Wirtualny atlas roślin: Niecierpek pospolity / Impatiens noli-tangere

Niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere) – gatunek roślin należący do rodziny niecierpkowatych. Występuje w stanie dzikim w Azji, Ameryce Północnej i prawie całej Europie. W Polsce dość pospolity z wyjątkiem wyższych partii gór. Rośnie w lasach w miejscach wilgotnych. Jest to roślina jednoroczna, której nasiona rozsiewane są po wystrzeleniu ich przez silnie i nagle skręcające się ścianki owoców. Zwijają się one, gdy tylko dojrzeją, po dotknięciu lub potrząśnięciu. Dawniej roślina wykorzystywana była jako jadalna i lecznicza oraz służyła do farbowania włosów i wełny.

Korzenie system korzeniowy jest słabo rozwinięty i płytki. Korzenie są mięsiste, proste, rozrastają się maksymalnie tylko do 15 cm głębokości, a najczęściej tylko do 5 cm i sięgają zazwyczaj nie dalej jak 10 cm od nasady pędu. W dolnej części pędu wyrastają korzenie podporowe stabilizujące roślinę w pulchnej glebie. Pokrój naga roślina jednoroczna osiągająca od 20 do 180 cm wysokości. Łodyga szkliście prześwitująca, w węzłach zgrubiała, osiągająca do 2 cm średnicy. Żółtozielona i często czerwono nabiegła. U dołu jest bezlistna, a u góry rozgałęziona. Liście początkowo naprzeciwległe, wyżej skrętoległe, osiągają do 10 cm długości. Ogonek liściowy osiąga 2–5 cm, ale górne liście mają ogonki krótsze lub są niemal siedzące. Kształt blaszki jajowato-eliptyczny lub jajowato-lancetowaty, u nasady blaszka zbiegająca, ucięta lub słabo sercowata, na szczycie tępa lub zaostrzona. Brzeg blaszki jest tępo piłkowany, z wcięciami do 3 mm. Po każdej stronie znajduje się 7–16 ząbków (rzadko do 20). Kwiaty zebrane po 2-4 w gronach wyrastających w kątach liści na szypułach długości 1–1,5 cm, poszczególne kwiaty na szypułkach 1,5–2 mm długości. Niektóre są klejstogamiczne (pozostają zamknięte i osiągają mniejsze wymiary). Normalnie rozwijające się kwiaty osiągają 2–3,5 cm długości. Korona jest cytrynowo- lub złotożółta, w gardzieli brązowoczerwono nakrapiana. Kwiaty są odwrócone o 180°, z 3 działkami kielicha (czasem 2 przednie widoczne jako drobne łuseczki) i 5 płatkami korony. Dolna działka kielicha okazała, trąbkowata i zakończona jest zagiętą na końcu o 90° ostrogą długości od 6 do 12 mm. Dwie pozostałe działki małe, żółtozielone i niepozorne. Korona kwiatu posiada pięć płatków – cztery zrośnięte parami po bokach i górny, kapturkowaty płatek wolny. Wewnątrz okwiatu znajduje się 5 krótkich, grubych i zrośniętych w górnej części pręcików otaczających pojedynczy słupek z pięciołatkowym, stożkowatym znamieniem. Zalążnia jest 5-komorowa, w każdej komorze znajduje się od 2 do wielu zalążków. Owoce zwisające, lancetowate i nagie, pękające torebki o długości 15–25 mm, powstające z 5 zrośniętych owocolistków. Zawierają od 1 do 9 nasion, najczęściej 1 lub 2. Nasiona są jajowate, czterokanciaste, o długości 3,3 do 4,6 mm, szerokości 1,4–2,2 mm i do 1,5 mm grubości. Wzdłuż kantów biegną listewki o wysokości do 0,3 mm. W zależności od warunków i siły wzrostu na roślinach powstają zróżnicowane liczby owoców i nasion. W miejscach silnie zacienionych bywa, że nie rozwijają się one wcale lub rozwijają się tylko pojedynczo. Zazwyczaj w naturalnych warunkach powstaje kilka owoców z kilkoma nasionami.

Biologia i występowanie

Porasta cieniste miejsca w wilgotnych lasach liściastych i iglastych, zwykle w buczynach, łęgach, w świerkowych lasach mieszanych. Preferuje gleby wilgotne i mokre, bogate w próchnicę, napowietrzone, ilaste i gliniaste, w bliskości źródlisk i ruchomych wód gruntowych, w dolinach rzek i strumieni oraz nad jeziorami. Często rośnie na glebach mulistych, zalewanych podczas wezbrań rzek, w misach jeziornych rośnie w miejscach z okresowo stagnującą wodą. Jest gatunkiem nitrofilnym i przywiązanym do stanowisk cienistych i półcienistych. W lasach związany jest zwłaszcza z wczesnymi fazami sukcesji, w tym także po pożarach, na porzuconych łąkach pojawia się po rozwinięciu się zarośli gatunków leśnych. W drzewostanach dojrzałych utrzymuje się wzdłuż drobnych cieków oraz w miejscach zaburzonych – w lukach po wiatrowałach, w miejscach przekształcanych przez zwierzęta lub zabiegi gospodarcze związane z pozyskaniem drewna. Na terenach górskich występuje po piętro regla dolnego (w Tatrach do wysokości 1200 m n.p.m.). Gatunek na wszystkich etapach rozwoju jest bardzo wrażliwy na mróz. Na poszczególnych stanowiskach pojawia się w bardzo zmiennej w różnych latach liczebności, przy czym często tworzy niemal jednogatunkowe płaty. Zagęszczenie roślin bywa bardzo zmienne – od pojedynczych roślin do 200 lub nawet blisko tysiąca na 1 m² w przypadku młodych siewek. Mniejsze zagęszczenie stwierdzane jest w lasach łęgowych, gdzie rośliny wyrastają bardziej okazałe, w grądach rosną w większym zagęszczeniu, ale osiągają tam mniejsze rozmiary. Szczególnie wysokie zagęszczenie, przy tym roślin silnie rosnących, stwierdzono na przydrożach śródleśnych. Zasięg gatunku obejmuje rozległe obszary Europy, Azji i Ameryki Północnej. Na kontynencie europejskim brak go na południowych i północnych krańcach, bardzo rzadki jest na Półwyspie Iberyjskim i w południowej Francji. Na Półwyspie Apenińskim rośnie w części środkowej (górskiej), brakuje go w południowej części Półwyspu Bałkańskiego oraz na nizinach między Morzem Czarnym i Kaspijskim. Izolowany obszar występowania obejmuje region Kaukazu. Na północy kontynentu występuje rzadko w Wielkiej Brytanii oraz w południowej części Półwyspu Skandynawskiego. Rośnie na obszarze od południowej Finlandii i Ukrainy na wschód zwężając obszar występowania we wschodniej Syberii. Na Dalekim Wschodzie Azji zasięg jest przerywany i obejmuje różne obszary Kamczatki, Japonii, Półwyspu Koreańskiego i przyległych obszarów Rosji oraz północnych Chin. W Ameryce Północnej gatunek występuje w południowej części Alaski, we wschodniej Kanadzie oraz w północno-zachodnich stanach USA: Idaho, Oregonie i Waszyngtonie. W Polsce gatunek jest rozpowszechniony niemal w całym kraju. Rzadziej spotykany jest w obszarach, gdzie brakuje odpowiednich siedlisk, np. na Nizinie Północnomazowieckiej i w Borach Tucholskich. Brakuje go w wyższych położeniach górskich. Liście niecierpka pospolitego są chętnie zgryzane przez bydło i zwierzynę płową. Gatunek ten jest też jedyną rośliną żywicielską dla miernikowca Eustroma reticulatum. Jego liście minują larwy muchówki Phytoliriomyza melampyga. Pasożytują na nim niektóre gatunki grzybów i grzybopodobnych lęgniowców: Podosphaera balsaminae wywołujący mączniaka prawdziwego, Plasmopara obducens wywołujący mączniaka rzekomego i Phyllosticta impatientis. Na liściach tego niecierpka odkryto w Wigierskim Parku Narodowym w 2021 nowy dla nauki gatunek grzyba z klasy Sordariomycetes – Plectosphaerella vigrensis. Niecierpek pospolity zmniejsza swoją liczebność w przypadku konkurowania z jeżynami, orlicą pospolitą i pokrzywą zwyczajną.

Jako roślinę leczniczą ziele niecierpka (Herba Impatientis) wykorzystywano dawniej w lecznictwie ludowym przy kamicy nerkowej i dolegliwościach pęcherza moczowego. Stosowano je także zewnętrznie do leczenia hemoroidów. Roztarte pędy pomagają przy stłuczeniach i ranach, łagodzą także skutki poparzenia pokrzywą. Niecierpek może być wykorzystywany jako roślina jadalna. Szczególnie nasiona mają przyjemny orzechowy smak i mogą być spożywane surowe. Pędy można jeść po dłuższym gotowaniu i po odlaniu wody – surowe powodują mdłości. Ponieważ zawierają duże ilości szczawianów, spożywanie odradza się osobom chorującym na dnę moczanową i kamicę nerkową. Barwnik zawarty w kwiatach służył do farbowania włosów na czerwono. Barwnik także z kwiatów, ale też i z liści wykorzystywano do barwienia wełny na żółto.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-03-30 03:07:57]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=74920797. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.