Wirtualny atlas roślin: Róża pomarszczona / Rosa rugosa

Róża pomarszczona, róża fałdzistolistna, róża japońska (Rosa rugosa Thunb.) – gatunek krzewu należący do rodziny różowatych. Jest rozpowszechniony w strefie ciepłego i chłodnego klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. Pochodzi ze wschodniej Azji. Gatunek sprowadzony został do Europy i Ameryki Północnej przez ogrodników i rozprzestrzenił się w środowisku naturalnym jako uciekinier z upraw (holoagriofit). Obecnie występuje prawie w całej Europie, także na terenie Polski. W Polsce ma status rośliny inwazyjnej. Na obszarach, gdzie dokonuje inwazji, zwłaszcza na wybrzeżach, stanowi znaczący problem dla różnorodności biologicznej i ogranicza dostępność terenu dla innych gatunków specyficznych dla danego terenu. Róża pomarszczona jest łatwa w uprawie i wciąż jest powszechnie wykorzystywana jako roślina ozdobna, jadalna, lecznicza i do nasadzeń biotechnicznych. Liczne odmiany ozdobne pochodzące od tego gatunku tworzą grupę róż ozdobnych określanych mianem mieszańców Rugosa.

Pokrój krzew z licznymi pędami o wysokości do 1,5 m (rzadko do 2 m) wyrastającymi z kłączy. Z powodu licznych odrośli klony tej róży tworzą gęste i rozległe zarośla. Pojedyncze, silnie rozrośnięte osobniki mogą utworzyć zwartą pokrywę na powierzchni nawet do kilku hektarów. Pędy wzniesione prosto lub łukowato wygięte, silnie rozgałęzione. Za młodu są omszone, dorosłe okryte są gęsto kolcami. Kolce są proste i bardzo różnej wielkości, od masywnych po drobne szczecinki. Największe kolce są zwykle omszone u nasady. Kora na pędach jest jasnożółtobrązowa. Liście nieparzysto-pierzaste. Złożone z 5–9 skórzastych listków o podobnych rozmiarach – szerokości 1,5 do 3 cm i długości od 2 do 5 cm, szerokoeliptycznych, na szczycie zaostrzonych, u nasady szeroko zbiegających lub zaokrąglonych. Z wierzchu są ciemnozielone, pomarszczone, nagie i lśniące, pod spodem są szaro-zielone, owłosione i ogruczolone. Brzeg liścia piłkowany, nieco podwinięty. Ogonek wraz z osią liścia jest gęsto owłosiony i pokryty nierównej długości kolcami. Przylistki są szeroko owalne, szerokości do 1,5 cm i długości do 2,5 cm. Kwiaty pojedyncze lub skupione po kilka razem, o średnicy od 6 do 10 cm. Są pachnące, ale pozbawione miodników. Działki kielicha w liczbie 5, o długości 2–3 cm, całobrzegie, rozszerzające się na końcach, przylegająco owłosione, szczecinkowate i gruczołowate, trwałe, na owocu wzniesione. Płatki purpurowo-różowe, rzadko białe. Pręciki w liczbie 200 do 250, słupków ponad 100. Szyjki słupków są owłosione i zwieńczone okazałym znamieniem. Owoce drobne owoce właściwe otoczone są kulistym i spłaszczonym hypancjum (owocem rzekomym) o szerokości 2–2,5 cm i wysokości od 1,5 do 2 cm. Początkowo jest ono jasnozielone i pomarańczowe, dojrzałe jest czerwone. Hypancjum osadzone jest na szypułce długości ok. 1,5 do 2 cm, owłosionej i ogruczolonej. Szypułki podczas kwitnienia są wzniesione, podczas owocowania zwieszają się. Owoców właściwych wewnątrz hypancjum jest od 20 do 120 (średnio ok. 60). Są to niełupki owalne i kanciaste o długości 4–6 mm i nieco ponad 2 mm szerokości. Owocnia otaczająca nasiono jest zdrewniała i twarda. Pojedynczy owoc ma masę 6,6 mg. Łączna liczba nasion powstających na jednostkę powierzchni zarośli wynosi od 600 do 1300 sztuk/m2.

Biologia i występowanie

W obrębie pierwotnego zasięgu róża pomarszczona występuje na różnych siedliskach – na wydmach, terenach skalistych i łąkach – zawsze jednak w wąskim pasie wzdłuż wybrzeży. Na obszarach, gdzie rośnie jako gatunek inwazyjny, także zwykle zasiedla suche siedliska związane z brzegiem morskim, zwłaszcza wydmy i klify. Jako uciekinier z upraw z dala od wybrzeży rośnie zwykle słabiej na siedliskach ruderalnych, na skarpach wzdłuż linii kolejowych i dróg, na obrzeżach lasów i pól. Występuje na glebach przepuszczalnych utworzonych z piasków i żwirów, w szerokim zakresie kwasowości – od ok. 5 do 8 pH. Gatunek cechuje się dużą odpornością na niskie temperatury (do −35 °C), zanieczyszczenie powietrza, suszę i zasolenie. Zasypywanie piaskiem znosi dobrze, a nawet stwierdzono silniejszy wzrost i większą odporność na suszę roślin przysypywanych. Róża pomarszczona nie toleruje natomiast stałego, wysokiego poziomu wody, a zwłaszcza jej stagnowania na powierzchni. Młode rośliny są także wrażliwe na zgryzanie, jednak roślinożercy unikają starszych roślin. Warunki siedliskowe mają istotny wpływ na sposób wzrostu róży pomarszczonej. Najsilniej rośnie na podłożu przepuszczalnym o odczynie lekko kwaśnym, stosunkowo żyznym, osłoniętym od wiatrów. Krzewy mają wyraźnie słabszy wzrost (do 0,5 m wysokości) na stokach południowych, suchych, na glebie silniej zakwaszonej lub nieco zasadowej. Nie stwierdzono natomiast istotnej zależności między warunkami siedliskowymi i intensywnością kwitnienia i owocowania. Gatunek jest odporny na okresowe susze, jednak niedostatek wody w okresie owocowania powoduje tworzenie mniejszych owoców rzekomych. Naturalny zasięg gatunku ograniczony jest do wschodniej Azji. Róża pomarszczona występuje w Japonii na wyspach Hokkaido oraz Honsiu (35°N), na Półwyspie Koreańskim, na Wyspach Kurylskich, Sachalinie i na Kamczatce do 55°N, w Kraju Nadmorskim i w Kraju Chabarowskim. W Chinach rośnie w południowej części prowincji Liaoning, rzadko w północno-wschodniej części Szantungu oraz na wschodzie prowincji Jilin. Z powodu pozyskiwania roślin ze stanowisk naturalnych gatunek wymieniony został w chińskiej Czerwonej księdze roślin jako zagrożony. Jako gatunek introdukowany i zadomowiony spotykany jest w Europie północnej (do 68°N), środkowej i południowej. Jest inwazyjny na wybrzeżach atlantyckich, wzdłuż brzegów Morza Bałtyckiego i Północnego, wzdłuż wybrzeży Wielkiej Brytanii i Irlandii. Uznawany za jeden ze 100 najbardziej inwazyjnych gatunków w Europie. Zawleczony występuje także w Ameryce Północnej na rozległych obszarach Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz w Nowej Zelandii. Historia introdukcji do Europy W 1796 roku gatunek został introdukowany do Wielkiej Brytanii jako Rosa ferox Lawr. oraz do Francji jako Rosa kamtchatica, jednak później o nim zapomniano. Około połowy XIX wieku nastąpiła powtórna introdukcja gatunku do Wielkiej Brytanii, Niemiec i Danii. Sprowadzono rośliny z różnych części zasięgu pierwotnego oraz z upraw znajdujących się już w Europie, rozprzestrzeniając i mieszając różne odmiany i formy. Wkrótce, już w XIX wieku róża pomarszczona opisywana była jako gatunek rozpowszechniony w uprawie. Na początku XX wieku rozpoczęto uprawę gatunku w pozostałych krajach skandynawskich, na Litwie pojawił się w latach 30. XX wieku, zaś w Polsce dopiero w latach 60. XX wieku. Od lat 20. XX wieku notowano gatunek jako dziczejący na wybrzeżach Morza Bałtyckiego i Północnego. Na różnych obszarach między wprowadzeniem do uprawy a naturalizacją i inwazją w środowisku naturalnym mijało od ponad wieku (w Niemczech) do ok. 20 lat (w Finlandii). Pierwotnie gatunek rozprzestrzeniał się z upraw, zwłaszcza porzuconych, i w pobliżu wybrzeży. Historia introdukcji do Ameryki Północnej Gatunek został introdukowany około 1845 roku jako roślina ozdobna. Po raz pierwszy zanotowano go jako dziczejący w 1899 r. w Massachusetts, a już 10 lat później opisany został jako szybko rozprzestrzeniający się. Na początku XXI wieku gatunek był w pełni znaturalizowany na wybrzeżach atlantyckich Ameryki Północnej. Hypancja w całości lub tylko ich miękka tkanka spożywane są przez liczne gatunki ptaków. W Europie Środkowej całe owoce właściwe znajdowane były w odchodach i wypluwkach takich gatunków jak: dzwoniec zwyczajny, drozd śpiewak, paszkot, droździk, kos, grzywacz, jemiołuszka zwyczajna, orzechówka zwyczajna, sójka zwyczajna, liczni przedstawiciele krukowatych. Mniejsze ptaki z rzędu wróblowych żywią się owocami rzekomymi, ale nie są w stanie brać udziału w rozprzestrzenianiu nasion. Owoce tego gatunku spożywają też gryzonie oraz zając szarak i lisy. Młode pędy zgryzane są przez jelenie i króliki. Róża ta ma negatywny wpływ na florę wydm na obszarach, gdzie dokonuje inwazji. W miarę zwiększania areału przez jej zarośla, z powodu wzrostu zacieniania ustępują wszystkie gatunki rodzime dla tych siedlisk. Zmniejszanie różnorodności gatunkowej flory wydmowej skutkuje także ustępowaniem gatunków zwierząt (np. motyli) przywiązanych do określonych roślin pokarmowych. Róża pomarszczona jest od końca XIX wieku chętnie wykorzystywana w hodowli róż i do uzyskiwania różnych odmian uprawnych z powodu swej mrozoodporności, odporności na patogeny oraz zmienności. W końcu XIX wieku kilkadziesiąt odmian pochodzących od R. rugosa uzyskał niemiecki lekarz i hodowca róż – Hermann Müller (1828–1914), wiele odmian jest też dziełem amerykańskiego ogrodnika – Ralpha S. Moore'a (1907–2009). Odmiany uzyskane z udziałem róży pomarszczonej nazywane są mieszańcami Rugosa, zaliczane są do róż parkowych i piennych, od końca XX wieku uzyskano także odmiany okrywowe. Cechują się silnym wzrostem, bujnym ulistnieniem, odpornością na choroby i cięcie. W sumie w Europie i Ameryce Północnej uprawia się ponad 50 odmian z grupy Rugosa. W Chinach opisano blisko 40 odmian uprawnych pochodzących od tego gatunku. Odmiany uprawne dzieli się na dwie główne grupy – jedną podobną do formy typowej R. rugosa pod względem sposobu wzrostu, ulistnienia oraz liczby i kształtu kolców oraz grupę o cechach odmiennych. Do odmian zachowujących cechy róży pomarszczonej należą m.in.: 'Belle Poitevine', 'Blanc Double de Coubert', 'Frau Dagmar Hastrup', 'Hansa', 'Moje Hammarberg'. Z kolei przykłady mieszańcowych odmian o odmiennych cechach to: 'Agnes', 'F. J. Grootendorst', 'Kaiserin des Nordens', 'Max Graf', 'Mrs Anthony Waterer', 'Pink Grootendorst', 'Rugeaux du Japon'. Do starych odmian uzyskanych jeszcze w XIX wieku należą: 'Belle Poitevine', 'Blanc Double de Coubert', 'Kaiserin des Nordens', 'Mrs Anthony Waterer', 'Rugeaux du Japon'. Wykaz ważniejszych odmian Róże o kwiatach białych: 'Alba' – kwiaty białe, kwitnie przez całe lato. 'Alboplena' – kwiaty białe, pełne, nie zawiązuje owoców. 'Blanc de Coubert' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty białe, kwitnie w czerwcu, kwiaty półpełne i pachnące. 'Blanc Double de Coubert' – kwiaty białe, kwiaty półpełne i pełne, pachnące, powtarza kwitnienie. 'Mme. George Bruant' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty białe, kwitnie przez całe lato, kwiaty półpełne i pachnące. 'Nova Zembia' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty białe, kwitnie w czerwcu, kwiaty półpełne i pachnące. 'Schneekoppe' i 'Snow Pavement' – wys. do 1 m, kwiaty białe, półpełne. 'Schneewitchen' lub 'Schweidnitzia' – krzewy dość niskie, kwitnie przez całe lato, kwiaty białe, półpełne. 'Schneezwerg' (R. rugosa × R. multiflora) – wys. do 1 m, kwiaty białe, półpełne, kwitnie przez całe lato. 'Sir Thomas Lipton' – (R. rugosa × R. multiflora 'Clotilde Soupert') – kwiaty duże, pachnące, białe, pełne, kwitnie długo. Róże o kwiatach żółtych: 'Agnes' (R. rugosa × R. foetida 'Persian Yellow') – kwiaty o delikatnym zapachu, półpełne, żółte. 'Dr Eckkener' – kwitnie intensywnie w czerwcu i lipcu, kwiaty żółto-pomarańczowe, duże. 'Gelbe Dagmar Hastrup' – wys. do 0,8 m, kwiaty żółte, półpełne, lekko pachnące. 'Topaz Jewel' – wys. do 1,5 m, kwiaty żółte, pełne, kwitnie całe lato, słabo owocuje. Róże o kwiatach różowych i czerwonych: 'Anthony Waterer' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty purpurowe, kwitnie w czerwcu, kwiaty półpełne i pachnące. 'Belle Poitevine' – kwiaty karminowe, pełne. 'Conrad Ferdinand Meyer' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty białoróżowe, kwiaty pełne i pachnące. 'Delicata' – kwiaty jasnoróżowe, półpełne. 'Dornröschen' – kwitnie przez całe lato, kwiaty łososioworóżowe. 'F. J. Grootendorst' (R. rugosa × R. multiflora 'Mme. Norbert Levavasseur') – wys. do 1,5 m, kwiaty wiśniowe, kwitnie od czerwca do września. 'Fimbriata' – kwiaty małe, półpełne, białe do białoróżowych, z płatkami na brzegu postrzępionymi. 'Foxi' i 'Foxi Pavement' – wys. do 0,6 m, kwiaty różowofioletowe, półpełne, silnie pachnące, kwitnie przez całe lato. 'Frau Dagmar Hastrup' – wys. do 0,8 m, kwiaty bladoróżowe, pojedyncze, duże, kwitnie od czerwca do sierpnia. 'Hansa' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty pełne, czerwono-purpurowe, silnie pachnące. 'Jens Munk' – wys. do 1,2 m, kwiaty półpełne, różowe z żółtym środkiem, słabo pachnące, słabo owocuje. 'Lady Duncan' (R. rugosa × R. wirchuraiana) – kwiaty bardzo okazałe, pachnące, różowe, pojedyncze. 'Max Graf' (R. rugosa × R. wirchuraiana) – jak 'Lady Duncan', ale liście i pąki ciemnozielone. 'Linda Campbell' – wysoki krzew o pędach przewisających i wspinających się, kwiaty czerwone. 'New Century' (R. rugosa × R. multiflora 'Clotilde Soupert') – kwiaty duże, pachnące, różowe, pełne. 'Pierette' – wys. do 0,6 m, kwiaty ciemnoróżowe, pełne, kwitnie od czerwca do sierpnia. 'Pink Grootendorst' – krzewy dość niskie, kwitnie w czerwcu, kwiaty liczne, pełne, drobne i jasnoróżowe, płatki na brzegu postrzępione. 'Polareis' – wys. do 0,8 m, kwiaty białoróżowe, pełne, delikatnie pachnące, kwitnie od czerwca do sierpnia. 'Rosarie de L'Hay' – wys. 1,2–1,5 m, kwiaty czerwone, kwitnie w czerwcu, kwiaty duże, pełne i pachnące. 'Rotes Meer' lub 'Purple Pavement' – wys. do 0,8 m, kwiaty czerwonokarminowe, pełne, silnie pachnące. 'Sarah van Fleet' – kwiaty różowe, pełne, kwitnie przez całe lato. 'Therese Bugnet' – wys. do 1,8 m, kwiaty różowe, łodygi zimą przebarwiają się na intensywnie czerwony kolor.

Surowiec zielarski Pseudoowoce czyli hypancja róż wraz z orzeszkami (Fructus Rosae cum seminibus lub Rosae pseudofructus cum seminibus), bez orzeszków (Fructus Rosae sine seminibus lub Rosae pseudofructus sine seminibus), ewentualnie także same orzeszki (Semina Rosae lub Fructus Rosae). Róża pomarszczona należy do gatunków róż, których owoce i hypancja są zbierane do celów leczniczych stosunkowo często. Sproszkowane owoce właściwe wchodzą w skład tabletek Litozin. Owoce rzekome róż znajdują się w takich mieszankach ziołowych jak: Regulavit, Pyrotex, Tussiflos. Wyciąg z owoców znajduje się w płynach Cholesol, Diges-Tonic, Neocardina, w tabletkach i preparatach: Tiliros, Acerola, Rosagran, Biogran B. Zbiór i suszenie Owoce rzekome zbiera się, gdy dojrzeją, ale jeszcze zanim zrobią się miękkie. W Europie Środkowej zbioru dokonuje się w drugiej połowie sierpnia i często powtarza po drugim wysypie owoców w drugiej połowie września. Suszenie ich jest dość trudne – trzeba je rozdrobnić, przez pierwsze 10 minut należy trzymać je w temp. ok. 100 °C, by szybko zniszczyć enzymy rozkładające witaminę C, potem suszyć w temp. ok. 50–60 °C. Działanie Surowce zielarskie z róży ze względu na wysoką zawartość witamin, zwłaszcza C, działają ogólnie wzmacniająco. Zalecane są do stosowania podczas rekonwalescencji, przy osłabieniu, zmęczeniu, w stresie, przy przeziębieniu i w ciąży. Flawonoidy działają słabo moczopędnie, żółciopędnie, przeciwutleniająco i stabilizują ściany naczyń włosowatych. Zawarty w owocach właściwych galaktolipid (GOPO) działa przeciwzapalnie i przeciwreumatycznie. Działanie przeciwzapalne wiąże się z hamowaniem chemotaksji leukocytów oraz obniżeniem stężenia w osoczu kreatyniny i białek CRP. Działanie przeciwzapalne jest porównywalne do niesteroidowych leków syntetycznych (np. kwasu acetylosalicylowego), przy czym preparaty z róży nie powodują efektów niepożądanych. Działanie przeciwutleniające preparatów z róży jest zasługą dużej zawartości witaminy C, karotenoidów i polifenoli. Do wygaszenia w organizmie rodników hydroksylowych wystarcza dawka 0,05 mg sproszkowanego ekstraktu z owoców. Świeże owoce rzekome działają ochronnie na błonę śluzową żołądka i przeciwwrzodowo. Preparaty z owoców stosowane są pomocniczo do leczenia różnych schorzeń wątroby, nerek i przewodu pokarmowego.
Owoce rzekome (hypancja) róży pomarszczonej należą do najłatwiejszych do zbierania i zastosowania jadalnego z powodu ich znacznej wielkości. Są niezwykle bogatym źródłem witaminy C – zawierają ok. 275 mg% (w suchej masie do 6800 mg%). Już 1–3 owoce rzekome w zupełności wystarczą do pokrycia dziennego zapotrzebowania człowieka na tę witaminę. Witaminy są stabilizowane przez flawonoidy, dzięki czemu zachowują się w dużym stopniu nawet podczas obróbki. Zawierają poza tym ok. 10–14 mg% karotenu, olejek eteryczny, kwasy organiczne, związki mineralne. Także płatki tego gatunku są cenionym produktem żywnościowym i wyróżniają się silnym aromatem. Jadalne są także młode pędy i liście róż.Sposoby przyrządzania Z hypancjów po zbiorze należy usunąć znajdujące się w ich wnętrzu owoce właściwe wraz z otaczającymi je włoskami, które mogą podrażnić przewód pokarmowy. Po ręcznym wykonaniu tej czynności zaleca się dodatkowo wypłukanie włosków za pomocą wody. Hypancja mogą być suszone, ale ponieważ łatwo pleśnieją – należy je przynajmniej na początku umieścić w miejscu dobrze przewietrzanym i ciepłym. W przypadku przetwarzania należy przystąpić do niego możliwie szybko po zbiorze. Owoce rzekome róży mogą być używane do sporządzania przetworów i win oraz do zaparzania napojów. Przy zbiorze płatków do celów spożywczych należy usuwać z nich białe nasady, które mają gorzki smak. Płatki uciera się z cukrem w celu uzyskania nadzienia do wyrobów cukierniczych lub gotuje z cukrem do uzyskania konfitury. Jednym z tradycyjnych polskich przetworów jest konfitura szczecińska z owoców róży.
Róże te, a zwłaszcza mieszaniec R. × hollandica, wykorzystywane są jako podkładki dla odmian szlachetnych róż.Róża pomarszczona uprawiana jest od dawna – jej kwiaty były motywem ozdobnym w Chinach już około 1000 r. n. e. Uprawiana jest zarówno w postaci typowego gatunku, jak i w licznych odmianach i krzyżówkach międzygatunkowych. Uzyskano odmiany o pełnych kwiatach, płatkach białych, żółtych, różowych i czerwonych. Gatunek i uzyskiwane z niego odmiany cenione są z powodu swej mrozoodporności, soczystej zieleni liści, odporności na choroby, silnemu aromatowi kwiatów, ozdobnych hypancjów, odporności na suszę i zasolenie. Gatunek oraz jego odmiany rekomendowane są do nasadzeń parkowych, w roli roślin okrywowych.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-07-16 00:24:27]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=70849326. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.