Wirtualny atlas roślin: Szałwia łąkowa / Salvia pratensis

Szałwia łąkowa (Salvia pratensis L.) – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych. Występuje w południowej i środkowej Europie. W Polsce jest niezbyt częsta na niżu i rzadka w niższych położeniach górskich. Rośnie zwykle w nasłonecznionych murawach i łąkach, zazwyczaj w miejscach suchych i na glebie zasadowej. Jest długowieczną byliną zapylaną głównie przez trzmiele, ale wabiącą też pszczoły i motyle. Wykorzystywana jest jako roślina miododajna i ozdobna (w tym w odmianach o kwiatach rozmaicie zabarwionych), a dawniej stosowana była jako lecznicza (głównie jako zamiennik szałwii lekarskiej) i przyprawa do aromatyzowania piwa i wina.

Pokrój roślina zielna o wysokości zwykle do 60 cm, czasem do 100 cm. Łodyga czterokanciasta, jasnozielona, prosto wzniesiona, rozgałęziająca się w górze. W dolnej części niemal naga lub pokryta tylko włoskami prostymi, w górze pokryta włoskami prostymi i gruczołowatymi lub niemal wyłącznie gruczołowatymi. Liście naprzeciwległe. Liście odziomkowe są zebrane w przyziemną rozetę. Osadzone są na długich ogonkach osiągających od 3 do 10 cm długości. Ich blaszka osiąga od 8 do 19 cm długości i od 4 do 11 cm szerokości. Blaszki ich są sercowatojajowate, na szczycie słabo zaostrzone lub tępe, silnie pomarszczone, na brzegu nierówno karbowano piłkowane, z wierzchu nagie lub słabo owłosione, od spodu gęsto owłosione. Liście łodygowe ku górze zmniejszają się i skraca się ich ogonek – dolne są krótkoogonkowe, górne zaś siedzące. Blaszka tych liści jest trójkątnie lancetowata, osiąga do 6 cm długości w dole i do 2 cm długości w górze pędu. Kwiaty zebrane po 4–6 w 6–12 nibyokółków tworzących pojedynczy lub rozgałęziony kwiatostan do ok. 30 cm długości. Kwiaty osadzone są na owłosionych szypułkach o długości od 2 do 5 mm i wsparte szeroko sercowatymi przysadkami o długości 7–12 mm i szerokości 6–8 mm. Kielich jest dzwonkowaty i dwuwargowy. Osiąga od 9 do 11 mm długości, jest gęsto owłosiony (włoskami prostymi i gruczołowatymi), z widocznymi 13 żyłkami przewodzącymi. Górna warga jest krótsza od dolnej, z trzema zbliżonymi do siebie ząbkami, z których boczne są dłuższe od środkowego. Wyraźnie dwuwargowa korona osiąga 2–3 cm długości w przypadku kwiatów obupłciowych i 1,5–2,5 cm w przypadku kwiatów żeńskich (czasem tylko 1 cm), jest gruczołowato owłosiona i ma zwykle kolor fioletowy, rzadko biały, różowy lub czerwonawy. W dole zrośnięta jest w rurkę wystającą z kielicha. Górna warga dwułatkowa jest silnie, sierpowato sklepiona i wzniesiona ku górze, dolna trójłatkowa, krótka i prosta. Środkowa łatka dolnej wargi jest szeroka (ok. 1 cm), uwypuklona i karbowana. Boczne łatki są lancetowate, na końcach zaokrąglone. Pręciki są dwa, nieco wystają spod górnej wargi korony. Bardzo krótkie nitki pręcików (ok. 3 mm) osadzone są w rurce korony tuż przy jej gardzieli. Łączą się one stawowato z długim łącznikiem. Łącznik rozdziela się w części końcowej na dwa ramiona, z których na górnym rozwija się pojedynczy, strzałkowaty i osiągający do 3 mm długości pylnik (schowany pod górną wargą korony). Dolne ramię pylnika ma ok. 3 mm długości i na końcu jest łyżeczkowato rozszerzone i w tym miejscu zrośnięte z analogicznym tworem drugiego pręcika. Pojedynczy, górny słupek z 4-krotną zalążnią, zwieńczony jest długą szyjką i dwudzielnym znamieniem. U podstawy słupka znajduje się silnie rozwinięty miodnik. Owoce rozłupnie rozpadające się na cztery brązowe, jajowate lub elipsoidalne i brodawkowate rozłupki, o długości ok. 2,0–2,4 mm i szerokości 1,5–1,9 mm.

Biologia i występowanie

Rośnie w murawach, suchych łąkach (w tym użytkowanych ekstensywnie jako łąki kośne i pastwiska), ciepłolubnych zaroślach i skrajach lasów, na przydrożach, skarpach nasypów i wykopów, na miedzach, często na słonecznych zboczach o wystawie południowej i zachodniej. Preferuje stanowiska suche lub średnio wilgotne, z glebą bogatą w węglan wapnia i przepuszczalną, żyzną lub średnio żyzną, próchniczną. Szałwia łąkowa uznawana jest za gatunek wskaźnikowy gleb suchych i zasadowych, ale bywa też spotykana na glebach słabo kwaśnych. Jest wrażliwa na spasanie, utrzymuje się natomiast na koszonych użytkach zielonych. Szałwia łąkowa występuje na rozległych obszarach Europy z wyjątkiem obrzeży kontynentu. Na zachodzie sięga do północnej Hiszpanii, Francji (zanika w północno-zachodniej jej części) i Wielkiej Brytanii (bez zachodniej i północnej jej części). Północna granica zwartego zasięgu biegnie przez północne Niemcy, wzdłuż południowego brzegu Bałtyku, przez Białoruś i dalej na wschód po Ural, który wyznacza granicę wschodnią. Dalej na północ – na wybrzeżach Morza Północnego, na Półwyspie Skandynawskim i w krajach bałtyckich gatunek rośnie w rozproszeniu. Południowa granica zasięgu biegnie przez południową Rosję i Ukrainę (z izolowanymi obszarami występowania na Kaukazie i Krymie) oraz obejmuje Półwysep Bałkański i Apeniński (bez ich południowych krańców). Rośnie także w górach w Maroku. Jako gatunek introdukowany szałwia łąkowa występuje w północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych. W Polsce gatunek określany jest jako niezbyt częsty na niżu i rzadki w niższych położeniach górskich, nie przekraczający 400–500 m n.p.m. Występuje bardzo nierównomiernie – stosunkowo częsty jest w pasie wyżyn i na Pojezierzach Południowobałtyckich, bardzo rzadki zaś w pasie wzdłuż wybrzeży, w województwach łódzkim i mazowieckim oraz północno-wschodniej części kraju.

Szałwia łąkowa należy do tych przedstawicieli rodzaju, którzy zawierają stosunkowo niewielkie ilości olejku eterycznego – w suchej masie liści jest go do 0,073% (przy dużej zmienności u różnych roślin). W jego składzie dominują seskwiterpeny, zwłaszcza kariofilen, a poza tym m.in. farnezen, seskwifelandren, kubeben, dość liczne są komponenty alifatyczne (gł. 2-pentadekanon), a w niewielkich ilościach występują monoterpeny i ich utlenione analogi. Pędy szałwii zawierają kilka triterpenów: β-amyrin, germanikol, lupeol, loranthol.

Szałwia bywała święcona w bukietach w kościołach podczas obchodów święta Matki Boskiej Zielnej. Poświęcona i schowana pod strzechą chronić miała domowników przed złem. Szałwię (bez wyszczególnienia gatunku) palono także podczas sobótek w celu odpędzenia czarownic i czarów.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2021-09-05 00:20:33]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=64445861. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.

J. L. Harley, E. L. Harley. A Check-List of Mycorrhiza in the British Flora. „The New Phytologist”. 105, 2, s. 1-102, 1987.
Salvia pratensis. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2021-05-18].
Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin, tom II. Poznań: Zysk i s-ka, 2012, s. 755, 758. ISBN 978-83-7506-846-7.
Dusko Brkovic, Filip Grbovic, Snezana Brankovic, Dmitar Lakusic, Gordana Tomovic, Marjan Niketic. Endemism in the upland flora of the investigated areas of northwestern Serbia and Šumadija. „The 7th Balkan Botanical Congress – 7BBC”, 2018.
Salvia pratensis > Root System Drawings. W: Wurzelatlas [on-line]. Wageningen University & Research.
Stein J. Hegland, Merijn Van Leeuwen, J. Gerard B. Oostermeijer. Population structure of Salvia pratensis in relation to vegetation and management of Dutch dry floodplain grasslands. „Journal of Applied Ecology”. 38, 6, s. 1277-1289, 2001. DOI: 10.1046/j.0021-8901.2001.00679.x.
Krystyna Grodzińska: Salvia L., Szałwia. W: Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 150-151.
Viktor Nachychko, Eugene Sosnovsky. On the Romanian endemic species of Salvia (Lamiaceae) and its natural hybrids: nomenclatural and taxonomic aspects. „Phytotaxa”. 434, 3, s. 270-280, 2020. DOI: 10.11646/phytotaxa.434.3.5.
Interpretation Manual of European Union Habitats. W: EUR 28 [on-line]. European Commission DG Environment, 2013. [dostęp 2021-05-16].
Viktor O. Nachychko, Myroslava B. Helesh, Yevhen V. Sosnovsky, Myroslav V. Shevera, Vitaliy I. Honcharenko. Some nomenclatural and taxonomic notes on Salvia dumetorum (Lamiaceae). „Phytotaxa”. 332, 1, s. 81-87, 2017. DOI: 10.11646/phytotaxa.332.1.9.
J. Anaya, M.C. Caballero, M. Grande, J.J. Navarro, I. Tapia, J.F. Almeida. A lupeol derivative from Salvia pratensis. „Phytochemistry”. 28, 8, s. 2206-2208, 1989.
Aleksander Łukasiewicz: Krajowe byliny ozdobne. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1956, s. 79.
Salvia pratensis subsp. haematodes (L.) Arcang.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-17].
Salvia pratensis. W: Database of Insects and their Food Plants [on-line]. BRC - Biological Records Centre. [dostęp 2021-05-17].
Salvia pratensis L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-17].
Heigl H.: Salvia pratensis. W: PalDat - A palynological database [on-line].; Salvia pratensis L.. W: The Global Pollen Project [on-line].; Salvia pratensis. W: Pollen Wiki [on-line].
Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
P. Blüthgen. Nene paläarktische Halictus-Arten. (Hym., Apidae.). „Deutsche Entomologische Zeitschrift”, s. 111-120, 1933. DOI: 10.1002/mmnd.193319330106.
Władysław Szafer, Halina Wojtusiakowa: Kwiaty i zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 102, 153.
Salvia pratensis. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2021-05-09].
Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 209. ISBN 83-904633-6-9.
Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: Marian Rejewski, 1996, s. 129, 139. ISBN 83-05-12868-7.
Marian Nowiński: Chwasty łąk i pastwisk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970, s. 230, 246, 336.
Taxon: Salvia pratensis L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-05-09].
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 545.
Ernest Klapp: Łąki i pastwiska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1962, s. 313, 393.
Salvia pratensis. W: Gardening Help [on-line]. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2021-05-17].
R.G. Vastrad: A study of floral specialization in solitary bees. Laxmi Book Publ., 2020, s. 6-7.
Ursula Kradolfer, Andreas Erhardt. Nectar secretion patterns in Salvia pratensis L. (Lamiaceae). „Flora”. 190, 3, s. 229-235, 1995. DOI: 10.1016/S0367-2530(17)30656-4.
K. Smékalová, K. Dušek, E. Dušková: Salvia verticillata L. and Salvia pratensis L. - the variability of essential oil content in the Czech Republic. W: ISHS Acta Horticulturae 860: IV International Symposium on Breeding Research on Medicinal and Aromatic Plants - ISBMAP2009 [on-line]. [dostęp 2021-05-18].
T.C.G. Rich, C.R. Lambrick, C. McNab. Conservation of Britain's biodiversity: Salvia pratensis L. (Lamiaceae), Meadow Clary. „Walsonia”. 22, s. 405-411, 1999.
B. Ruffoni, M. Savona, A. Capponi, G. Campagna, C. Cervelli. Micropropagation of Salvia pratensis L. and Salvia nemorosa L. accessions selected for ornamental characters. „Acta Horticulturae”. 812, s. 201-204, 2009. DOI: 10.17660/ActaHortic.2009.812.24.
Salvia pratensis - L.. W: Plants For A Future [on-line]. pfaf.org. [dostęp 2021-05-18].
Maria Will, Regine Claßen-Bockhoff. Time to split Salvia s.l. (Lamiaceae) – New insights from Old World Salvia phylogeny. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 109, s. 33-58, 2017. DOI: 10.1016/j.ympev.2016.12.041.
Louise Cranmer, Duncan McCollin, Jeff Ollerton. Landscape structure influences pollinator movements and directly affects plant reproductive success. „Oikos”. 121, s. 562–568, 2012. DOI: 10.1111/j.1600-0706.2011.19704.x.
Krzysztof Kluk: Dykcyonarz roślinny. Warszawa: 1811, s. 50-51.
Salvia pratensis subsp. laciniosa (Jord.) Briq.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-17].
Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin w Polsce dziko rosnących. Lwów, Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1923, s. 104.
Jože Bavcon: MEADOW CLARY (Salvia pratensis L.) IN SLOVENIA Index seminum anno 2014 collectorum. University Botanic Gardens Ljubljana, 2015. [dostęp 2021-05-18].
Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: 1894, s. 686.
Salvia bertolonii Vis.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-17].
Malcolm Storey: Salvia pratensis L. (Meadow Clary). W: BioInfo - Wildlife Information (UK) [on-line]. [dostęp 2021-05-17].
Yury A. Pesenko, Józef Banaszak, Tomasz Cierzniak: Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXVI Błonkówki — Hymenoptera. Zeszyt 68b. Pszczołowate — Apidae. Podrodzina: smuklikowate — Halictinae. Toruń: Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 2002.
Goran Anačkov, Biljana Božin, Lana Zorić, Dragana Vukov, Neda Mimica-Dukić, Ljiljana Merkulov, Ružica Igić, Marina Jovanović, Pal Boža. Chemical Composition of Essential Oil and Leaf Anatomy of Salvia bertolonii Vis. and Salvia pratensis L. (Sect. Plethiosphace, Lamiaceae). „Molecules”. 14, s. 1-9, 2009. DOI: 10.3390/molecules14010001.
N. Joop Ouborg, Rob Van Treuren. Variation in fitness-related characters among small and large populations of Salvia pratensis. „Journal of Ecology”. 83, 3, s. 369-380, 1995.
Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2005, s. 255. ISBN 83-01-14439-4.
T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge, London, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney: Cambridge University Press, s. 191. ISBN 0-521-08489-X.