Wirtualny atlas roślin: Szałwia łąkowa / Salvia pratensis

Szałwia łąkowa (Salvia pratensis L.) – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych. Występuje w południowej i środkowej Europie. W Polsce jest niezbyt częsta na niżu i rzadka w niższych położeniach górskich. Rośnie zwykle w nasłonecznionych murawach i łąkach, zazwyczaj w miejscach suchych i na glebie zasadowej. Jest długowieczną byliną zapylaną głównie przez trzmiele, ale wabiącą też pszczoły i motyle. Wykorzystywana jest jako roślina miododajna i ozdobna (w tym w odmianach o kwiatach rozmaicie zabarwionych), a dawniej stosowana była jako lecznicza (głównie jako zamiennik szałwii lekarskiej) i przyprawa do aromatyzowania piwa i wina.

Pokrój roślina zielna o wysokości zwykle do 60 cm, czasem do 100 cm. Łodyga czterokanciasta, jasnozielona, prosto wzniesiona, rozgałęziająca się w górze. W dolnej części niemal naga lub pokryta tylko włoskami prostymi, w górze pokryta włoskami prostymi i gruczołowatymi lub niemal wyłącznie gruczołowatymi. Liście naprzeciwległe. Liście odziomkowe są zebrane w przyziemną rozetę. Osadzone są na długich ogonkach osiągających od 3 do 10 cm długości. Ich blaszka osiąga od 8 do 19 cm długości i od 4 do 11 cm szerokości. Blaszki ich są sercowatojajowate, na szczycie słabo zaostrzone lub tępe, silnie pomarszczone, na brzegu nierówno karbowano piłkowane, z wierzchu nagie lub słabo owłosione, od spodu gęsto owłosione. Liście łodygowe ku górze zmniejszają się i skraca się ich ogonek – dolne są krótkoogonkowe, górne zaś siedzące. Blaszka tych liści jest trójkątnie lancetowata, osiąga do 6 cm długości w dole i do 2 cm długości w górze pędu. Kwiaty zebrane po 4–6 w 6–12 nibyokółków tworzących pojedynczy lub rozgałęziony kwiatostan do ok. 30 cm długości. Kwiaty osadzone są na owłosionych szypułkach o długości od 2 do 5 mm i wsparte szeroko sercowatymi przysadkami o długości 7–12 mm i szerokości 6–8 mm. Kielich jest dzwonkowaty i dwuwargowy. Osiąga od 9 do 11 mm długości, jest gęsto owłosiony (włoskami prostymi i gruczołowatymi), z widocznymi 13 żyłkami przewodzącymi. Górna warga jest krótsza od dolnej, z trzema zbliżonymi do siebie ząbkami, z których boczne są dłuższe od środkowego. Wyraźnie dwuwargowa korona osiąga 2–3 cm długości w przypadku kwiatów obupłciowych i 1,5–2,5 cm w przypadku kwiatów żeńskich (czasem tylko 1 cm), jest gruczołowato owłosiona i ma zwykle kolor fioletowy, rzadko biały, różowy lub czerwonawy. W dole zrośnięta jest w rurkę wystającą z kielicha. Górna warga dwułatkowa jest silnie, sierpowato sklepiona i wzniesiona ku górze, dolna trójłatkowa, krótka i prosta. Środkowa łatka dolnej wargi jest szeroka (ok. 1 cm), uwypuklona i karbowana. Boczne łatki są lancetowate, na końcach zaokrąglone. Pręciki są dwa, nieco wystają spod górnej wargi korony. Bardzo krótkie nitki pręcików (ok. 3 mm) osadzone są w rurce korony tuż przy jej gardzieli. Łączą się one stawowato z długim łącznikiem. Łącznik rozdziela się w części końcowej na dwa ramiona, z których na górnym rozwija się pojedynczy, strzałkowaty i osiągający do 3 mm długości pylnik (schowany pod górną wargą korony). Dolne ramię pylnika ma ok. 3 mm długości i na końcu jest łyżeczkowato rozszerzone i w tym miejscu zrośnięte z analogicznym tworem drugiego pręcika. Pojedynczy, górny słupek z 4-krotną zalążnią, zwieńczony jest długą szyjką i dwudzielnym znamieniem. U podstawy słupka znajduje się silnie rozwinięty miodnik. Owoce rozłupnie rozpadające się na cztery brązowe, jajowate lub elipsoidalne i brodawkowate rozłupki, o długości ok. 2,0–2,4 mm i szerokości 1,5–1,9 mm.

Biologia i występowanie

Rośnie w murawach, suchych łąkach (w tym użytkowanych ekstensywnie jako łąki kośne i pastwiska), ciepłolubnych zaroślach i skrajach lasów, na przydrożach, skarpach nasypów i wykopów, na miedzach, często na słonecznych zboczach o wystawie południowej i zachodniej. Preferuje stanowiska suche lub średnio wilgotne, z glebą bogatą w węglan wapnia i przepuszczalną, żyzną lub średnio żyzną, próchniczną. Szałwia łąkowa uznawana jest za gatunek wskaźnikowy gleb suchych i zasadowych, ale bywa też spotykana na glebach słabo kwaśnych. Jest wrażliwa na spasanie, utrzymuje się natomiast na koszonych użytkach zielonych. Szałwia łąkowa występuje na rozległych obszarach Europy z wyjątkiem obrzeży kontynentu. Na zachodzie sięga do północnej Hiszpanii, Francji (zanika w północno-zachodniej jej części) i Wielkiej Brytanii (bez zachodniej i północnej jej części). Północna granica zwartego zasięgu biegnie przez północne Niemcy, wzdłuż południowego brzegu Bałtyku, przez Białoruś i dalej na wschód po Ural, który wyznacza granicę wschodnią. Dalej na północ – na wybrzeżach Morza Północnego, na Półwyspie Skandynawskim i w krajach bałtyckich gatunek rośnie w rozproszeniu. Południowa granica zasięgu biegnie przez południową Rosję i Ukrainę (z izolowanymi obszarami występowania na Kaukazie i Krymie) oraz obejmuje Półwysep Bałkański i Apeniński (bez ich południowych krańców). Rośnie także w górach w Maroku. Jako gatunek introdukowany szałwia łąkowa występuje w północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych. W Polsce gatunek określany jest jako niezbyt częsty na niżu i rzadki w niższych położeniach górskich, nie przekraczający 400–500 m n.p.m. Występuje bardzo nierównomiernie – stosunkowo częsty jest w pasie wyżyn i na Pojezierzach Południowobałtyckich, bardzo rzadki zaś w pasie wzdłuż wybrzeży, w województwach łódzkim i mazowieckim oraz północno-wschodniej części kraju.

Szałwia łąkowa należy do tych przedstawicieli rodzaju, którzy zawierają stosunkowo niewielkie ilości olejku eterycznego – w suchej masie liści jest go do 0,073% (przy dużej zmienności u różnych roślin). W jego składzie dominują seskwiterpeny, zwłaszcza kariofilen, a poza tym m.in. farnezen, seskwifelandren, kubeben, dość liczne są komponenty alifatyczne (gł. 2-pentadekanon), a w niewielkich ilościach występują monoterpeny i ich utlenione analogi. Pędy szałwii zawierają kilka triterpenów: β-amyrin, germanikol, lupeol, loranthol.

Szałwia bywała święcona w bukietach w kościołach podczas obchodów święta Matki Boskiej Zielnej. Poświęcona i schowana pod strzechą chronić miała domowników przed złem. Szałwię (bez wyszczególnienia gatunku) palono także podczas sobótek w celu odpędzenia czarownic i czarów.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-09-10 00:05:18]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=71189625. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.