Wirtualny atlas roślin: Orzesznik jadalny / Carya illinoinensis

Orzesznik jadalny, orzesznik pekanowy, orzesznik owocowy, pekan (Carya illinoinensis (Wangenh.) K.Koch) – gatunek drzewa należącego do rodziny orzechowatych. Naturalnie występuje w Ameryce Północnej, w Stanach Zjednoczonych od południowej części stanów Iowa, Illinois i Indiany do Georgii, Alabamy, Missisipi, Luizjany, Teksasu, Oklahomy i Arkansas na południu oraz w zachodniej części Kentucky, Północnej Karoliny i wschodniej części Tennessee, a także w Meksyku od stanów Coahuila na północy do Jalisco i Veracruz na południu. Angielskie słowo pecan pochodzi z języka Indian Algonkinów i oznacza „orzech zbyt twardy do zgniecenia dłonią” lub – szerzej – „coś do zmiażdżenia tylko narzędziem”. Pierwszy w Europie opis orzesznika jadalnego poznano w XVI wieku dzięki hiszpańskiemu podróżnikowi i odkrywcy Álvar Núñez Cabeza de Vaca, a Hiszpanie w następnych latach stopniowo introdukowali ten gatunek do południowej Europy, a następnie Afryki i Azji. W Polsce gatunek niezwykle rzadko spotykany, głównie ze względu na wysoką wrażliwość na mróz. Sporadycznie sadzony bywa w ogrodach botanicznych lub arboretach, jednak po kilku latach zwykle przemarza. Sadzony na Wyspach Brytyjskich, także słabo rośnie.

Pąki wydłużone, długości 6–12 mm, żółtobrązowe, okryte owłosionymi łuskami. Pąki kątowe okryte są łuskami zrośniętymi kapturkowato. Pokrój długowieczne drzewo liściaste o przeciętnej wysokości 20–40 m. Maksymalna wysokość do jakiej dorasta drzewo w zależności od autora wynosi 40 m, 44 m, 50 m, czy też nawet 52 m i 54 m (jest najwyższym gatunkiem orzesznika). Pień i konary są smukłe. Typowa korona jest kopulasta, ma 12–23 m rozpiętości z wyraźnym kilkumetrowym pniem (2–5 m). Pień osiąga do 180 cm średnicy. Pędy młode pędy są brązowe i owłosione. Z czasem niekiedy łysieją i stają się błyszczące. Liście liście nieparzystopierzaste o długości 40–70 cm, z ogonkiem długości 4–8 cm. Są zmienne, złożone z (9)11–15(17) listków o długich wierzchołkach. Pojedynczy listek ma najczęściej eliptyczny lub jajowato-lancetowaty kształt, 5–12 cm długości i 2–6 cm szerokości. Niższe listki często są nieco odchylone do tyłu. Od spodu są drobno owłosione. Listki osadzone są na krótkich ogonkach (długości od 0 do 25 mm), co jest charakterystyczne dla tego gatunku. Liście nie są ciemnozielone przez cały sezon, mają wyraźnie rozjaśnioną barwę, jesienią przebarwiają się na żółtozielony, a później słomkowy lub lekko pomarańczowy kolor. Kwiaty są rozdzielnopłciowe lecz jednopienne. Siedzące kwiaty męskie wyrastają na osi kotków o długości od 8 do 18 cm, zebranych po kilka do kilkunastu. Oś kwiatostanów okryta jest włoskami gruczołowymi, a same pylniki są z rzadka owłosione. Kwiaty żeńskie zebrane są po 3–6 sztuk w kłosy na szczytach pędów. Owoce mogą być różnego kształtu w zależności od odmiany, od prawie okrągłych przez beczułkowate do silnie wydłużonych. Najczęściej są owalne o długości od 2,6 do 6 cm (czasem do 8 cm) i szerokości od 1,5 do 3 cm. Pokryte początkowo jasnozieloną okrywą, później brunatniejącą, o grubości 3–4 mm, pękającą po dojrzeniu na 4–5 części, których granice wyraźnie zaznaczone są bruzdami. Jest to owoc rzekomy – nibypestkowiec. Zewnętrzna, mięsista warstwa owocni powstaje z okrywy (involucrum) i otacza owoc właściwy, którym jest orzech. Po odpadnięciu okrywy widoczna jest gładka, błyszcząca łupina orzecha o barwie brązowej z delikatnymi jaśniejszymi smużkami. Nasiono (jądro orzecha) jest jadalne, brązowe, podobne do jądra orzecha włoskiego, lecz mniej pofałdowane i bardziej wydłużone, uchodzące za jedno z najsmaczniejszych (w każdym razie najsmaczniejsze wśród przedstawicieli rodzaju orzesznik). Kora początkowo szarobrązowa, gładka, w starszym wieku nierówno, podłużnie bruzdowana; lekko, choć wyraźnie łuszcząca się, szara.

Biologia i występowanie

Rozwój Roślina wieloletnia. Kwitnie w maju i kwiaty są wiatropylne. Owocowanie trwa do listopada. Siedlisko Najlepiej rośnie na głębokich, żyznych glebach w dolinach rzek – wzdłuż brzegów i na terasach zalewowych. Występuje na terenach nizinnych, zwykle do 600 m n.p.m., rzadko do 1000 m n.p.m. Minimalna miąższość gleb dla dobrego plonowania wynosi około 60 cm, a głębokość wód gruntowych poniżej 75 cm. Roślina wymaga gleb przepuszczalnych, żyznych i bogatych w próchnicę. Optymalny odczyn gleby powinien być obojętny lub lekko zasadowy, a stanowisko słoneczne lub półcieniste. Gatunek jest bardziej wrażliwy na mróz niż częściej w Polsce spotykany orzesznik pięciolistkowy. Według różnych źródeł minimalna temperatura niepowodująca uszkodzeń zawiera się w przedziale pomiędzy –12° a –20 °C. Według klasyfikacji mrozoodporności USDA zaleca się uprawę tego gatunku w strefach 6b–11.

Podstawowymi związkami chemicznymi, stanowiącymi materiał zapasowy owocu, są tłuszcze (około 70%), w tym około 90% stanowią nienasycone kwasy tłuszczowe. Pekany zawierają ponadto 9% białek, 10% błonnika i 4% innych węglowodanów, około 5% wody oraz inne substancje, z których na szczególne podkreślenie zasługuje witamina E (obecna w dużej ilości) i kwas elagowy. Wyżej podane zawartości odnoszą się do owoców znajdujących się w stadium dojrzałości konsumpcyjnej i po niezbędnym wysuszeniu ich po zbiorze. Owoce pekana wyróżniają się także dużą zawartością antyoksydantów, największą spośród uprawianych przedstawicieli z rodziny orzechowatych. Antyoksydanty umożliwiają redukcję cholesterolu frakcji LDL w organizmie. Badanie zdolności pochłaniania wolnych rodników nadtlenkowych – (ORAC) przez substancje zawarte w owocach pekana dowodzi, iż 100 g tego produktu charakteryzuje się równowartością ponad 17 tys. μmol TE/100 g potencjału antyoksydacyjnego. Spośród najpopularniejszych na rynku 10 gatunków orzechów pekany zawierają największą ilość polifenoli oraz mają najwyższą wartość pojemności antyoksydacyjnej. Ze względu na skład chemiczny pekany są zalecane przez dietetyków i organizacje konsumenckie. Ponieważ orzechy te są bogatym źródłem witaminy E i przeciwutleniaczy, pomagają zapobiegać chorobom cywilizacyjnym, takim jak: nadciśnienie tętnicze, nadwaga, rak piersi, prostaty i wielu innym.
Jest to jeden z ważniejszych gatunków uprawnych w Stanach Zjednoczonych, które są największym producentem pekanów na świecie. Oprócz tego kraju znaczącymi producentami są: Meksyk, Australia, Izrael, Republika Południowej Afryki oraz w mniejszym stopniu Chiny i Argentyna. W USA średnioroczna produkcja wynosi od 150–200 tys. ton rocznie, a najwięcej orzechów produkowanych jest w stanie Georgia (około 40% produkcji USA), następnie w Nowym Meksyku, Teksasie, Arizonie i Oklahomie. Znanych jest ponad 1000 odmian uprawnych, spośród których za szczególnie cenne uznaje się wysoko plonujące i odporne na najgroźniejszą chorobę – parcha. Poza uprawą w celach produkcyjnych gatunek bywa sadzony jako okazałe drzewo ozdobne, zalecane zwłaszcza na rozległych terenach zielonych.Surowiec drzewny. Drewno pekana cenione ze względu na jego twardość. Ma zastosowanie w produkcji mebli i podłóg, kiedyś również elementów broni. Ze względu na aromat wydzielający się przy paleniu było i jest czasem stosowane do wędzenia mięsa. Roślina jadalna. Orzechy są spożywane zarówno na surowo, jak i po przetworzeniu. Są jednym z najpopularniejszych składników słodkich deserów w południowych i środkowych stanach USA. Mają charakterystyczny masłowaty posmak i aromat. Stanowią podstawowy składnik słynnych pralinek z Nowego Orleanu, a także ciasta pekanowego (ang. pecan pie) popularnego w środkowo-zachodniej części USA.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 20:38:34]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72970362. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.