Wirtualny atlas roślin: Cis pospolity / Taxus baccata

Cis pospolity (Taxus baccata L.) – gatunek wiecznie zielonego iglastego drzewa lub dużego krzewu z rodziny cisowatych. Występuje naturalnie w Europie, w Azji zachodniej (sięgając aż po Iran) oraz w północnej Afryce. Jest to roślina wolno rosnąca, długowieczna (osiąga ponad tysiąc lat), rosnąca na różnych glebach i w różnych warunkach nasłonecznienia. Po okresie ograniczania zasobów związanych z nadmierną eksploatacją i niszczeniem siedlisk, obecnie gatunek jest w ekspansji. Jest wszechstronnie wykorzystywany – jako roślina ozdobna, lecznicza i dostarczająca wartościowego drewna.

Korzenie płytkie, czasem, zwłaszcza na glebach inicjalnych, nawapiennych na poziomie gruntu. Pąki bardzo drobne, z łuskami ciemnobrązowymi, zaokrąglonymi i ciasno przylegającymi. Pokrój zimozielone niewysokie drzewo, o wysokości zwykle do 15 m (maksymalnie do 28 m) lub rosnące w formie krzewu o wysokości do 3–4 m. Pierśnica osiąga do 80 (140) cm. Korona ciemnozielona, zwykle jajowato-stożkowata, u starych drzew lub osobników krzewiastych nieregularna. Często roślina wielopniowa. Formy krzewiaste pojawiają się najczęściej w wyniku wczesnej straty pędu wierzchołkowego i zastąpienia go kilkoma innymi. Pień z reguły obficie, nieregularnie ugałęziony, przy czym nawet ze starych pni i konarów wypuszcza wciąż młode odgałęzienia. Młode pędy przez 2–4 lata pozostają zielone. Liście skrętoległe igły, o długości 2–3 cm i szerokości 3 mm, równowąskie, szablaste, spłaszczone, o łagodnie zaostrzonym wierzchołku, nasada liścia zbiega po ogonku, lekko wygięte, niekłujące, miękkie, osadzone na krótkim, cienkim ogonku. Górna strona – ciemnozielona, błyszcząca, spodnia – znacznie jaśniejsza, matowa, ze słabo zaznaczającymi się, dwoma paskami aparatów szparkowych. Centralna wiązka przewodząca wyraźna na obu stronach liścia, którego brzegi są lekko podwinięte. Igły na pędzie wyrastają skrętolegle, przy czym na końcach pędów rozłożone są dwustronnie grzebieniasto. Pozostają na pędzie przez 6–8 lat. Kwiaty rozdzielnopłciowe, przy czym rośliny są zwykle dwupienne, rzadko jednopienne. Kwiaty drobne, zielone, rozwijają się w kątach liści na końcach ubiegłorocznych przyrostów letnich. Żeńskie (makrostrobile) są bardzo małe (od 1,5 do 2 mm długości), mają jajowaty kształt, rozwijają się pojedynczo lub parami na dolnej stronie pędów. Składają się z kilku łusek, z których tylko najwyższa jest płodna, wspierając pojedynczą zalążnię. Kwiaty męskie (mikrostrobile) mają kulisty kształt i średnicę 2–3 mm, są żółtozielone, skupione po 20–30 w końcowych odcinkach pędów. Każdy strobil składa się z 6–14 mikrofili, każdy z 4–9 woreczkami pyłkowymi. Kora wiśniowo-szara lub ciemnobrunatna, później rdzawoszara, łuszcząca się cienkimi płatami.

Biologia i występowanie

Cis pospolity najlepiej rośnie w łagodnym klimacie oceanicznym, cechującym się łagodnymi zimami, dużą wilgotnością i częstymi opadami. Niskie temperatury ograniczają zasięg tego gatunku na północy i w Europie wschodniej. Z kolei susze i wysokie temperatury determinują zasięg cisa w zachodniej Azji i w północnej Afryce. Na obszarach górskich rośnie pod okapem drzewostanów liściastych i mieszanych na cienistych stokach, zwłaszcza północno-zachodnich i północno-wschodnich. Najlepiej rośnie na glebach o odczynie od umiarkowanie kwaśnego do zasadowego. Preferuje stanowiska w cieniu. Najczęściej rośnie - pojedynczo lub grupowo - jako domieszka w podszyciu lasów liściastych lub mieszanych z udziałem buka, jodły, świerku, dębu, grabu i lipy. W południowej części zasięgu rośnie w lasach górskich. W północnej Afryce na wysokościach od 2000 do 2500 m n.p.m. W Kaukazie sięga do 2050 m n.p.m., w Karpatach do 1660 m n.p.m., w Alpach do 1400 m. W polskich górach najczęściej rośnie do granicy regla dolnego, rzadziej w piętrze kosodrzewiny na wapiennym podłożu. Zasięg gatunku obejmuje niemal całą Europę z wyjątkiem jej północnej i wschodniej części. Na rozległych obszarach ma rozproszone stanowiska, częściej występując na obszarach górskich. Ze względu na popularność uprawy i rozsiewanie się z upraw – dla wielu stanowisk trudno określić na ile są one naturalne. Na północy gatunek osiąga 63°N w Norwegii i Szwecji – brak go na Wyspach Owczych i Islandii oraz w północnej Skandynawii. Na wschodzie rośnie w krajach nadbałtyckich, w Polsce, w Karpatach, na Krymie, licznie w rejonie Kaukazu sięgając po północny Iran. Południowa granica obejmuje europejską część Turcji, Grecję, Włochy i Półwysep Iberyjski. Nieliczne stanowiska ma cis na wyspach śródziemnomorskich. Rośnie też w górach Algierii i Maroka. Na Azorach znajduje się na krawędzi wymarcia. W Polsce najczęściej jest spotykany w zachodniej, północnej i południowej części kraju. Cis dostarcza pokarmu 24 gatunkom ptaków (m.in. kowalik, rudzik) i 8 gatunkom ssaków (m.in. sarna, wiewiórka, zając).

Surowiec drzewny Cis był ceniony jako źródło cennego drewna. W średniowieczu stanowił kosztowny towar eksportowy, importowany głównie przez Anglię i Holandię. Drewno jest twarde i trwałe, wąskosłoiste, z wąskim, żółtym bielem i ciemnobrunatną twardziel. Drewno cisowe jest odporne na gnicie. Jest najbardziej zbite, najbardziej sprężyste i najtrudniej łupiące się ze wszystkich europejskich gatunków drewna. Nie posiada kanalików żywicznych. Drewno cisa od najdawniejszych czasów było stosowane do wyrobu broni. Najstarszym przedmiotem z drewna cisowego jest włócznia, licząca ok. 45 tys. lat. Zmarły 3300 lat p.n.e. Ötzi miał przy sobie toporek o miedzianym ostrzu, osadzonym w cisowym toporzysku. Ze względu na dużą giętkość i wytrzymałość, w średniowieczu z drewna cisu wykonywane były łuki i kusze. Cis wykorzystywany był również w meblarstwie i rzemiośle artystycznym. Słynnym wyrobem z drewna cisowego były tzw. „meble gdańskie” i „meble kolbuszowskie”. Roślina ozdobna Cis jest często sadzony w ogrodach i parkach. Jest stosunkowo odporny na zanieczyszczenia powietrza. Spotyka się przy tym wiele odmian uprawnych o zróżnicowanym pokroju, wzroście i ubarwieniu (od ciemnej zieleni igieł po złoty). Roślina lecznicza Hildegarda z Bingen, XII-wieczna mniszka (benedyktynka) i mistyczka była zdania, że wdychanie dymu z palonego drewna cisowego leczy zaflegmione płuca. Odwar z igieł był kiedyś stosowany przy niedociśnieniu krwi. Z cisu izolowane są substancje, z których produkuje się lek przeciwnowotworowy docetaksel używany najczęściej w leczeniu raka piersi, płuc, prostaty, żołądka i nowotworów głowy i szyi. Roślina jadalna Czerwone osnówki są jadalne i mają słodki smak. Znajdujące się w nich nasiona są trujące.

Roślina trująca. We wszystkich częściach rośliny, oprócz osnówki otaczającej nasiono, znajdują się duże ilości trujących związków, przede wszystkim taksyny (w liściach jest jej do 2%, w nasionach ok. 0,16%), poza tym efedryny. Taksyna działa toksycznie na serce, poza tym układ pokarmowy, układ nerwowy i nerki. Powoduje u człowieka i innych ssaków najpierw pobudzenie, a następnie porażenie. Praca serca początkowo przyśpiesza, a następnie zwalnia, spada ciśnienie tętnicze, postępuje atonia i ostatecznie serce zatrzymuje się w rozkurczu. Błona śluzowa układu pokarmowego jest silnie drażniona, czego wynikiem jest silny stan zapalny i biegunka. Porażany jest ośrodek oddechowy układu nerwowego, uszkadzane są nerki i pobudzana jest macica, działając w efekcie poronnie. Efekt poronny jest jednak słabszy niż oddziaływanie na serce i układ nerwowy, dlatego wykorzystanie cisa jako środka poronnego powoduje szybszy zgon niż poronienie.
Do zatruć u ludzi dochodzi najczęściej w przypadku spożywania odwaru z liści w celach poronnych i po spożyciu przez dzieci nasion otoczonych apetycznie wyglądającymi osnówkami. Rzadko roślina wykorzystywana jest w celach samobójczych, czasem zatrucia wynikają z zastosowań w medycynie ludowej (np. jako środek przeciwrobaczy) lub są skutkiem przypadkowego żucia gałązek.
Początkowymi objawami zatrucia są wymioty, silne bóle brzucha, biegunka i ślinotok. Następnie następują zawroty głowy, odurzenie, oddech się spłyca, spada ciśnienie krwi – twarz blednie, wargi sinieją i następuje utrata przytomności. Zgon następuje w stanie śpiączki, poprzedzony drgawkami w różnym okresie od pół godziny do 24 godzin po spożyciu toksyny. Za dawkę śmiertelną uważane jest w przypadku człowieka 50–100 g igieł.
Trujące właściwości cisa były znane już w starożytności. Nazywano go "drzewem śmierci" twierdząc, że jest tak trujący, iż ten, kto zaśnie w jego cieniu, może umrzeć w czasie snu. Rzymski wódz i polityk Juliusz Cezar w swoich Komentarzach o wojnie galijskiej podał, że kiedy wódz pobitego przezeń ludu Eburonów, Katywulkus, „osłabiony wiekiem” nie mógł już kontynuować walki, otruł się sokiem z cisa (lub też pijąc wino z kubka, wykonanego z drewna cisowego). Przed morderczym działaniem cisa przestrzegał już w II połowie I w. w swej De Materia Medica grecki lekarz i farmakolog Dioskurydes z Anazarby (podobno samo wąchanie gałązek mogło doprowadzić do zatrucia). Podobną opinię o cisie wyrażał w tym samym czasie Pliniusz Starszy w swojej Historii naturalnej. Zaś rzymski lekarz greckiego pochodzenia Klaudiusz Galenus z górą sto lat później nazwał cis „podstępną trucizną”, czyhającą w igłach i jagodach na człowieka jak i na bezrozumne bydlę. W Polsce ksiądz Benedykt Chmielowski w swoich "Nowych Atenach" (1745-1746) powtórzył informację o zabójczych właściwościach cisowego cienia, co jednak kilkadziesiąt lat później zdecydowanie zdementował inny ksiądz, botanik Krzysztof Kluk w "Dykcyonarzu roślinnym" (1786-1788).
Wśród zwierząt taksyna działa silnie toksycznie na konie. Z tego powodu w wielu regionach gospodarze bezlitośnie trzebili ten gatunek, gdy pojawiał się w sąsiedztwie gospodarstw czy pastwisk. Z kolei np. kozy i sarny mogą spożywać cisowe gałązki bezkarnie. Podobnie ptaki z rodziny drozdowatych zjadają w całości owoce cisa bez uszczerbku dla zdrowia, a wydalając niestrawione nasiona przyczyniają się do rozsiewania tego drzewa.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-03-12 00:25:45]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=69804932. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.