Kotewka orzech wodny (Trapa natans L.) – gatunek rośliny jednorocznej należący do rodziny krwawnicowatych (Lythraceae). Rośnie w zbiornikach o spokojnej, stojącej lub wolno płynącej wodzie. Rodzimy w Starym Świecie, szeroko rozpowszechniony jest tylko w Azji. W Europie, w tym także w Polsce, należy do gatunków rzadko spotykanych. Został zawleczony do Ameryki Północnej. Nazwa pochodzi od kształtu owoców, zaopatrzonych w twarde wyrostki przypominające kotwice. Orzechy tego gatunku są jadalne, poza tym kotewka jest sadzona jako roślina ozdobna oraz wykorzystywana jako roślina lecznicza.
Orzech wodny zajmuje stojące lub wolno płynące wody, eutroficzne, w lecie silnie nagrzane (m.in. starorzecza i stawy rybne). Kotewkę spotyka się przeważnie na podłożu mulistym lub gliniasto-ilastym, zakorzenioną na głębokości 1–2 m, choć była stwierdzana także na głębokości 5 m. Najlepiej rośnie w miejscach o całorocznym, ale niewielkim przepływie wody. Preferuje pH wody w granicach 6,0–7,0, ale kiełkuje i rozwija się w przedziale pH od 4,2 do 8,3. Nie toleruje zasolenia – nie rośnie w wodach, w których stężenie chlorku sodu przekracza 0,1%. Preferuje wody dobrze natlenione i opisywana jest jako roślina wrażliwa na zanieczyszczenia i niedostatek tlenu w wodzie. Z drugiej jednak strony potwierdzono, że zanieczyszczenia mogą poprawiać warunki jej bytowania poprzez podniesienie pH, a zwiększenie stężenia związków azotu jest skorelowane ze wzrostem biomasy, w tym owoców. Warunki beztlenowe także nie szkodzą kiełkowaniu tego gatunku – korzeń pierwotny rośnie ku górze i pęd zaczyna się rozwijać dopiero w warstwach wody, w których tlen jest dostępny. W optymalnych warunkach kotewka osiąga zagęszczenie ok. 50 roślin na 1 m², co skutkuje pokryciem powierzchni wody wynoszącym ponad 90%. Gatunek jest ciepłolubny. Sprzyja mu wysokie stężenie wapnia oraz obecność w zlewni borów sosnowych. Rośliny dobrze adaptują się do zmian poziomu wody. Przy jej podniesieniu się – liście zamierają, łodyga się wydłuża i rozwija się nowa rozeta liściowa. Przy obniżaniu wody i w miejscach bardzo płytkich w ogonkach liściowych nie powstają szerokie przestwory powietrzne, blaszka liściowa zmniejsza się i liście rosną pionowo wzniesione. Bez większej szkody kotewki znoszą też okresowe wynurzenie. Wpływ na kondycję populacji mają czynniki zakłócające rytm rozwojowy roślin, co skutkuje spadkiem wydajności owocowania. Najistotniejszy wpływ ma niska temperatura w okresie od czerwca do sierpnia. Poza tym na liczebność i rozwój roślin wpływają takie czynniki jak: starzenie się i przegęszczenie populacji, zmiany chemizmu wód i osadów, szybkość i intensywność przepływu wód, gospodarka rybacka w stawach (koszenie roślinności, rytmika zalewania wodą, obsada ryb, nawożenie). Zasoby populacji zmniejszają się (co opisywane jest jako jej „starzenie się”) w zbiornikach eutroficznych pozostających przez ponad kilka lat bez wymiany wód, w których następuje zgromadzenie grubej warstwy osadów organicznych. Wymycie tych osadów sprzyja szybkiemu odnowieniu się populacji. W ciągu kilku lat z pojedynczych roślin na stanowiskach mogą rozwinąć się rozległe płaty tego gatunku. Kotewka cechuje się znaczną dynamiką występowania – w kolejnych latach pojawia się z różną intensywnością i w różnych miejscach zbiornika. Bywa, że rośliny pojawiają się na stanowisku po kilku latach nieobecności (część nasion przez kilka lat pozostaje nieskiełkowana w banku nasion). Znaczny wpływ na występowanie roślin, nierzadko na zanik małych populacji, mają powodzie. Obfita produkcja biomasy tego gatunku przyczynia się do redukcji zasobów tlenu, zwłaszcza w płytkich zbiornikach. Spadki zawartości tlenu rozpuszczonego w wodzie poniżej wartości niebezpiecznej (5 mg/L) notowano w 51% prób, spadki drastyczne (poniżej 2,5 mg/L) stwierdzano w 30% prób. W przypadku silnego rozwoju roślina zmniejsza dostęp światła do wnętrza zbiornika o 95%. Masowo występując, kotewka przyczynia się do szybszego zarastania zbiorników. Występuje w stanie dzikim w Europie, Azji i Afryce. Gatunek został zawleczony i zadomowił się w Ameryce Północnej, odnotowywany został także w Australii. Europa W Europie kotewkę spotyka się na rozległych obszarach głównie w środkowej części kontynentu, jednak niemal wszędzie jest ona gatunkiem rzadkim. Brak jej całkiem na Półwyspie Skandynawskim, Wyspach Brytyjskich, w zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego i na Półwyspie Apenińskim. Bardzo rozproszone, pojedyncze stanowiska ma w Hiszpanii, zachodniej i północnej Francji, południowej Rosji, na Ukrainie oraz w rejonie Kaukazu. Z liczniejszych stanowisk występuje na obszarze obejmującym południowo-wschodnią Francję, północne Włochy, południowe Niemcy, południową Polskę, Białoruś, Czechy oraz środkową i wschodnią część Bałkanów. Jedynie w Chorwacji, Czarnogórze, Słowenii i Albanii występuje częściej. Od lat 20. XXI w. pojedyncze stanowiska notowane są na Litwie i Łotwie. W Polsce kotewka jest rośliną rzadką, z tendencją do ekspansji. Na przełomie XX i XXI wieku znana była z ok. 40 stanowisk, występując głównie w dorzeczu górnej Wisły i dolnego Sanu oraz górnej i środkowej Odry. Charakter historyczny mają stanowiska stwierdzone dawniej w Wielkopolsce, wschodniej części Wyżyny Małopolskiej, Karpatach oraz w dorzeczu Nysy Łużyckiej. Jeszcze w XIX wieku gatunek wyginął na większości stanowisk w Polsce północnej, gdzie występował w północno-wschodniej części Pojezierza Mazurskiego, przed 1870 r. rósł w zbiornikach w Puszczy Wkrzańskiej pod Szczecinem oraz na Kaszubach (do 1862 r. zasiedlał nieistniejące już Jezioro Mirachowskie). W 1929 ostatni raz podany został z doliny dolnej Odry pod Szczecinem. W sumie pod koniec XIX i w XX wieku gatunek stracił w Polsce ponad 180 stanowisk. Odnajdowane są jednak także nowe stanowiska, np. w 1998 r. odkryto takie w stawie rybnym w Międzyrzeczu Dolnym oraz w Koloni Ochaby koło Skoczowa, w 2017 gatunek powrócił do dolnej Odry – stwierdzony został w rejonie Szczecina. Gatunek introdukowano też z powodzeniem na wiele nowych stanowisk, w tym w ogrodach botanicznych (np. w Powsinie i Bolestraszycach). W pierwszej ćwierci XXI zaobserwowano wzrost zasięgu i powrót na historyczne stanowiska. Azja Kotewkę spotyka się głównie we wschodniej i południowej części kontynentu, gdzie w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego jest dodatkowo szeroko rozpowszechniana w uprawie. Rośnie w Pakistanie i Indiach, na Półwyspie Indochińskim, w Indonezji i na Filipinach, w Chinach, Korei, Japonii i Rosji. W południowo-zachodniej części kontynentu azjatyckiego występuje tylko w Iranie i Afganistanie. W Azji środkowej rośnie w Kazachstanie, Kirgistanie, Uzbekistanie, Tadżykistanie i Mongolii. Afryka Kotewka rośnie na pojedynczych stanowiskach, mocno rozproszonych zwłaszcza w północnej i wschodniej części kontynentu. Według IUCN jest to gatunek rodzimy w Afryce (rośnie w miejscach naturalnych), jednak są też opinie o jego zawleczeniu na ten kontynent. W Tunezji kotewka występuje tylko w Parku Narodowym Aszkal, a w Algierii na dwóch stanowiskach (w El Kala i Annaba). Na wschodzie rośnie w Sudanie, Ugandzie, Kenii i Tanzanii. W Afryce zachodniej i środkowo-zachodniej notowany był także w Burkinie Faso, Ghanie, Gwinei, Gwinei Bissau, Nigrze i Nigerii. Na południu rośnie w Malawi, Mozambiku, Namibii, Zambii, Zimbabwe i Republice Południowej Afryce w KwaZulu-Natal. Ameryka Północna Na kontynencie północnoamerykańskim gatunek według niektórych źródeł zaobserwowany został po raz pierwszy w 1859 roku koło Concord w stanie Massachusetts, według innych rozprzestrzenić się miał dopiero po 1884 roku ze stanowiska koło Schenectady w stanie Nowy Jork. W XX wieku zasięg kotewki objął rozległy obszar wschodniej części Stanów Zjednoczonych oraz Krainę Wielkich Jezior. Na przełomie XX i XXI wieku kotewka odnaleziona została także w prowincji Quebec w Kanadzie oraz we wschodniej części Ontario. Gatunek wymieniony został także z Arizony. Australia Wiele źródeł informuje o inwazji tego gatunku w Australii pomimo braku wiarygodnych i szczegółowych publikacji to potwierdzających. Gatunek pojawia się w australijskich publikacjach ostrzegających przed roślinami inwazyjnymi, wprowadzono prawne ograniczenia jego rozpowszechniania i zasady postępowania w przypadku jego stwierdzenia, lecz konsekwentnie opisywany jest tylko jako gatunek potencjalnie inwazyjny, przynajmniej do 2011 roku niestwierdzony w Australii w stanie dzikim. W przypadku silnego wzrostu kotewki jej gęsta pokrywa rozet liściowych może składać się nawet z trzech warstw liści. Masowo występująca kotewka ogranicza lub eliminuje inne gatunki roślin wodnych zanurzonych i pływających. W zbiornikach, gdzie kotewka jest ekspansywna, stwierdzono ustępowanie roślin z rodzajów nurzaniec, rdestnica i wywłócznik. Przyczyną jest znaczące ograniczenie dostępu światła do wnętrza zbiornika. Z tego samego powodu na kotewce gorzej rozwija się peryfiton niżeli na roślinach podwodnych. Jednak na kotewce stwierdzono większe zróżnicowanie gatunkowe epifitycznych glonów, co tłumaczy się różnorodnością mikrosiedlisk związanych z różną budową poszczególnych jej organów. Z gatunkiem tym związanych jest także więcej wodnych bezkręgowców. Powodowane spadki zawartości tlenu w zbiornikach z bujnie rosnącą kotewką powodować mogą padanie ryb i migrację drobnych ryb ze strefy przybrzeżnej na głębsze wody, gdzie łatwiej padają ofiarą drapieżników. Zarastanie rozległej powierzchni zbiorników przez rozety kotewki sprzyja z kolei drobnym roślinom pleustonowym z rodzajów rzęsa, spirodela i wolfia, niektórym gatunkom drobnych ryb i zbiorowiskom bezkręgowców związanych z roślinami wodnymi. Bez wyraźnej szkody rozwijają się także rośliny wyrastające ponad powierzchnię wody (np. z rodzaju pałka i pontederia). Z kożucha pływających liści korzystają podczas żerowania niektóre gatunki ptaków, a owocami kotewki żywią się niektóre gryzonie. Na kotewce żerują liczne bezkręgowce, przy czym istotny wpływ na rośliny ma rozpowszechniony w Azji chrząszcz szarynka Galerucella birmanica. Intensywnie żerując, pozbawia rośliny wszystkich liści, przez co może topić całe płaty kotewki. Szarynka grzybieniówka (Galerucella nymphaeae) występująca w Europie, mimo że żeruje także na liściach kotewki, aż takich strat nie powoduje. Liśćmi kotewki żywią się także chrząszcze z rodzaju Nanophyes i Bagous, larwy motyli z rodzaju Nymphula i Spodoptera, pluskwiaki równoskrzydłe Rhopalosiphum nymphaeae i Macrosteles purpurata, larwy muchówek z rodzaju Chironomus. Na roślinach żeruje także błotniarka uszata. Kotewki porażane są przez gronowca szarego wywołującego szarą pleśń oraz grzyby z rodzaju Cercospora i gatunku Athelia rolfsii. Gatunek jest reliktem trzeciorzędowym, przy czym przedstawiciele rodzaju Trapa starsi niż z miocenu są wyraźnie odrębni od form współczesnych. Obecność kotewek jest szeroko dokumentowana w osadach od miocenu do współczesności na różnych szerokościach półkuli północnej. W Europie Środkowej, w tym na ziemiach polskich, gatunek stwierdzony został w materiale z interglacjału mazowieckiego oraz eemskiego. Występujące wówczas w Europie kotewki cechowały się znacznym zróżnicowaniem kształtu orzechów (tylko w materiale z okolic Grodna opisano 7 gatunków kotewki). Zasięg gatunku w przeszłości sięgał dalej na północ, np. w okresie od 8500 do 2500 BP rósł on w Finlandii, a przed 12 tys. laty występował w Wielkiej Brytanii. Niejasne jest, czy za szerokie rozpowszechnienie gatunku w Europie w przeszłości odpowiadają tylko cieplejsze okresy klimatyczne, czy też jego rozprzestrzenianie przez ludzi. Gatunek utracił wysunięte na północ stanowiska i przesunął wyraźnie granice zasięgu na południe w ciągu XIX i XX wieku.
Kotewka nie pojawia się w środkowoeuropejskich źródłach dot. ziołolecznictwa współczesnego i dawnego. Odgrywa natomiast różnorodną rolę w ajurwedzie – systemie tradycyjnej medycyny indyjskiej. Roślina wykorzystywana jest w południowej Azji jako środek moczopędny, pobudzający apetyt i wzmacniający, działający ściągająco, chłodzący, przeciwbiegunkowy i afrodyzjak. Leczono nią lumbago, bóle gardła, zapalenie oskrzeli i inne stany zapalne. Sokiem z łodyg leczy się choroby oczu. Eksperymentalnie potwierdzono działanie przeciwbólowe ekstraktu z korzeni T. natans var. bispinosa, a także przeciwzapalne, przeciwcukrzycowe i antyseptyczne działanie ekstraktu z owocni. W Chinach owoce kotewki używa się do zbijania wysokiej temperatury, a na Półwyspie Indochińskim dodatkowo stosuje się je także przy bólach głowy. Ekstrakt z owoców wykazuje także wyraźne działanie przeciwutleniające. Z owoców wyodrębniono peptyd działający przeciwgrzybiczo na Candida tropicalis. Ekstrakty uzyskiwane z różnych części rośliny mają także zapobiegać przerzutom nowotworowym i wzrastaniu nowotworów złośliwych.
Orzechy kotewki opisywane są jako bardzo smaczne i cechujące się dużą wartością odżywczą. Poza dużą zawartością skrobi i białka o ich walorach odżywczych stanowi także zawartość węglowodanów, witamin oraz takich makro- i mikroelementów jak: wapń, fosfor, żelazo, miedź, mangan, magnez, sód i potas. W stanie surowym są soczyste i kruche, pozostają chrupiące także po gotowaniu lub pieczeniu. Dawniej zjadano je na surowo lub gotowane. Poza tym po wysuszeniu i zmieleniu wyrabiano z nich mąkę. Pieczone spożywano jak kasztany, a gotowane z pieprzem i solą. Niektóre źródła opisują owoce jako potencjalnie toksyczne w stanie surowym i zalecają przed spożyciem ich gotowanie przez godzinę. Inni podają, że na surowo owoce są ciężkostrawne, powodować mogą zaparcia i wzdęcia. Owoce wykorzystywane są jako pożywienie zarówno dla ludzi, jak i jako pasza dla zwierząt. Także pędy kotewki mogą służyć jako pasza – wartość odżywcza roślin podobna jest do dobrej jakości siana. Orzechy stanowiły istotne źródło pożywienia ludzi już od dawnych czasów. Najstarsze szczątki owoców, wraz z kamiennymi tłuczkami, znaleziono koło Morza Martwego na stanowisku archeologicznym datowanym na paleolit dolny (780 tys. lat temu). Orzechy znajdowano także w Europie Północnej na stanowiskach mezolitycznych oraz na licznych stanowiskach w Europie i Azji z okresu neolitycznego. Roślina była prawdopodobnie uprawiana ok. 5-6 tysięcy lat temu na Dalekim Wschodzie. Mąka z nasion kotewki w Azji południowo-wschodniej stanowi zamiennik mąki z maranty. Chleb wyrabiali z niej Trakowie. W Europie Środkowej owoce pieczone spożywane były przez ludność wiejską. Do XVIII w. gatunek był uprawiany w Europie jako jadalny, a nadal uprawiany jest w Chinach i Indiach. Szerzej rozpowszechniona jest uprawa T. bicornis var. bispinosa (synonim: T. natans var. bispinosa) spotykanego od Sri Lanki, przez Indie, Chiny po Japonię, rzadziej w Nigerii.
W średniowieczu owoce kotewki z ostrymi rogami służyły do sporządzania pułapek zastawianych na drogach. Na stanowiskach archeologicznych na Łotwie znaleziono liczne, niewielkie szpatułki sporządzone z twardych łupin orzecha kotewki. Orzechy wykorzystywane były także w różnych rytuałach – z twardych łupin wyrabiano, zwykle po stępieniu rogów, różańce, naszyjniki i inne ozdoby. Gatunek jest uprawiany jako ozdobny w oczkach wodnych ze względu na oryginalny pokrój i liście utrzymujące się do późnej jesieni. Zalecany jest do uprawy w dowolnej wielkości zbiornikach z preferencją płytkich i bogatych w materię organiczną. W ofercie handlowej często dostępny jest tylko w postaci pływających rozet (z odciętą łodygą).
W południowo-wschodniej Azji na owocach kotewki osadzają się cerkarie przywry z gatunku Fasciolopsis buski, po czym rozwijają się w metacerkarie. Dostają się do przewodu pokarmowego wraz ze spożytymi orzechami, gdzie przeobrażają się w postacie dorosłe, wywołując fasciolopsozę. Kotewka jest jednym z najpoważniejszych źródeł zarażenia tym pasożytem, obok rukwi wodnej i ponikła słodkiego. Niektóre publikacje opisują owoce jako potencjalnie toksyczne w stanie surowym. Owoce pozyskiwane z roślin rosnących w wodach zanieczyszczonych metalami ciężkimi zawierają niebezpieczne dla zdrowia stężenia tych metali, koncentrowanych w nasionach. Ostre rogi orzechów kotewki leżących na dnie zbiornika w przypadku nadepnięcia powodować mogą bolesne rany.
Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-03-31 15:32:36]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=74914085. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.