę uchodzi ‘Rozynskiana’. Na obszarach intensywnych upraw robinii (zwłaszcza w Korei Południowej i na Węgrzech) prowadzona jest intensywna hodowla tego gatunku, której efektem są odmiany użytkowe o zwiększonej miąższości drewna, odporności na patogeny i wydajności miodowej. W dawnym Związku Radzieckim wyhodowano odmiany bardziej mrozoodporne. Do zastosowań w pszczelarstwie preferowane są też drzewa później kwitnące, dające większą pewność, że w czasie kwitnienia pogoda będzie odpowiednia do zbioru nektaru. W produkcji drzewnej sadzone są odmiany i ekotypy wyróżniające się prostym pniem. Wykaz odmian ozdobnych ‘Aurea’ – odmiana złocista – liście żółte, ale w ciągu lata stają się żółtozielone, czasem całkiem zielone, drzewa słabo rosnące. Odkryta została w Niemczech w roku 1859. Wypierana przez silniej wybarwioną ‘Frisia’. ‘Bessoniana’ – odmiana Bessona – podobna do ‘Umbraculifera’ – o koronie kulistawej, ale silniej rosnąca, korona większa, luźniejsza i zwykle nieco jajowata. Pędy pozbawione są cierni. Starsze okazy zakwitają, ale nieregularnie, choć czasem obficie. ‘Frisia’ – liście przez cały okres wegetacji koloru złocistożółtego. Pędy i ciernie kontrastująco ciemnoczerwone. Odkryta w Holandii w 1935 roku. ‘Karolina Zamoyska’ – odmiana pstrolistna o liściach wiosną jasnozielonych z żółtymi plamami, a latem zielonych z białymi plamami, przy czym pstrolistność bywa zmienna w różnych latach. Odmiana uzyskana została w szkółkach w Podzamczu przez Feliksa Rożyńskiego, nazwana na część córki właściciela szkółek – Andrzeja Zamoyskiego. Znalazła się w ofercie handlowej od 1903 roku, ale po II wojnie światowej zaginęła. Drzewo tej odmiany odnaleziono w 1981 w Żbikowie i po namnożeniu kultywar ten ponownie trafił do oferty handlowej w 2007. ‘Lace Lady’ (Twisty Baby®) – karłowa odmiana (w pojemnikach do 1,5 m, w gruncie do 6 m) o bardzo silnie skręconych pędach i niemal pozbawiona cierni. Odkryta w Nowej Zelandii. ‘Lombarts’ – odmiana Lombartsa – bardzo wolno rosnąca (30-letnie okazy osiągają 3,5 m) o koronie bardzo gęstej, piramidalno-kulistej. Znaleziona w Holandii. ‘Microphylla’ (≡ f. angustifolia, f. elegantissima) – odmiana drobnolistna – drzewo o koronie i pędach delikatniejszych niż u typu, z listkami wąskimi i krótszymi (do 1,5 cm długości); przy czym w obrębie korony nierzadko wyrastają także pędy o budowie i ulistnieniu typowym dla gatunku. ‘Monophylla Fastigiata’ – odmiana jednolistkowa, wyniosła – podobnie jak ‘Unifolia’ liście przeważnie tylko z jednym, dużym listkiem końcowym. Odmiana o koronie wąskiej i wyniosłej. ‘Myrtifolia’ – odmiana karłowa, osiągająca do 4 m wysokości, o koronie kulistej do parasolowatej, wyróżniająca się cienkimi pędami i drobniejszymi liśćmi i listkami niż u typu. Opisana w Niemczech w roku 1869. ‘Pendulifolia’ – odmiana zwisłolistna – liście zwisające, poza tym dłuższe i z większymi listkami niż typowe. ‘Pyramidalis’ (≡ f. fastigiata) – odmiana kolumnowa – konary i gałęzie wzniesione, w efekcie korona zwarta i wąska, podobna do topoli włoskiej. Pędy pozbawione cierni lub z rzadka uzbrojone. ‘Rozynskiana’ – odmiana Różyńskiego – drzewo silnie rosnące, o gałęziach szeroko rozpostartych lub przewisających. Liście zwisają, są długie do 50 cm, z bardzo licznymi listkami osiągającymi do 8 cm długości. Kwiaty pojawiają się wcześniej niż u typu i zebrane są w dłuższe grona. Kwitnienie jest bardzo obfite. Odmiana uzyskana w szkółkach Andrzeja Zamoyskiego w Podzamczu przez Feliksa Rożyńskiego w 1896. ‘Semperflorens’ – odmiana powtarzająca – drzewo silnie rosnące, mniej cierniste niż forma typowa, wyróżnia się regularnie powtarzanym kwitnieniem w sierpniu i wrześniu, aczkolwiek mniej intensywnym niż te z końca wiosny. ‘Tortuosa’ – odmiana pogięta – młode pędy poskręcane, starsze powyginane. Rośnie silnie, ale kwitnie słabo. ‘Umbraculifera’ – odmiana kulista – drzewa o niewielkich, bardzo gęstych koronach, za młodu kulistych, z wiekiem coraz bardziej parasolowatych i wyszczerbionych (z powodu kruchości pędów). Rośliny te na gęsto rosnących pędach nie mają cierni, nie zawiązują też kwiatów. Rosną bardzo wolno i zwykle są szczepione i prowadzone w formie piennej. Regularność kształtu korony dodatkowo wzmacniana bywa jej strzyżeniem. Odmiana bardzo popularna w miastach, zwłaszcza na wąskich ulicach i dziedzińcach. ‘Unifolia’ (≡ f. monophylla, f. heterophylla) – odmiana jednolistna – liście z silnie powiększonym listkiem końcowym, pozbawione innych listków lub z pojedynczymi parami mniejszych listków. Pędy pozbawione są cierni.

W kwiatach i liściach robinii stwierdzono obecność glikozydów flawonoidowych z takimi aglikonami jak: robinina, syryngina, akacyina, kempferol, a także olejku eterycznego (z farnezolem i linalolem), tanin, węglowodanów, kwasów organicznych. Dużą zawartością tanin (2–7%) cechuje się kora. Drewno robinii składa się w 50,1% z celulozy i 20,6% z ligniny.

Właściwości toksyczne
Roślina jest trująca, przy czym zawartość trujących związków w różnych organach rośliny jest bardzo zmienna, najwięcej jest ich w korowinie i nasionach, w mniejszym stopniu trujące są młode pędy, liście, owoce i korzenie, a wcale nie są trujące kwiaty. Za działanie toksyczne odpowiadają: białko robina będąca toksalbuminą oraz saponiny. Objawami zatrucia są mdłości, wymioty, bóle brzucha, wzdęcia, gorączka, zaburzenia widzenia, hemoliza i niewydolność nerek. Objawy zatrucia mogą wystąpić po dłuższym czasie, nawet po kilku dniach od spożycia rośliny. Wśród pracowników wykonujących wycinki drzew i pracujących przy obróbce kory robinii dochodziło do reakcji uczuleniowych, rzadko alergie wywołuje kontakt z drewnem robinii. Do zwierząt szczególnie wrażliwych za zatrucie robinią należą konie (zatrucie następuje po zjedzeniu 200 g kory), muły i kury domowe. Specyficznym objawem zatrucia koni jest „porcelanowo-zielony język i niemiła woń z pyska”, poza tym pobudzenie, skurcze mięśni, drgawki, wydalanie moczu, chwiejny chód, w końcu porażenie i śmierć. Mało wrażliwe na toksyny robinii są przeżuwacze i wiele dziko występujących gatunków.

W wielu krajach walory użytkowe i ozdobne robinii spowodowały, że jest ona postrzegana jako cenny i już zadomowiony element miejscowego krajobrazu. Sadzona bywa jako charakterystyczne drzewo na skrzyżowaniach dróg, przy kapliczkach, na cmentarzach. Na Węgrzech drzewo ma nieoficjalny status „drzewa narodowego”. W wielu krajach liczne drzewa robinii ze względu na wiek, walory historyczne lub kulturowe objęte są ochroną indywidualną np. w formie pomników przyrody (w Polsce było ich 112 na początku 2021 roku). Mimo relatywnie krótkiej obecności tego drzewa w Europie, robinia zdołała wejść do kultury ludowej. Wykorzystywana była do wróżenia o urodzaju (jej silne kwitnienie miało zwiastować urodzaj grochu, małe strączki zwiastować miały słabe zbiory). Liście i ich listki wykorzystywane są przy wróżeniu/zabawie Kocha, nie kocha.... Na cmentarzach sadzona była jako drzewo cierniste wzdłuż wewnętrznych granic w celu uniemożliwienia przechodzenia duchom zmarłych do świata żywych. W ruchu masońskim liść robinii symbolizuje nieśmiertelność, stąd składany był na grobach. Znaczenie tego gatunku w tym ruchu wynikało ze skojarzenia go z akacją, której gałązka miała być drogowskazem do grobu Hirama Abiffa, głównej postaci masońskiego mitu założycielskiego. To charakterystyczne drzewo, zwłaszcza w porze kwitnienia, wielokrotnie było inspiracją dla artystów, pojawia się w licznych wierszach, pieśniach i powieściach. Znamienny jest przy tym fakt, że przynajmniej w polskiej poezji gatunek ten występuje niemal wyłącznie pod nazwą „akacji”, co tłumaczone jest „wrażliwością na urodę słów”, nie pozwalającej poetom użyć takich określeń jak grochodrzew, ostostręczyna czy robinia. Julian Tuwim pisał o silnie pachnących kwiatach w wierszu Akacje: Pod takim samym tytułem wiersz napisała także Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (tomik Surowy jedwab, 1932): Józef Czechowicz napisał m.in. Plan akacji (Arkusz poetycki 3, 1938)

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 01:07:39]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985428. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.