Wirtualny atlas roślin: Śliwa tarnina / Prunus spinosa

Śliwa tarnina, tarnina, tarka (Prunus spinosa L.) – gatunek krzewu z rodziny różowatych (Rosaceae). Występuje niemal w całej Europie, w zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce jest to gatunek pospolity na niżu i niższych położeniach górskich. Jest bardzo zmienny i tworzy mieszańce z innymi śliwami. Przypuszcza się, że krzyżówka tego gatunku z ałyczą (P. cerasifera) wydała uprawianą śliwę domową (P. domestica). Tarnina jest rośliną wykorzystywaną w ziołolecznictwie, ma jadalne owoce, odgrywa istotną rolę środowiskową, wykorzystywaną także w nasadzeniach biotechnicznych. Jest rośliną miododajną i dostarcza twardego drewna, zwłaszcza dawniej mającego wielorakie zastosowania. Tworzy gęste, cierniste zarośla zwane czyżniami będące ostoją dla wielu gatunków zwierząt.

Korzenie rozrastają się daleko i płytko pod powierzchnią ziemi. Wyrastają z nich liczne odrosty korzeniowe. Pokrój najczęściej rośnie jako krzew o wysokości do ok. 3 m, bardzo rzadko wyrasta w niskie drzewko do 6 m, wyjątkowo do 8 m, przy czym według niektórych autorów tak wysokie okazy to najwyraźniej mieszańce z innymi śliwami. Cierniste krzewy są gęsto rozgałęzione i posiadają liczne odrosty korzeniowe, tak że w efekcie tworzą zwarte, trudne do przebycia zarośla. Pęd młode pędy są delikatnie omszone, przy czym omszenie zanika wraz z wiekiem. Pędy roczne są już gładkie i brązowe (od strony ocienionej – oliwkowozielone), starsze – ciemnobrązowe i połyskujące, z licznymi, drobnymi jasnymi punktami. Końce krótkopędów przekształcone są w silne i długie ciernie. Odgałęzienia drugiego rzędu odstają pod kątem prostym lub nawet rozwartym. Pączki wegetatywne są drobne (do 2 mm), spiczastojajowate, otoczone kulistymi pączkami kwiatowymi. Łuski pąków są czerwono-brązowe, zwykle orzęsione lub owłosione. Pąki osadzone są pojedynczo lub po 2-3 obok siebie (serialnie), przy czym zwykle skrajne pąki są kwiatowe. Kora na starszych pniach jest czarnofioletowa i delikatnie spękana w wąskie pasma. Liście osadzone skrętolegle, wyrastają na ogonku o długości 0,7–1,5 cm (z wierzchu często czerwono zabarwionym), u nasady którego znajdują się wąskie, owłosione przylistki z gruczołowatymi ząbkami na brzegu o długości ok. 5 mm. Blaszka liściowa jest odwrotnie jajowata, eliptyczna lub lancetowata o długości od 1,5 do 6,5 cm (najczęściej od 2 do 4 cm) i szerokości od 1 do 2,8 cm. U nasady blaszka liściowa jest klinowato zwężona, na szczycie zaostrzona lub lekko stępiona, na brzegu piłkowana. Za młodu liście są obustronnie omszone, rozwinięte są z wierzchu nagie, matowe, pod spodem delikatnie omszone, głównie przy nerwach. Z wierzchu są ciemniej zielone, od spodu są bladozielone. Liście są bardzo zmienne, także w obrębie tej samej rośliny – różnią się między sobą liście rosnące na długo- i krótkopędkach oraz na cierniach. Kwiaty osadzone są najczęściej pojedynczo, rzadziej po dwa, bardzo rzadko po trzy do pięciu. Większe skupienia tworzą zwłaszcza na końcach pędów. Wyrastają na krótkich, zwykle nagich szypułkach (do 5–8 mm długości). Kielich jest zwykle nagi, niekiedy owłosiony. Składa się z 5 trójkątnych, nie odgiętych i na brzegu orzęsionych działek o długości do 2,5 mm. Średnica korony wynosi od 1,2 cm do 1,8 cm. Pięć płasko rozpostartych, białych lub zielonkawobiałych płatków korony ma długość 6–8 mm. Ich kształt jest podługowato-jajowaty, a na końcu bywają płytko wcięte. U nasady zwężone w krótki paznokieć. Pręciki w liczbie ok. 20, na nierównych, białych nitkach, zakończone są żółtymi lub czerwonymi pylnikami. Słupek jest dolny i nagi. Wklęsłe dno kwiatowe wyścielone jest tkanką wydzielniczą miodnika. Owoce pestkowce zwane tarkami osadzone są na wzniesionych, krótkich szypułkach. Mają kształt kulisty i średnicę od 1 do 1,5 cm (u podgatunków i mieszańców większe, do 3 cm). Owoce są barwy czarnosinej z niebieskawym nalotem. Wewnątrz miąższ przyrośnięty jest do pestki, ma barwę zieloną i smak cierpkogorzkawy. Pestka jest jajowata lub eliptyczna – osiąga ok. 1 cm długości, do 0,6–0,9 cm szerokości i 0,5 cm grubości. Pokryta jest brodawkami i podłużnymi żebrami. Masa 1000 pestek wynosi 250 g.

Biologia i występowanie

Tarnina jest rośliną niewybredną, rosnącą na prawie wszystkich glebach – piaszczystych, gliniastych i kamienistych. Porasta także sterty kamieni na obrzeżach pól. Preferuje gleby wapienne i jest ich gatunkiem wskaźnikowym. Tarnina jest bardzo odporna na suszę i mróz (występuje w 4 strefie mrozoodporności). Ma jedynie duże wymagania świetlne – rośnie optymalnie i obficie owocuje w miejscach silnie nasłonecznionych, utrzymuje się jednak także w półcieniu. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Rhamno-Prunetea. Gdzie indziej rośnie w świetlistych lasach i zaroślach z udziałem dębów i klonu tatarskiego. Porasta brzegi lasów i tworzy śródpolne zarośla. Wkracza na porzucone pastwiska i grunty rolnicze jako gatunek pionierski. W obrębie osiedli, na przydrożach i skarpach rośnie jako gatunek synantropijny. W odpowiednich warunkach jest gatunkiem ekspansywnym, nierzadko tworząc rozległe, jednogatunkowe agregacje. Zarośla takie rozrastają się na siedliskach ciepłolubnych muraw i okrajków, powodując zagrożenie dla ich zachowania, także w rezerwatach roślinności stepowej i skalnej. W przypadku przejścia ognia tarnina szybko regeneruje się za pomocą odrostów z organów podziemnych. Zasięg gatunku obejmuje rozległe obszary Europy (bez Islandii, północnej części Półwyspu Skandynawskiego i północnej Rosji), Azję Mniejszą, rejon Kaukazu, Iran oraz północną Afrykę (w górach Atlas). Izolowane stanowiska posiada w Izraelu oraz w okolicach jeziora Bałchasz. Do Europy środkowej przybył prawdopodobnie ok. 3000-2000 lat p.n.e. – z tego czasu w każdym razie znajdowane są pestki w licznych wykopaliskach z okresu neolitu. W Polsce jest gatunkiem pospolitym niemal na całym obszarze. W większym rozproszeniu spotykany jest w części północno-zachodniej i zwłaszcza w północno-wschodniej. Poza tym brak go w wyższych partiach gór. W Tatrach spotykany na wysokości do 1100 m n.p.m. (na Boczaniu), w Jawornikach sięga ok. 930 m n.p.m. Dalej na południu rośnie po piętro subalpejskie do 1500-1600 m n.p.m. (np. w Kaukazie). Jako gatunek zawleczony i zdziczały występuje w strefie umiarkowanej Ameryki Północnej (USA i Kanada), zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części kontynentu (brak w części środkowej). Zawleczony został także do Australii, na Tasmanię i Nową Zelandię. Poza tym w różnych miejscach uprawiany, np. w Chinach. Wyróżnia się następujące kultywary: 'Purpurea' – liście purpurowe, kwiaty różowe, 'Plena' – kwiaty z podwójnym okółkiem płatków korony, 'Variegata' – liście biało żyłkowane. Znana jest także odmiana 'Rosea' powstała jako mieszaniec tarniny i odmiany czarnej śliwy wiśniowej (P. cerasifera 'Nigra').

Surowiec zielarski Kwiat tarniny – Flos Pruni spinose; owoc tarniny – Fructus Pruni spinose. Zbiór Kwiaty zbiera się ostrożnie – natychmiast po zakwitnięciu i suche – są one bardzo delikatne, łatwo się gniotą i czernieją. Suszy się je w temperaturze ok. 35 °C lub na słońcu przy dużym przewiewie. Dobrze wysuszone powinny mieć barwę kremowo- lub szarawobiałą i delikatny zapach gorzkich migdałów. Z 5 kg świeżych kwiatów uzyskuje się 1 kg suszu. Owoce do celów leczniczych zbiera się w postaci dojrzałej, ale jeszcze twarde (w październiku i listopadzie). Podczas zbioru najwygodniej jest strząsać owoce na płachty rozłożone pod krzewami. Zebrane i oczyszczone owoce suszy się w stopniowo podnoszonej temperaturze, nie wyższej niż 60 °C. Po wysuszeniu są pomarszczone, prawie czarne, w smaku cierpkie i ściągające, kwaśne, bez zapachu. Dla uzyskania 1 kg suszu potrzeba 3,5 kg owoców. Działanie Kwiatom przypisuje się następujące działanie lecznicze: słabo przeczyszczające, wykrztuśne, napotne i moczopędne, mają też zmniejszać przepuszczalność naczyń włosowatych. Działania te jednak nie zostały wystarczająco potwierdzone. Owoce działają lekko ściągające ze względu na zawartość garbników. Przypisuje się im także działanie łagodnie zapierające i przeciwzapalne. Używane są w postaci odwaru (1/2 łyżeczki suszonych owoców na 1 szklankę wody) przy schorzeniach żołądkowo-jelitowych, a także do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych. Przy stanach zapalnych stosuje się także napary i świeży sok z owoców. Kwiaty po wysuszeniu stosuje się także w postaci naparów. Zasadniczo trujące glikozydy cyjanowodorowe w bardzo niewielkich dawkach mają stymulować układ oddechowy, trawienie i poprawiać samopoczucie. Substancjami aktywnymi są garbniki, flawonoidy i glikozydy cyjanogenne. Za działanie antyseptyczne, przeciwzapalne i przeciwbiegunkowe odpowiadają garbniki. Flawonoidy działają m.in. przeciwutleniająco, przeciwzapalnie i zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych. Działania niepożądane nie są znane.
Miąższ owoców, mimo że cierpki w stanie świeżym, jest ceniony ze względu na walory odżywcze, aromat i smak. Do spożycia nadaje się po przemrożeniu – staje się wówczas bardziej słodki. Ze względu na toksyczny cyjanowodór nie należy spożywać pestek.Sposoby przyrządzania Owoce do celów przetwórstwa spożywczego zbiera się w stanie dojrzałym od października (wówczas zawierają najbogatszy skład) do wczesnej zimy. Jeśli owoce zostaną przemrożone przed zbiorem, stają się miękkie i łatwo się psują, dlatego zebrane już po przymrozkach wymagają natychmiastowego przerobienia. Można z nich robić konfitury, kompoty, nalewki, wina owocowe, soki i syropy. Przetworom nadają delikatny aromat i pikantny smak. Znaczenie w kuchniach świata Owoce tarniny odgrywały istotną rolę w gospodarce pierwotnych społeczeństw Europy, przed rozpowszechnieniem się upraw drzew pochodzących z innych części świata. Słodkie przetwory z owoców tarniny podawane były niegdyś jako dodatek do potraw. We Francji z niedojrzałych owoców robiono marynaty w occie, a z dojrzałych owoców – likier prunelle. W Niemczech owoce po tłoczeniu z wodą używane były do destylacji wysokoprocentowych alkoholi. W Rosji używane były zarówno do wyrobu wódek i innych alkoholi, jak i do sporządzania marynat w occie, konfitur, galaretek i soków. W Polsce tarki stosowane są głównie do wyrobu win, zarówno jako domieszka barwiąca, aromatyzująca i wzbogacająca w garbniki, jak i podstawowy surowiec. Poza tym owoców używa się do wyrobu wódek i nalewek (tarninówka), soków i syropów. W Wielkiej Brytanii z owoców sporządza się nalewkę sloe gin, a w Hiszpanii (Nawarra) wytwarza się na dużą skalę likier pacharán.
W ogrodnictwie tarnina wykorzystywana jest jako podkładka oraz w hodowli roślin do tworzenia odpornych ras uprawnych śliw poprzez krzyżowanie z nimi. Mniejsze znaczenie ma jako źródło owoców wykorzystywanych w przetwórstwie. Dawniej tarniną obsadzano granice posiadłości dla oznaczenia własności gruntu. Fakt ten wpłynął na nazewnictwo miejscowości w Polsce, które swoje nazwy wywodzą od tej rośliny; są to np.: Tarnów Opolski, Tarnowskie Góry oraz liczne miejscowości o nazwie Tarnów. Ze względu na dużą twardość drewna tarnina jest doskonałym materiałem do produkcji lasek. Drewno poddawano obróbce tokarskiej oraz sporządzano z niego zęby grabi. Wiązki tarniny są podstawowym materiałem do budowy tężni solankowych, wypełniając konstrukcję drewnianą i służąc do tworzenia aerozolu z solanki. Suszone liście bywają używane jako substytut herbaty. Kora tarniny jest dobrym źródłem tanin. Tarnina jest rośliną miododajną – podczas obfitego kwitnienia dostarcza wielkich ilości pyłku i nektaru – wydajność miodowa wynosi ok. 25 kg z hektara. Sok z niedojrzałych owoców bywa używany do znaczenia tkanin, bowiem jest praktycznie nieusuwalny. Owoce, liście i kora są używane do barwienia tkanin. Z liści uzyskuje się barwnik zielony, z owoców ciemnoszary do zielonego, a kora gotowana w środowisku zasadowym barwi na żółto. W średniowiecznych skryptoriach używano atramentu wytwarzanego m.in. z kory tarniny. Pędy tarniny były moczone i przegotowywane, następnie mieszane z winem i ponownie gotowane. Atrament ten wyparty został przez inne, ponieważ okazał się nie dość odporny na działanie światła. W kosmetyce miąższ z owoców używany jest do sporządzania ściągających maseczek na twarz. Według Krzysztofa Kluka owoc wrzucony do beczki psującego się wina skutecznie je naprawia, a ser otulony korą tarniny ma dłuższą trwałość.

Owoce tarniny zawierają w świeżej masie 30,1% suchej masy (w samym miąższu znajduje się 83% wody), 8,7–9,3% węglowodanów (0,73% pektyn), 2,5–2,6% kwasów organicznych, 2,4% błonnika, 1,5% białek, 1,0–1,3% soli mineralnych, poza tym flawonoidy (antocyjany i kemferol), garbniki (1,7%) i sterole, a także wyrażane w mg na 100 g: 32 wapnia, 25 fosforu, 1,9 żelaza. Zawartość witaminy C wynosi ok. 12–19 mg%. Wartość kaloryczna 100 g wynosi 54 kcal. Ze względu na znaczną zawartość kwasów i garbników owoce mają tak cierpki smak, że w stanie świeżym są w zasadzie niejadalne. W wyniku przemrożenia w owocach znacznie zmniejsza się udział wolnych kwasów i garbników, a glukoza ulega częściowo przekształceniu we fruktozę, dzięki czemu stają się słodsze. W pestkach zawarte są także znaczne ilości olejów roślinnych. Kora korzeni zawiera garbniki i olejek kamforowy, a kora na starszych pędach – taniny.

Właściwości trujące
Nasiona zawierają glikozydy cyjanogenne – amigdalinę, prunazynę i sambunigrynę. W niewielkich ilościach glikozydy obecne są też w kwiatach. W wyniku hydrolizy enzymatycznej powstaje z nich silnie toksyczny cyjanowodór (kwas pruski) oraz benzaldehyd o charakterystycznej, marcepanowej woni. Spośród występujących w uprawie w Europie Środkowej różnych śliw, właśnie tarnina cechuje się największą zawartością cyjanowodoru w pestkach, wynoszącą od 3 do 6%. Zachorowania z objawami zatrucia kwasem pruskim znane są w przypadku świń po zjedzeniu przez nie pestek. W przypadku spożycia przez człowieka cyjanowodoru dojść może do śmierci przy dawce wynoszącej 1 mg na 1 kg masy ciała. Dawka śmiertelna (LD50) podana doustnie dla myszy wynosi 3,7 mg/kg. Śmierć następuje w wyniku niedotlenienia na skutek porażenia ośrodka oddechowego i bloku enzymatycznego.

Ze względu na rozpowszechnienie, tworzenie silnie ciernistych zarośli, efektowne kwitnienie i charakterystyczne cierpkie owoce, tarnina jest krzewem rozpoznawalnym i odgrywającym znaczną rolę w kulturze ludowej. Ze względu na swą charakterystykę rzadko kojarzona jest korzystnie, choć w mitologii celtyckiej była rośliną świętą. W kulturze słowiańskiej cierniste krzewy sadzono na grobach samobójców, by powstrzymać ich od straszenia żywych oraz palono w nich wiedźmy. Kołkami z tarniny zabijano stworzenia uważane za wcielenia złego (zmor), w tym też nietoperze. Ze względu na przypisywanie tarninie tego, że posłużyła do zrobienia korony cierniowej dla Jezusa Chrystusa, w kulturze chrześcijańskiej wiązana była z szatanem. W czasie polowań na czarownice w Anglii była tępiona jako roślina obrzędowa wykorzystywana do czarów i używano jej do budowy stosów. Z drugiej strony podawana jest legenda z Poznania, według której Bóg obsypał tarninę niezliczoną ilością śnieżnobiałych kwiatów, by w ten sposób dowieść jej niewinności i zdjąć oskarżenia, że to z niej wykonano koronę cierniową. U Bułgarów do XIX wieku żywy był przesąd, że owoc tarniny, ewentualnie gałązka tarniny wzięta do ust podczas pogrzebu chroniła przed wypadaniem zębów. Powiedzenie znane na obszarach wiejskich Tarnina kwitnie – będzie zimno wiąże się ze zbieganiem się terminu kwitnienia z okresowym ochłodzeniem następującym nieraz w maju. Poza właściwościami trującymi pestek, opisanymi w sekcji "Cechy fitochemiczne", ciernie tarniny są przyczyną nierzadkich urazów. Długie (do 6 cm) i cienkie wbijają się w skórę i łamią, pozostawiając fragmenty wewnątrz ciała. W badaniach klinicznych stwierdzono, że nawet, gdy pacjenci twierdzili, że ciernie zostały usunięte, w tkankach znajdowano ich fragmenty powodujące powstawanie chronicznych stanów zapalnych, także zapaleń kaletki maziowej i pochewek ścięgna. Konieczne jest leczenie chirurgiczne i to wymagające otwarcia rany ze względu na nierzadką migrację fragmentów ciernia wewnątrz tkanek. Szczególnie trudne do zdiagnozowania są przypadki, gdy pacjenci z objawami bólowymi i zapalnymi nie pamiętają kontaktu z ciernistymi krzewami.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 00:49:07]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985507. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.