Nurzaniec śrubowy Vallisneria spiralis

Pokrój elodeid, wodny hemikryptofit. Zanurzona roślina dwupienna. Liście odziomkowe, osadzone na krótkiej, pionowo wzniesionej łodydze wyrastającej z pełzającego kłącza, tworzą rozetkę. Z kłącza wyrastają grube, okrągłe na przekroju rozłogi o długości do 10 cm. Korzenie długie (do 40 cm) i liczne. Liście równowąskie jasnozielone, niekiedy występuje czerwonawy nalot. Dorastają zwykle do ok. 50 cm, czasem do 90 cm długości i 1,5–2 cm szerokości. W obrębie rodzaju osiągają jedną z większych długości i przeciętną szerokość. U nasady opatrzone w pochwę, wewnątrz z kanałami powietrznymi oraz z 3 do 9 równoległymi żyłkami. Żyłki widoczne, łączą się cienkimi wiązkami poprzecznymi i zbiegają ku sobie w miarę zbliżania się do wierzchołka, tylko wiązka centralna sięga do szczytu liścia. Liście na końcach niezaostrzone. W warunkach naturalnych na liściach, a zwłaszcza ich częściach szczytowych, wytrącany jest węglan wapnia, jako efekt uboczny procesów biologicznych samego nurzańca, jak i porastających go glonów, co zwiększa suchą masę. Na terenie Stanów Zjednoczonych spotykana jest forma o liściach skręconych. Czasem podawane jest, że jego liście są bardziej skręcone niż nurzańca amerykańskiego, ale zasadniczo są stosunkowo płaskie, co najwyżej nieco falowane. Kwiaty białe. Zebrane w kwiatostany otulone pochwami. Te z kwiatami męskimi są niewielkie (do 6 mm długości), wyrastają na krótkich szypułkach (do 2–3 cm) w kątach liści u nasady roślin. Taki rozmiar szypułki jest przeciętny w obrębie rodzaju. Kwiaty męskie, bardzo licznie skupione w kwiatostanie, mają poniżej 1 mm średnicy i dwa, zrośnięte tylko u nasady pręciki, nieowłosione (czym różnią się m.in. od gatunków amerykańskich i niektórych azjatyckich). Gdy kwiaty te dojrzeją, odłamują się i wypływają na powierzchnię wody, na której unoszą się na rozpostartych listkach okwiatu. Listki okółka zewnętrznego są asymetryczne – dwa są większe, owalne i niemal naprzeciwległe, trzeci jest drobny i ustawiony z boku. Listki okółka wewnętrznego są bardzo drobne. Kwiaty żeńskie wyrastają pojedynczo w zrośniętej rurkowato pochwie o długości 1–2 cm, na szczycie dwudzielnej, co bywa określane jako jednokwiatowe kwiatostany. Kwiaty te osadzone są na bardzo długiej szypułce, tak, że sięgają powierzchni wody. Ponad pochwę wystają trzy jajowate i trwałe listki zewnętrznego okółka okwiatu, osiągające do 4 mm długości i 2 mm szerokości. Listki okółka wewnętrznego są – podobnie jak w kwiatach męskich – bardzo drobne, łuskowate. Zalążnia dolna jest wydłużona, ma 1,5 do 2,5 cm długości i zawiera od 200 do 450 zalążków. Trzy słupki rozdzielają się widlasto na końcu i zakończone są owłosionymi znamionami. W kwiatach żeńskich występują zrośnięte ze słupkami 3 walcowate prątniczki, których wolna część odstaje poniżej górnej krawędzi sąsiedniego znamienia. Od momentu zapłodnienia rozwój szypułki postępuje szybko i nierównomiernie. Wydłużając się i skręcając wprowadza tworzący się owoc pod wodę. Owoce cylindryczne i długie do 20 cm, żółtozielone. O jajowatym przekroju, bez skrzydełek. Zawierają bardzo liczne, gładkie, nieoskrzydlone nasiona o długości 1,5–3 mm. Roznoszone przez wodę (hydrochoria).

Biologia i występowanie

W warunkach naturalnych występuje w płytkich wodach śródlądowych klimatu subtropikalnego i tropikalnego Afryki Północnej oraz Europy Południowej i Azji Południowej (od Portugalii i południowej Francji po Filipiny). W przypadku wyodrębnienia odmiany V. spiralis var. denseserrulata w randze odrębnego gatunku zasięg Vallisneria spiralis kończyłby się na wschodzie na krajach Bliskiego Wschodu. Gatunek inwazyjny w Ameryce Środkowej, Nowej Zelandii, na Hawajach i Nowej Kaledonii. W Europie na północ od strefy śródziemnomorskiej, w tym w Polsce, południowej Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Rosji. Podawany był także z Kanady, ale po weryfikacji okazało się, że błędnie (stwierdzono tam nurzańca amerykańskiego, gatunek który wyodrębniono stosunkowo niedawno). Podawany był również z wielu stanowisk w Stanach Zjednoczonych, przy czym stwierdzenia z okresu XX wieku również nie dotyczą tego gatunku, lecz jego amerykańskiego odpowiednika, a przedstawiciele wąsko ujmowanego gatunku nurzańca śrubowatego są tam odnajdowani dopiero od niedawna. Od roku 2013 nurzaniec śrubowy podawany jest także jako gatunek trwale zadomowiony na Islandii, gdzie występuje w zbiornikach z ciepłą wodą pochodzenia geotermalego. Oczekuje się, że zasięg geograficzny tego gatunku zwiększy się ze względu na zmiany środowiska sprzyjające jego inwazji opisane niżej. Nurzaniec śrubowy jest gatunkiem ciepłolubnym rosnącym w wodach stojących lub wolno płynących, na głębokości do ok. 5 m (w wyjątkowo czystych jeziorach Nowej Zelandii stwierdzony został na głębokości 9 m). W wodach płynących stwierdzany do prędkości nurtu sięgającej 0,8 m/s. Występuje na podłożu mulistym, piaszczystym i żwirowym. W Europie Środkowej w zależności od warunków mikroklimatycznych zimuje w stanie wegetatywnym lub zamiera na zimę, rozpoczynając wzrost wczesną wiosną. Często rozmnaża się bezpłciowo przez tworzenie rozłogów, tworząc łany będące jednym genetem. W ten sposób potrafi szybko opanować zbiornik wodny bez potrzeby przechodzenia cyklów rozmnażania płciowego. Zasiedlanie nowych stanowisk jest ułatwione również przez to, że intensywnie rozwija się jesienią, kiedy rodzime gatunki makrofitów zamierają lub przechodzą w stan spoczynku zimowego. Cechy te sprawiają, że może być sprawnym gatunkiem inwazyjnym. W niektórych regionach inwazji występują jedynie osobniki jednej płci lub mimo mieszanych populacji nie zaobserwowano w ogóle tworzenia nasion. W miejscach masowego występowania i kwitnienia, unoszące się na powierzchni wody kwiaty męskie bywają spychane przez wiatr tworząc wzdłuż brzegów szeroki na kilka metrów śnieżnobiały kobierzec unoszący się na wodzie. Ciała nurzańca śrubowego są siedliskiem wielu organizmów peryfitonowych, tak glonów z epifitycznego zbiorowiska Oedogonio-Epithemietum, jak i pierwotniaków czy wrotków.