Wirtualny atlas roślin: Tasznik pospolity / Capsella bursa-pastoris

Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.) – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych (krzyżowych). Pochodzi prawdopodobnie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, ale współcześnie jest szeroko rozprzestrzeniony na całym świecie, także w Polsce. Występuje w różnych siedliskach, zwykle jako roślina ruderalna i trudny do wytępienia chwast. Rosnąc w uprawach, jest szkodliwy głównie dlatego, że ułatwia porażanie ich przez pasożyty i patogeny, dla których jest żywicielem pośrednim. Użytkowany jest jako roślina lecznicza, a regionalnie także jako roślina jadalna (ceniona zwłaszcza w Azji Wschodniej). Jest także rośliną olejo- i miododajną, znajduje zastosowanie w biotechnologii, biomonitoringu, fitoremediacji gleb, przez naukowców bywa traktowany jako gatunek modelowy, a także pomaga zwalczać owady dokuczliwe dla człowieka.

Pokrój gatunek charakteryzuje się dużą zmiennością budowy, w zależności od warunków środowiska, a także wieku rośliny i pory roku. Łodyga wzniesiona, pojedyncza lub rozgałęziająca się, zwykle o wysokości od 10 do 40 cm, ale czasem tylko 3 cm, a maksymalnie nawet do ponad 100 cm. Nieco kanciasta, ma kolor jasnozielony do słomkowego. Jest naga lub różnym stopniu pokryta u dołu pędu pojedynczymi i gwiazdkowatymi, a w górze tylko gwiazdkowatymi włoskami, rozdzielającymi się nisko u nasady na 3 do 5 promieni. Liście skrętoległe, przy ziemi skupione w rozetę. Blaszka o bardzo zmiennych wymiarach i kształcie, w ogólnym zarysie lancetowata, zwężona w ogonek osiągający od 0,5 do 4 cm długości. Liście rozetkowe w zależności od siedliska osiągają od 3 do 33 cm długości i 1,5 do 8,6 cm szerokości. Blaszka może być całobrzega, ząbkowana, zatokowo wcinana do pierzastodzielnej, w tym także w zależności od pory roku i wieku rośliny (starsze mają liście silniej podzielone). Liście łodygowe zawsze mniejsze, siedzące, o strzałkowatej nasadzie obejmującej łodygę. Mają kształt lancetowaty do równowąskiego, długość od 1 do 5,5, rzadko 8 cm i szerokość od 1 do 1,5, rzadko 2 cm. Ich blaszka jest całobrzega lub ząbkowana. Kwiaty drobne kwiaty tworzą długie grono w górnej, nieulistnionej części łodygi. W szczytowej części jest ono bardzo gęste, niżej rzadkie. W czasie owocowania zarówno oś kwiatostanu, jak i szypułki kwiatowe wydłużają się. Cztery działki kielicha są skośnie odstające, zielone lub czerwonawe, biało obłonione na brzegu, owłosione, długości ok. 1 mm (ew. 2–2,2 mm). Cztery płatki korony białe, rzadziej różowe lub żółtawe, jajowate, o długości zwykle 2–2,2 mm (ew. do 3–4 mm). Czasami brak płatków korony. Działki kielicha i płatki korony ustawione są względem siebie na krzyż. Pojedynczy, górny słupek z szyjką długości 0,5 mm otoczony jest przez 6 pręcików czterosilnych. Nitki pręcików są białe, długości 1–2 mm. Jajowate pylniki mają długość do 0,5 mm. Owoc trójkątna, silnie spłaszczona łuszczynka z sercowatym (łukowatym) wycięciem na wierzchołku z trwałą, krótką szyjką. Osiąga długość od 5,0 do 9,2 mm i szerokość od 3,6 do 8,8 mm. Szypułka, na której jest osadzona, w czasie owocowania osiąga 5–20 mm długości. W jednej łuszczynie znajduje się zazwyczaj 10-20 nasion (maksymalnie 39).

Biologia i występowanie

Jest to gatunek synantropijny – zarówno ruderalny, jak i segetalny. Rośnie na siedliskach ruderalnych; przy drogach, na torowiskach kolejowych i tramwajowych, na podwórzach, wysypiskach śmieci, ugorach, w ogrodach, w szczelinach murów, na rumowiskach. W uprawach rolnych i ogródkach bywa dokuczliwym chwastem. Utrzymuje się w miejscach wydeptywanych, przy czym rośliny z takich siedlisk cechują się rozetą złożoną z większej liczby liści, niżej rozgałęzionym pędem z mniejszą liczbą kwiatów, mniejszymi owocami z mniejszą liczbą nasion, a w miejscach bardzo silnie wydeptywanych w ogóle ich nie zawiązuje. Odporność na wydeptywanie tłumaczona jest dużą zdolnością do regeneracji tych roślin, a także małymi ich rozmiarami, elastycznością i sztywnością pędów rozgałęziających się nisko. Jest to roślina światłolubna, związana z klimatem umiarkowanym, w obrębie którego rośnie w miejscach o szerokim spektrum zmienności temperatur i opadów. Utrzymuje się nawet na pustyniach, w miejscach bardzo suchych. Do adaptacji do miejsc suchych należy wytwarzanie grubej warstwy wosków, zwijanie liści i zwiększanie ich omszenia. Z drugiej jednak strony rośliny tego gatunku nie są rejestrowane na siedliskach stale wilgotnych – zamierają w miejscach, gdzie stagnuje woda. Zimujące rozety znoszą dobrze mrozy do -12 °C. Nie zarejestrowano u tego gatunku uszkodzeń powodowanych przez wiatr lub silne nasłonecznienie. W strefie klimatu subtropikalnego i tropikalnego występuje głównie na wyższych wysokościach. Tasznik pospolity zasiedla zasadniczo tereny nizinne i wypłaszczenia lub łagodne stoki, na terenach o zróżnicowanej rzeźbie preferuje ekspozycję południową. Rośnie na różnych glebach, gliniastych, piaszczystych, kamienistych i płytkich, także mocno zbitych. Częsty jest zwłaszcza na silnie nawożonych glebach uprawnych. Notowany jest także na glebach próchnicznych, iłach, na skałach wapiennych i serpentynitach oraz na glebach zasolonych chlorkami. Preferuje neutralny odczyn gleby, rośnie dobrze w zakresie pH od 5 do 8. Korzystnie i silnie reaguje na nawożenie zwiększając udział pędu, w tym kwiatostanu, w ogólnej masie rośliny. W doświadczeniach rośliny pozytywnie reagowały (wzrostem masy) na nawożenie fosforem, azotem i potasem, jednak wyraźnie tylko przy umiarkowanych dawkach. Przy niedoborach azotu powstają bardzo słabo rosnące formy głodowe. Z kolei najwyższe rozmiary roślin osiąga na glebach żyznych i pulchnych. Pierwotny zasięg występowania tasznika pospolitego nie jest dokładnie znany, najprawdopodobniej jednak pochodzi on z regionu śródziemnomorskiego, z jego wschodniej części. Znaleziska nasion tasznika na Wyspach Brytyjskich z plejstocenu wskazują na to, że tasznik pospolity mógł stanowić w Europie północno-zachodniej element ówczesnej flory późnoglacjalnej lub preborealnej. Współcześnie tasznik pospolity jest gatunkiem kosmopolitycznym tj. rozprzestrzenionym na całym świecie. Uznawany jest za drugi pod względem rozpowszechnienia gatunek rośliny na Ziemi (po rdeście ptasim). Zawleczony został na wyspy Atlantyku, na oba kontynenty amerykańskie, na wyspy Pacyfiku i do Australii, do Azji wschodniej, Afryki Południowej i Środkowej. W strefie równikowej rośnie jednak głównie w obszarach chłodniejszych – na terenach wyżynnych i górskich. Na północy sięga do 65°N w Islandii i 71°N w Norwegii. Na wyższych szerokościach rośnie głównie na terenach niżej położonych, choć w Skandynawii osiąga do 2091 m n.p.m., w Alpach rośnie do około 3000 m n.p.m. W Himalajach sięga do 5900 m n.p.m. W Polsce gatunek występuje pospolicie na całym niżu i w niższych położeniach górskich, rzadko pojawiając się w piętrze kosodrzewiny. We florze Polski ma status archeofita.

Historia Ziele tasznika stosowane jest w medycynie i ludowym ziołolecznictwie od czasów starożytnych. Hipokrates (460–377 p.n.e.) określił tasznik mianem najważniejszego „leku macicznego”. Tradycyjnie tasznik stosowany był zwykle jako lek przeciwkrwotoczny, także ściągający, napotny, moczopędny, obniżający ciśnienie krwi, jako antyseptyk układu moczowego, napar stosowano dla uniknięcia szkorbutu. W medycynie ludowej na Łotwie stosowany był także przeciw nowotworom. Lokalnie na ziemiach polskich stosowano tasznik także przeciw bólom głowy (Żywiec), na kaszel (okolice Zbaraża), na zimnicę (Międzyrzec Podlaski, Kujawy), w razie biegunki (Wieliczka). W medycynie tybetańskiej tasznik jest rośliną leczniczą stosowaną do leczenia oczu, biegunki i wzmacniania organizmu. W ograniczonym stopniu roślina stosowana była także w medycynie chińskiej (przy niespecyficznych chorobach oczu i dyzenterii), używany był także w medycynie tureckiej i japońskiej.Surowiec zielarski Ziele tasznika pospolitego (Herba Bursae pastoris), czasem także płynny wyciąg (Extractum Bursae pastoris fluidum). Stosowane są napary z ziela (20 g suszonego ziela na 250 ml wrzątku), wyciągi zimne (30–50 mg suszonego ziela na 1 litr przegotowanej wody), a także świeży sok wyciskany z roślin. Dostępne są w ofercie handlowej nalewki (niemal zupełnie jednak wyszła z użycia Tinctura bursae produkowana przez firmę Rademacher), tabletki z tasznika oraz suszone ziele. Wierzono dawniej, że do powstrzymywania krwotoków wystarczy trzymanie tasznika w ręku (miało to powstrzymywać wypływ krwi z niej puszczonej lub krwawienie z nosa, jeśli trzymało się tasznik w ręce prawej, gdy krew płynęła prawą dziurką, albo w lewej, gdy płynęła lewą), okładanie zielem szyi (ew. obwiązywanie jej) lub choćby patrzenie na nie. Podobnie do wyleczenia zimnicy wystarczyć miało włożenie tasznika do buta chorego. W szczególny sposób przygotowywano także stosowaną wewnętrznie nalewkę spirytusową z tasznika. Butelkę ze spirytusem i rozdrobnionym zielem tasznika umieszczano w surowym bochenku chleba, który następnie wypiekano w piecu. Po rozcięciu chleba uzyskiwano gotowy środek stosowany do leczenia.Zbiór i suszenie Zbiera się całe pędy w okresie kwitnienia (od maja do lipca) i suszy w miejscu przewiewnym, ocienionym w temperaturze do 30 °C. Nie należy zbierać roślin pokrytych szarobrunatnymi plamami, porażonych przez pasożytnicze grzyby (dawniej przypisywano grzybowi je wywołującemu – Albugo candida – właściwości krwiotamujące, ale zostało to zakwestionowane).Działanie Zielu przypisywane jest działanie ściągające, moczopędne, a zwłaszcza przeciwkrwotoczne. Ekstrakty mają zachowywać przeciwkrwotoczne właściwości tylko przez trzy miesiące. Najbardziej skuteczny ma być świeży sok z ziela. Preparaty z tasznika stosowane są przy małych krwawieniach z przewodu pokarmowego, układu moczowego i przy powtarzających się krwawieniach z nosa i dziąseł, a u kobiet do leczenia krwotoków z macicy i przy obfitych oraz przedłużających się menstruacjach. Ziele to nie jest skuteczne natomiast przy krwawieniach płucnych. Krwawienia z dróg rodnych u kobiet leczono mieszanką zawierającą ziele tasznika, skrzypu, liście orzecha włoskiego, nagietka i kasztanowca. W medycynie ludowej ziele tasznika używano zewnętrznie do okładania przewlekłych egzem, powierzchownych skaleczeń i hemoroidów, a wewnętrznie do zwalczania gorączki. Nanoszono na niewielkie zranienia ze względu na działanie ściągające (stosowano wilgotny kompres z naparu). Przy krwawieniach z nosa nasączano w naparze z tasznika tampon wkładany do nosa. Tasznik dodawany jest także do mieszanek ziołowych stosowanych w schorzeniach dróg moczowych i przy niewydolności wątroby. Ze względu na wywoływanie i nasilanie skurczów macicy stosowany bywał podczas porodu. Zielu przypisywane jest też łagodne działanie przeczyszczające ze względu na pobudzanie perystaltyki jelit. Za działanie przeciwkrwotoczne odpowiada prawdopodobnie peptyd o aktywności podobnej do oksytocyny, choć jego występowanie w zielu bywa kwestionowane. Badanie kliniczne potwierdziło skuteczność wodno-alkoholowego ekstraktu z tasznika pospolitego w tamowaniu krwotoku poporodowego, wykazało też znacząco lepszą skuteczność przy podawaniu podjęzykowo tego ekstraktu w stosunku do oksytocyny. Po podaniu pozajelitowo wyciągu z tasznika zarejestrowano jego działanie podobne do parasympatykomimetyków – w zależności od dawki powodował wzrost lub spadek ciśnienia tętniczego, działał ino- lub chronotropowo dodatnio na serce oraz nasilał skurcze macicy. Według niektórych autorów mechanizm działania związków czynnych tasznika wykazujących (w badaniach na zwierzętach) działanie przeciwzapalne, przeciwwrzodowe, moczopędne, hipotensyjne i inne nie został dotąd wyraźnie wyjaśniony (Wyk i Wink 2008). Inni wskazują na sulforafan – obecny nie tylko w taszniku, ale i w innych warzywach kapustowatych – jako związek odpowiedzialny za działanie przeciwzapalne i antybakteryjne. Za działanie antyoksydacyjne odpowiadać mają liczne flawonoidy i one tłumaczą też zmniejszenie przepuszczalności naczyń krwionośnych zarejestrowane w badaniach na myszach. Za działanie antynowotworowe (także badania na myszach) odpowiada kwas fumarowy. W doświadczeniach na myszach włączenie do diety tasznika w udziale 20 i 40% skutkowało utrudnieniem w zachodzeniu owulacji oraz przejściową niepłodnością zarówno samic, jak i samców. W doświadczeniach na szczurach ekstrakt z pędów tasznika wykazał znaczące działanie hepatoochronne. Leczenie za pomocą tasznika uważane bywa za przestarzałe przez jednych autorów, podczas gdy inni widzą duży potencjał tego ziela dla wytworzenia leków o różnych działaniach farmakologicznych. Europejska Agencja Leków rekomenduje stosowanie ekstraktu z tasznika przy obfitych menstruacjach u kobiet dorosłych, o regularnych cyklach miesiączkowych, po konsultacji lekarskiej. Rekomendacja wydana została przy niedostatku badań klinicznych, ale na podstawie długotrwałego i bezpiecznego stosowania tego preparatu.Dawkowanie i przeciwwskazania Nie zaleca się długotrwałego i nadmiernego stosowania tasznika oraz przekraczania dawki dziennej spożywanej doustnie i wynoszącej 15 g oraz stosowania miejscowo więcej niż 5 g surowca na 150 ml naparu. Nie są znane działania niepożądane przy właściwym stosowaniu i dawkowaniu, tym niemniej nie zaleca się przyjmowania i stosowania tej rośliny w czasie ciąży. Zarejestrowano słabo toksyczne działanie ekstraktu z tasznika na myszy.Medycyna niekonwencjonalna Roślina wykorzystywana jest w homeopatii. Preparaty przygotowane przy udziale świeżych roślin stosowane są przy krwawieniu z nosa i kamicy nerkowej.
Tasznik pospolity ze względu na skład chemiczny zaliczany jest do wartościowych pokarmów dla człowieka. Jadalne są surowe lub gotowane liście, które mają smak opisywany jako pośredni między rzeżuchą i kapustą lub rzeżuchą i rukolą. Ich walory smakowe oceniane są wysoko m.in. w Chinach, choć są też autorzy opisujący smak tasznika jako mdły. Zebrane po zakwitnieniu rośliny mają zmieniony smak opisywany jako piekący, gorzki i pieprzowy. Zaleca się zbiór liści w miesiącach od kwietnia do czerwca. W razie potrzeby ostry smak liści można złagodzić dodając inne zioła, np. gwiazdnicę pospolitą.Liście tasznika można dodawać do sałatek, twarogu, sosów, kanapek, farszów, zapiekanek warzywnych lub mięsnych. Można z nich robić soki i miksować jako smoothie. Nieco pikantne wierzchołki pędów nadają się jako dodatek do jajecznicy, zup, sosów, zapiekanek, twarogu i gotowanego ryżu. Kwiaty i zielone owoce tasznika mogą być używane do dekorowania potraw i jako dodatek do sałatek lub jajecznicy. Owoce polecane są także jako dodatek do deserów, mogą służyć do posypywania kanapek. Można je także marynować. Ich smak opisywany bywa jako nieco pieprzny i dlatego można ich też używać do przyprawiania potraw, a nasiona mogą być stosowane do wyrobu musztard. Korzeń tasznika stosowany może być jako zamiennik imbiru, chociaż smak jego opisywany bywa jako „obrzydliwo-słodkawy”. W Niemczech i Austrii tasznik używany jest jak szpinak warzywny, do sporządzania sałatek oraz jako dodatek do zup. Jest cenionym warzywem w Chinach (spożywa się tam m.in. pierogi z nadzieniem tasznikowym). W Japonii wchodzi w skład mieszanki siedmiu „wiosennych ziół” (haru no nanakusa). Spożywane są one tradycyjnie po posiekaniu zmieszane z gotowanym ryżem na siódmy dzień Nowego Roku. Mieszanka tych ziół wspominana jest w najstarszej znanej antologii poezji japońskiej – „Man’yōshū”. Tasznik uprawiany jest także jako roślina jadalna dodawana do sałatek w Stanach Zjednoczonych. Spożywany był także przez Indian Ameryki Północnej (m.in. Thompson i Apaczów), którzy z mielonych nasion wyrabiali mąkę na chleb, zapiekali je bez mielenia oraz spożywali gotowane wierzchołki pędów.
Ze względu na bliskie pokrewieństwo tasznika pospolitego z gatunkiem modelowym – rzodkiewnikiem pospolitym Arabidopsis thaliana – ma on istotne znaczenie dla nauki w zakresie poznania uwarunkowań genetycznych cech różniących te gatunki, takich jak np. mrozoodporność czy poliploidalność, powszechna w świecie roślin, której tasznik pospolity jest doskonałym przykładem (gatunek o bardzo krótkiej historii i wielkiej plastyczności, który w krótkim czasie stał się jednym z najbardziej rozpowszechnionych na świecie). W efekcie tasznik pospolity sam uznawany jest za gatunek modelowy. Tasznik pospolity może być stosowany w biomonitoringu krótkookresowych zmian w zanieczyszczeniu powietrza metalami ciężkimi (ołów, kadm, cynk i miedź) na terenach zurbanizowanych (bada się zawartość metali w liściach tasznika). Tasznik może rosnąć na glebach zasolonych pomagając w ich rekultywacji – wchłania bowiem sole stopniowo „wysładzając” glebę. Ze względu na tolerancję i kumulowanie w tkankach kadmu tasznik pospolity może być używany do fitoremediacji gleb zanieczyszczonych tym metalem ciężkim. Ekstrakt z tasznika pospolitego jest przyjaznym dla środowiska inhibitorem korozji stali. Świeże rośliny tasznika mają być doskonałym środkiem przeciw pluskwom. Na ziemiach białoruskich stosowano tasznik do tępienia wszy bydlęcej i jej gnid. Nasiona tasznika wydzielają w wodzie śluz powodujący przywieranie do nich larw komarów. Do jednego nasiona w warunkach eksperymentalnych przywarło ich nawet 27. Uwięzione w ten sposób larwy giną i stosowanie nasion tasznika jest rekomendowane dla ich zwalczania, zwłaszcza w niewielkich pojemnikach z wodą.Miód bazujący na nektarze z kwiatów tasznika ma kolor jasnożółty i przyjemny smak. Ponieważ tasznik rośnie często jako chwast w rzepaku i kwitnie przed tym gatunkiem, także w czasie, gdy stosowane są środki owadobójcze przeciw słodyszkowi – zdarza się, że pszczoły odwiedzające ten gatunek ulegają zatruciu (dlatego nie należy pasiek wywozić na pola rzepaku przed rozpoczęciem kwitnienia przez rzepak, tj. przed zakończeniem oprysków).

Ziele tasznika zawiera z substancji czynnych: flawonoidy (rutynę, diosminę, hesperydynę), aminokwasy (m.in. ornitynę, kwas α-aminomasłowy i γ-aminomasłowy), monoterpeny (kamforę), glukozynolany (synigrynę). Opisywane jest jako zawierające aminy biogenne, takie jak: acetylocholina, cholina (do 1%), histamina, ale bywa to kwestionowane. W zielu zawarte są także sole mineralne (głównie potasu i wapnia), garbniki, witamina C (w liściach ok. 150 mg%), A, B i K, kwasy organiczne (bursowy, fumarowy, jabłkowy, kwas kumarowy i fenolokwasy – kwas chlorogenowy, syringowy, kwas wanilinowy), olejek eteryczny (0,02%), nietrwały alkaloid bursyna, inozyt, hysopina, sterole (β-sitosterol), β-karoten, oleje roślinne.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 20:21:12]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985618. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.