Wirtualny atlas roślin: Czyściec błotny / Stachys palustris

Czyściec błotny (Stachys palustris L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje niemal w całej Europie i na obszarach Azji o klimacie umiarkowanym. W Azji Wschodniej i w Ameryce Północnej występują blisko spokrewnione gatunki włączane czasem w randze podgatunków do Stachys palustris sensu lato. Czyściec błotny rośnie na siedliskach podmokłych w różnych zbiorowiskach roślinnych oraz jako chwast wśród roślin okopowych. Dawniej gatunek ten wykorzystywany był jako roślina jadalna, paszowa i lecznicza.

Łodyga prosto wzniesiona lub w dolnej części nieco pokładająca się, o wysokości od 30 do 120 cm, krótko rozgałęziona w górnej części, zwykle silnie rozgałęziona od dołu. Czterograniasta, jasnozielona, często od dołu purpurowo nabiegła. Pokryta mniej lub bardziej gęsto (zwłaszcza na krawędziach) sztywnymi włoskami skierowanymi do dołu, poza tym z krótkimi włoskami przylegającymi. Zwykle gruczołów brak lub występują zwłaszcza w górnej części łodygi. Liście nakrzyżległe, dolne krótkoogonkowe (ogonek 2–3 mm długości), średnie i górne siedzące, czasem słabo obejmujące łodygę. Mają blaszkę liściową z obu stron przylegająco owłosioną, gęściej od dołu. Kształt jej jest wąskolancetowaty, o długości od 3 do 12 cm i szerokości od 0,7 do 3,5 cm. Wierzchołek liścia jest zaostrzony, nasada sercowata, a brzeg drobno piłkowany. Kwiaty zebrane po 4 do 10 (zwykle po 6) w nibyokółkach na szczycie łodygi, przy czym dolne okółki są odległe, a górne ścieśnione, tworząc kwiatostan kłosokształtny. Okółki wyrastają w kątach zielonych, lancetowatych podsadek, malejących i całobrzegich u góry, a w dolnej części kwiatostanu przypominających liście. Przy kwiatach znajdują się drobne (do 1 mm długości), szybko opadające przysadki. Kwiaty niemal siedzące (szypułka ma 1 mm długości). Kielich owłosiony, rurkowaty, z 10 żyłkami przewodzącymi, długości 6–10 mm, z ząbkami trójkątnie lancetowatymi, na końcach ościstymi, równej długości (ok. 3 mm). Podczas owocowania kielich rozszerza się dzwonkowato. Korona dwuwargowa długości 12-15 mm. Rurka długości ok. 7 mm kremowa, wewnątrz z pierścieniem włosków. Wargi liliowopurpurowe, jaśniej żyłkowane. Dolna warga jest ciemniejsza, ma wymiary 6 × 6 mm i podzielona jest na trzy łatki (środkowa nerkowata, boczne owalne). Górna warga nieco wysklepiona, mniejsza o wymiarach 3 × 2 mm. Pręciki 4, dwa zewnętrzne dłuższe, wewnętrzne krótsze. Główki pręcików ciemnopurpurowe, z pylnikami rozchylonymi pod kątem 180°. Słupek pojedynczy, na szczycie rozwidlony. Owoce rozłupnia rozpadająca się na 4 jednonasienne rozłupki. Mają one kształt odwrotnie jajowaty i są tępo trójkanciaste. Na węższym końcu mają skośną, szorstką, niemal czworoboczną bliznę. Po stronie grzbietowej są wypukłe, od brzusznej – nieco spłaszczone z krawędzią podłużną pośrodku. Powierzchnia rozłupki jest niemal gładka i lekko błyszcząca, ciemnej barwy szarobrunatnej. Długość owocu wynosi 2,0–2,3 mm, szerokość 1,3–1,5 mm, grubość 1,1–1,3 mm. Masa 1000 rozłupek wynosi 1,5–2,0 g.

Biologia i występowanie

Gatunek preferuje siedliska mokre i wilgotne, o odczynie obojętnym, bardzo żyzne. Najlepiej rośnie w miejscach dobrze nasłonecznionych, ale spotykany jest także w półcieniu. Występuje wzdłuż rowów, rzek i na brzegach stawów, w wilgotnych zaroślach i lasach, na pastwiskach i przydrożach. Poza tym rośnie jako chwast w uprawach roślin okopowych, zwłaszcza na glebach ciężkich, zakwaszonych i mokrych. Unika gleb wapiennych. Gatunek w wąskim ujęciu systematycznym Stachys palustris sensu stricto występuje w strefie klimatu umiarkowanego w Europie i Azji. Jest pospolity niemal na całym kontynencie europejskim, brak go tylko na Islandii i w południowej części Półwyspu Apenińskiego, na rozproszonych stanowiskach spotykany jest na Półwyspie Iberyjskim i na północnych krańcach kontynentu. W Azji rośnie w części środkowej i północnej, sięgając do Syberii na wschodzie. Granica południowa biegnie przez Mongolię, chiński region Sinciang, północny Pakistan i Iran oraz przez rejon Kaukazu. Nieliczne stanowiska znajdują się także w Azji Mniejszej. Jako roślina zawleczona i inwazyjna występuje we wschodniej Kanadzie i w północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych. W Polsce jest to gatunek pospolity niemal na całym obszarze, tylko w górach występuje rzadziej, sporadycznie przekraczając wysokość 1000 m n.p.m. Niewiele wiadomo o zmianach w rozmieszczeniu i zasobach gatunku. Regulacja brzegów cieków oraz melioracje odwadniające zmniejszają areał jego siedlisk, z drugiej jednak strony rozprzestrzenia się wzdłuż rowów i kanałów.

Roślina jadalna Bulwy tego gatunku są jadalne i opisywane jako pożywne, o smaku przyjemnym, orzechowym. Zbierano je dawniej jesienią i zwłaszcza na przedwiośniu oraz spożywano na surowo, gotowano je także i suszono. Najczęściej stosowane były w postaci sproszkowanej po wysuszeniu jako dodatek do zup i przy wypieku chleba. Spożywane były w Polsce południowej, południowo-wschodniej i na Ukrainie do przełomu XIX i XX wieku, później sporadycznie. O tym, że bulwy te są jadalne, pisano też w źródłach z XVIII i XIX wieku w Szwecji i na Wyspach Brytyjskich. Poza bulwami jadalne są także młode pędy. Mogą być one spożywane podobnie do szparagów, mają jednak nieprzyjemny zapach. Roślina lecznicza W zielarstwie czyściec ten dawniej stosowany był przede wszystkim do leczenia ran (stąd nazwa w języku angielskim marsh woundwort). Z czasem zakres stosowania się zwiększał i ziele zbierane i suszone na początku kwitnienia używane było jako lek przeciwskurczowy i antyseptyk. Ziele było także tradycyjnym lekiem stosowanym przy leczeniu dny moczanowej i bolących stawów. Roślina ozdobna Gatunek bywa polecany do uprawy, zwłaszcza przy oczkach wodnych. Jest ceniony ze względu na długie kwitnienie, kwiaty wydzielające nektar, przywabiające motyle i pszczoły oraz efektowne ulistnienie. Inne zastosowania Roślina wykorzystywana była jako pasza dla świń. Jest dobrą rośliną miododajną cenioną zwłaszcza ze względu na długie kwitnienie, a więc po okresie głównego pożytku.

Owoce czyścca błotnego znajdowane są w osadach plejstoceńskich m.in. na Wyspach Brytyjskich, w Polsce (Ciechanki Krzesimowskie) i w wielu miejscach w Europie wschodniej. Jego młodsze stanowiska od mezolitu począwszy mają kontekst archeologiczny – wiadomo, że gatunek od tego czasu towarzyszył już uprawom. Prawdopodobnie służył też jako roślina jadalna.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 02:13:50]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986185. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.