Wirtualny atlas roślin: Wilczomlecz nadobny / Euphorbia pulcherrima

Wilczomlecz nadobny, wilczomlecz piękny, poinsecja nadobna, poinsecja, gwiazda betlejemska (Euphorbia pulcherrima Willd. ex Klotzsch) – gatunek krzewu z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae). Pochodzi z Meksyku i Gwatemali. W latach 20. XIX wieku odkryty dla nauki i przewieziony z Meksyku do Stanów Zjednoczonych, stał się tam popularną rośliną ozdobną. Spopularyzowany został w połowie XX wieku, gdy wyhodowano odmiany dobrze znoszące warunki panujące w mieszkaniach strefy umiarkowanej. Jest uprawiany w wielu krajach świata, przy czym w krajach międzyzwrotnikowych jako roślina ogrodowa. Pod względem gospodarczym jest najważniejszą rośliną doniczkową na świecie.

Pokrój w swoim naturalnym siedlisku jest to roślina drewniejąca (krzew lub niskie drzewo) o wysokości do 1–3 m (rzadko 4 m), z tęgimi (u nasady do 8 cm średnicy), ale nielicznymi, rozwidlającymi się i wznoszącymi, zielonymi i nagimi pędami. Na starszych pędach kora jest brązowa lub szara. Uprawiane odmiany doniczkowe osiągają zazwyczaj wysokość do 50 cm. Istnieją formy o jednym pędzie i wielopędowe, które wytwarzają nawet 20-30 barwnych rozet. Roślina wytwarza biały sok mleczny. Korzenie u młodych roślin są mięsiste i pełnią funkcję zapasową. Liście skrętoległe, u nasady z drobnymi, błoniastymi i szybko opadającymi przylistkami. Blaszka liściowa o długości zwykle do 15 cm, czasem do 20 cm, eliptyczo-lancetowata, wcinana na kształt skrzypiec, z wyciągniętym i zaostrzonym wierzchołkiem. Jest cienka i osadzona na długim i także cienkim ogonku (2 do 5 cm długości). Liście asymilacyjne są ciemnozielone. Szczytowe liście podkwiatostanowe, tzw. przysadki, zebrane w rozetę okalającą niepozorne kwiaty są przebarwione na intensywnie czerwony, różowy, biały lub żółtokremowy kolor. Zazwyczaj jest ich 8–10. Podsadki form dzikich są wąskolancetowate – osiągają do 3–7 cm długości i 1–2 cm szerokości, osadzone są na krótkim ogonku do 4 m długości, u odmian ozdobnych podsadki są znacznie szersze i zwykle też dłuższe. Pełnią one funkcję powabni zwabiającej owady i stanowią o walorach ozdobnych tej rośliny. Rośliny dziko rosnące mają liście krótkotrwałe – pędy szybko się ogałacają. Odmiany uprawne mają liście znacznie dłużej utrzymujące się na pędach. Kwiaty drobne, rozdzielnopłciowe, niepozorne i pozbawione okwiatu zebrane są w tzw. cyjacja o wysokości 6–8 mm i szerokości 5–7 mm. Cyjacja powstają w skupieniach na szczytach pędów. W centrum znajduje się bezpłatkowy kwiat słupkowy z pojedynczym słupkiem, wydłużający się stopniowo do 10–12 mm, z rozwidloną szyjką do 10 mm długości. Otoczony jest on 25–30 kwiatami męskimi z pojedynczymi pręcikami. Na każdym kubeczkowatym, zielono-żółtym cyjacjum znajduje się dwuwargowy, żółty gruczoł (rzadko dwa gruczoły) o wysokości 4 mm i szerokości 5 mm. Owoce trójgraniaste torebki o średnicy ok. 1,5 cm i wysokości 2 cm. Są zielone i czasem czerwono lub żółtobrązowo nabiegłe. Nasiona są jajowate, gładkie, jasnoszare, do 9 mm długości i 7 mm szerokości.

Biologia i występowanie

Naturalnie gatunek występuje w pasie o długości około dwóch tysięcy km wzdłuż wybrzeża Pacyfiku w Meksyku i południowej Gwatemali. W północnym Meksyku gatunek rośnie w stanach Durango i Sinaloa, a w części południowej w stanach: Chiapas, Guerrero, Jalisco, Michoacán, Nayarit i Oaxaca. Wiadomo, że już w XVI wieku doszło do rozprzestrzeniania gatunku z udziałem człowieka. Aztekowie przemieścili te rośliny w okolice obecnie istniejącego miasta Meksyk, prawdopodobnie lokalizacją pośrednią w przemieszczaniu była północna część stanu Guerrero. W okolicach tych występują dzikie rośliny, jednak zwiększona częstość występowania roślin w pobliżu skupisk ludności wskazuje, że są one pozostałością ogrodnictwa sprzed wieków. Według tradycji i badań genetycznych kultywary rozpowszechnione w wielu miejscach świata pochodzą od roślin rosnących w północnej i zachodniej części Guerrero. Gatunek uprawiany jest powszechnie jako roślina ozdobna, w obszarze międzyzwrotnikowym w gruncie. Na niektórych obszarach w Afryce, na Wyspach Kanaryjskich i w Indiach jest to gatunek inwazyjny. W naturze gatunek rośnie w wilgotnych miejscach w zalesionych wąwozach i dolinach w gorących i zrzucających liście w okresie suchym lasach monsunowych, także w lasach zimozielonych, górskich lasach mglistych z dębami i sosnami, w zaroślach kserotermicznych (matorral). Często na zboczach, przydrożach, nad rzekami i strumieniami, na polanach i skrajach lasów. Występuje na rzędnych sięgających do 2600 m n.p.m. Jest to gatunek odporny na susze. Zapylacze kwiatów nie są znani. Poszczególne, występujące w stanie dzikim populacje liczą zwykle niewiele okazów, najczęściej poniżej 20 roślin. Wiele współczesnych odmian bierze swój początek od 'Oak Leaf' wyhodowanej przez panią Enteman w roku 1923 w Jersey City. To z tej odmiany rodzina Ecke w południowej Kalifornii uzyskała kolejne, hodując ten gatunek od lat 20. XX wieku. Nowe odmiany powstają głównie w wyniku mutacji somatycznych (jako sporty wcześniejszych odmian), ponieważ stwierdzono, że osobniki tego gatunku są bardzo wrażliwe na negatywne efekty związane z chowem wsobnym i zapylaniem kwiatów przez pyłek osobników spokrewnionych pod względem genetycznym, nieliczne kultywary hybrydowe są potomkami osobników heterogenetycznych. Do lat 60. XX wieku największe znaczenie miały 'True Red' i 'Early Red', uprawiane na polach na kwiaty cięte. W kolejnych latach większego znaczenia nabrały uprawy szklarniowe nastawione na produkcję roślin doniczkowych. W roku 1963 powstała przełomowa, bo trwała i wytrzymująca warunki domowe odmiana 'Paul Mikkelsen', a w 1964 w Norwegii uzyskano odmianę 'Annette Hegg Red'. W roku 1988 powstała 'Eckespoint Lilo' udoskonalona do 'Eckespoint Freedom', która została wprowadzona do obrotu handlowego w 1992. Ta ostatnia odmiana stanowiła 50% sprzedawanych roślin o czerwonych podsadkach. W 1991 roku opublikowany został artykuł o metodzie rozkrzewiania pędów poinsecji, a tym samym upowszechniono dotychczasowy sekret gospodarstwa Ecke Ranch i zwiększono skuteczność zabiegów hodowlanych różnych producentów, w tym europejskich. Znanych jest ponad 100 kultywarów tego gatunków różniących się formą wzrostu i barwą powabni. Od form dzikich różnią się intensywniej i różnobarwnie zabarwionymi oraz większymi podsadkami. Osiągają one u kultywarów od 17 do nawet ponad 30 cm długości. Uzyskano cały przekrój odmian różniących się barwami podsadek od klasycznej czerwieni poprzez różne odcienie koloru koralowego, różowego, kremowego po biały. Zabiegi hodowlane zmierzają także do uzyskania roślin karłowych. Uzyskanie tego typu odmian o dużych walorach ozdobnych i dobrze znoszących uprawę w pojemnikach umożliwiło popularyzację gatunku w latach 60. XX wieku. Przykładowe grupy odmian i odmiany: 'Red Group' – rośliny z czerwonymi podsadkami: 'Advent Red', 'Albert Ecke' (1938), 'Annette Hegg Red' (1964, 1965), 'Annette Hegg Maxi' (tetraploid oryginalnego klonu, 1970), 'Annette Hegg Super Maxi' (1973), 'Autumn Red', 'Barbara Ecke Supreme' (sport odmiany 'Ruth Ecke' z 1949, najważniejsza odmiana komercyjna w latach 50. XX wieku), 'Christmas Beauty', 'Christmas Carol', 'Christmas Day', 'Christmas Season', 'Christmas Feelings', 'Christmas Wish', 'Classic Red', 'Cortez Red', 'Early Red' (odmiana w handlu od 1912 roku, też pod nazwą 'True Red'), 'Eckespoint C-1 Red', 'Elisabeth Ecke', 'Euroglory Red', 'Freedom Early Red', 'Glory', 'Happy Christmas', 'Hollypoint', 'Hollywood', 'Indianapolis Red', 'Infinity Red', 'Jester Red', 'Jubilee Red', 'Major', 'Merrimaker', 'Noel', 'Oakleaf', 'Mars Red', 'Mrs. Paul Ecke', 'Novia Red', 'Olympus Red', 'Orion Red', 'Paul Mikkelsen', 'Peterstar Red', 'Premium Red', 'Prestige Red', 'Prestige Early Red', 'Red Champion', 'Red Elf', 'Red Fox Euroglory', 'Red Fox Flame', 'Red Fox Infinity Red', 'Red Velveteen', 'Solstice Red', St. Luis', Teds Red', 'True Red', 'Velocity Red' Jingle Bells Group – podsadki czerwone do różowoczerwonych, biało do różowo plamiaste: 'Christmas Feelings Jingle', 'Dream Jingle', 'Eckespoint Jingle Bells' (1972), 'Freedom Jingle Bells, 'Jingle Bells', Red Glitter', 'Shimmer Surprise', 'Sonora White Glitter Improved' Ice Group – podsadki czerwone lub różowe na zewnątrz i różowe do jasnoróżowych wewnątrz: 'Ice Crystal', Ice Punch', 'Premium Picasso' Albo-Rosea Group – podsadki jasno- i bladoróżowe: 'Bausei', 'Christmas Carol Pink', 'Christmas Pink', 'Christmas Season Pink', 'Classic Pink', 'Cortez Pink', 'Ecke Pink' (1960), 'Eckespoint C-1 Hot Pink' (1973), 'Eckespoint C-1 Pink' (1968), 'Enduring Pink', 'Flirt', 'Ignescens', 'Maren', 'Mars Pink' Rosea Group – podsadki różowe: 'Darlyne', 'Maren' Marble Group – podsadki marmurkowe, wielobarwne (różowo-czerwono-białe): 'Angelica', 'Celebrate 2', 'Freedom', 'Lilo', 'Marblestar', 'Peterstar', 'Puebla' białe podsadki: 'Pearl'

Jako roślina ozdobna gatunek został introdukowany do Stanów Zjednoczonych w roku 1825 z Meksyku. W postaci rośliny doniczkowej rozpowszechnił się w Ameryce Północnej, Europie, Azji i Australii. W roku 2008 łączna wartość handlowa sprzedanych roślin osiągnęła 155 mln dolarów amerykańskich. W Stanach Zjednoczonych wyprodukowano 50 mln, a w Unii Europejskiej 100 mln sztuk roślin tego gatunku. Według dokumentów historycznych gatunek wprowadził do ogrodnictwa Joel Roberts Poinsett, który jako członek Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego wyjechał na ekspedycję do Meksyku wraz z grupą naukowców z Filadelfii. Podczas wyprawy pozyskał egzemplarze wilczomlecza nadobnego i wysłał je do Ogrodu Botanicznego Bartrama w Filadelfii. W placówce tej rośliny były uprawiane i eksponowane od roku 1829. Jeden z pracowników ogrodu, Robert Buist wysłał w roku 1834 pierwsze rośliny do Europy. Wilczomlecz nadobny jest rośliną krótkiego dnia, w wielu krajach uprawianą w szklarniach na sezon Bożego Narodzenia, w doniczkach i na kwiaty cięte. Jeszcze do końca lat 50. XX wieku uprawiany był tylko przez nielicznych hobbystów, gdyż w mieszkaniach szybko tracił liście. Dopiero nowe odmiany z gospodarstwa Paula Ecke z Kalifornii pozwoliły na skuteczną uprawę tego gatunku w warunkach mieszkaniowych. Gospodarstwo Paula Jr Ecke z Kalifornii, specjalizujące się w hodowli poinsecji od początków XX wieku, jest głównym producentem tych roślin. Jego udział w produkcji światowej wynosi ok. 50%, a w Stanach Zjednoczonych stanowi 70% rynku. W 2012 roku rodzinna firma została przejęta przez przedsiębiorstwo ogrodnicze Agribio Group z siedzibą w Holandii. Rośliny uprawiane jako doniczkowe zmusza się do zakwitania zwykle już przy wysokości od 0,3 do 0,6 m, przy czym wysokość roślin ograniczana jest różnymi sposobami, wśród których do najpopularniejszych należy stosowanie substancji chemicznych ograniczających wzrost. Rośliny doniczkowe kwitnące w okresie zimowym stanowią popularną ozdobę w okresie świąt Bożego Narodzenia, np. jako dekoracja stołu wigilijnego oraz do osłonięcia podstawy choinki świątecznej. Poinsecja jest w wielu krajach drugim obok choinki symbolem świąt Bożego Narodzenia. Poza roślinami uprawianymi w doniczkach poinsecje uprawiane są na kwiat cięty. Wstawione do wazonu zachowują trwałość do 2–3 tygodni. Po transporcie roślin ciętych na sucho, w celu przedłużenia ich trwałości zaleca się przycięcie końców pędów (długości 3–5 cm) i zanurzenie ich w ciepłej wodzie. W strefie tropikalnej i subtropikalnej gatunek uprawiany jest jako ozdobna roślina ogrodowa. Rośliny dobrze prezentują się sadzone pojedynczo na trawniku oraz w grupach z innymi krzewami i w żywopłotach. Nie powinny być sadzone jednak w miejscach oświetlonych nocą sztucznym światłem (np. w pobliżu latarni ulicznych), ponieważ brak odpowiednio długiej ekspozycji na ciemność zakłóci cykl kwitnienia.

O barwie podsadek decydują barwniki należące do antocyjanin. U trzech kultywarów stwierdzono, że za czerwoną barwę podsadek odpowiadają te same barwniki: cyjanidyno-3-glukozyd, cyjanidyno-3-ramnoglukozyd, pelargonidynodyno-3-glukozyd i pelargonidyno-3-ramnoglukozyd.
Podobnie jak inne rośliny z rodziny wilczomleczowatych zawiera znaczne ilości lateksu. U 40% osób z alergią na tę substancję pojawiają się objawy alergii w kontakcie z rośliną. Przejawiają się one zapaleniem skóry i wyjątkowo atakami astmy alergicznej. W roślinie stwierdzono również obecność dwóch alergennych białek wspólnych z innymi gatunkami z rodziny. Pomimo istnienia legendy o toksyczności rośliny większość (92,4%) przypadków spożycia nie wiąże się z zatruciem. W pozostałych przypadkach pojawiały się niewielkie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nudności oraz wymioty. Także doświadczenia na zwierzętach nie potwierdzają informacji o toksyczności rośliny. Przy najwyższej stosowanej dawce (25 g/kg) i czternastodniowym okresie obserwacji nie stwierdzono żadnych objawów toksyczności. Nie zaobserwowano także żadnych zmian podczas sekcji zwłok szczurów wykorzystywanych do badań.

Poinsecja była cenioną rośliną już w okresie przed podbojem hiszpańskim. Rosnące na niższych wysokościach rośliny transportowano do Tenochtitlánu na dwór Montezumy. Przez Azteków gatunek ten zwany był Cuetlayochitl albo Cuetlaxochitl, współcześnie w nahuatl gatunek nosi nazwy: Custicpascua xochitl, pascuaxochitl, pascualxochitl. U Indian roślina była symbolem czystości. Po konkwiście ozdobne w okresie zimowym rośliny stały się jednym z symboli Bożego Narodzenia. Według legendy stało się to za sprawą małej meksykańskiej dziewczynki imieniem Pepita. Szła ona ze swym kuzynem Pedro w Wigilię do kaplicy bardzo zasmucona, ponieważ nie miała żadnego daru dla narodzonego Jezusa Chrystusa. Pedro pocieszał ją, mówiąc że nawet najmniejszy dar dany z miłością będzie doceniony. Wówczas Pepita zebrała skromny bukiet z kwiatów rosnących na przydrożu. Kiedy złożyła bukiet w kaplicy przed sceną narodzin Jezusa, dokonał się cud – bukiet rozjarzył się brylantową czerwienią kwiatów. Od tego czasu poinsecja w Meksyku stała się znana jako Flores de Noche Buena (Kwiaty Świętej Nocy) i odtąd zakwitała w Boże Narodzenie. W wieku XVII franciszkanie mieszkający w okolicach Taxco zaczęli wykorzystywać poinsecję podczas procesji. Do dzisiaj przed Bożym Narodzeniem na głównym placu w tym mieście tworzy się ogromne dekoracje z wilczomlecza. W 2022 do jej stworzenia użyto 12 tysięcy roślin, czyniąc ją największą dekoracją na świecie wykonaną z tego kwiatu. Tradycja meksykańska uznaje kwiaty za symbol Gwiazdy Betlejemskiej. W Gwatemali rośliny te używane były do ozdabiania ołtarzy w okresie świątecznym. W Stanach Zjednoczonych 12 grudnia uznany jest za „Narodowy Dzień Poinsecji” (National Poinsettia Day) (tego dnia przypada rocznica śmierci Joela Robertsa Poinsetta w 1851). Przypadkowo tego samego dnia w Meksyku poinsecje są zwyczajowo używane jako ozdoba podczas Día de la Virgen de Guadalupe – święta z okazji wspomnienia liturgicznego Najświętszej Maryi Panny z Guadalupe.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 21:59:32]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72326967. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.