Wirtualny atlas roślin: Skrzyp zimowy / Equisetum hyemale

Skrzyp zimowy (Equisetum hyemale L.) – gatunek rośliny z rodziny skrzypowatych. Występuje w Europie i Azji oraz na Grenlandii, w szerokim ujęciu taksonomicznym także w Ameryce Północnej. W Polsce dość pospolity. Rośnie zwykle w żyznych lasach liściastych, często na zboczach dolin, podgatunek północnoamerykański także na brzegach wód. Uprawiany jako roślina ozdobna jest bardziej tęgi podgatunek północnoamerykański, w niektórych ujęciach wyodrębniany w osobny gatunek. Skrzyp zimowy stosowany był dawniej lub lokalnie jako roślina jadalna, lecznicza i polerska.

Gametofit blaszkowate, rozwijające się na powierzchni ziemi. Są dwupienne, ale w trakcie rozwoju nierzadko dochodzi do zmiany płci – na początkowo męskich przedroślach mogą rozwijać się rodnie i odwrotnie. Przedrośla pokrywają walcowate łatki, plemnie są zagłębione w tkance przedrośla. Łodyga zwykle osiąga od 0,4 do 0,7 m, czasem do 1 m wysokości, rzadko więcej. Średnica łodyg wynosi zazwyczaj 4–6 mm, rzadko do 9 mm. Pędy płonne w górnej części nieco się zwężają, podczas gdy pędy zarodnionośne są jednakowej grubości. Łodyga zwykle się nie rozgałęzia, choć tworzy pojedyncze pędy boczne w razie uszkodzenia. Międzywęźla są ciemnozielone, czasem szarozielone lub sinozielone, z (8)10–30(34) żeberkami. Ich długość wynosi 5–8 cm. Żeberka mają rowek biegnący wzdłuż grzbietu i tępe krawędzie boczne. Wzdłuż ich krawędzi tworzą się wyrostki (guzki) krzemionkowe powodujące, że łodygi są bardzo szorstkie. Centralny przewód powietrzny łodygi jest szeroki, stanowi co najmniej 60% średnicy łodygi. Liście zredukowane do zrośniętych w pochwy łusek, ściśle przylegających do pędu. Wolne końce łusek tworzące ząbki szybko odpadają. Ząbki te mają podobną długość lub są nieco dłuższe od zrośniętej części liści; są szydlaste, czarne, na brzegu biało obrzeżone, długo zaostrzone i na szczycie mniej lub bardziej kędzierzawo poskręcane. Trwała pochwa liściowa jest walcowata, ściśle przylegająca do pędu, osiąga 3–9 mm długości. W dolnej części pochwa jest czarnobrązowa lub czarna, podobnej barwy jest górny skraj pochwy, natomiast jej część środkowa jest biała. Często w górze i środkowej części pędu pochwy są w całości czarne. Górny brzeg pochwy jest tępo karbowany – między końcami łusek są płytkie wcięcia, które z wiekiem się pogłębiają. Na poszczególnych łuskach znajduje się płaskie żeberko z trzema rowkami, z których środkowe jest wyraźniej widoczne.

Biologia i występowanie

Zasięg gatunku obejmuje rozległe obszary Europy i Azji w strefie klimatu umiarkowanego i subpolarnego, rośnie także na Grenlandii (generalnie jednak w obręb Arktyki nie wkracza). W Europie jest nieobecny tylko na południowych krańcach (brak go w Portugalii i na Sardynii). W Azji rośnie od Uralu na zachodzie po Kamczatkę i Wyspy Japońskie na wschodzie. Południowa granica zasięgu na tym kontynencie biegnie przez Azję Mniejszą, Kaukaz Południowy, Uzbekistan, Tadżykistan, środkowe i południowo-wschodnie Chiny. Jako gatunek introdukowany rośnie na Tasmanii i Nowej Zelandii. W Ameryce Północnej rośnie podgatunek affine, często wyodrębniany jako osobny gatunek Equisetum praealtum. W Polsce jest rozprzestrzeniony na całym obszarze, ale nierównomiernie – jest pospolity w województwie pomorskim i kujawsko-pomorskim, ale lokalnie rośnie też na mocno rozproszonych stanowiskach, np. w południowej Wielkopolsce i w rejonie Sudetów. W górach rośnie po regiel górny. Bylina, chamefit niezdrewniały – o pędach nadziemnych zimujących. Zarodnikuje po przezimowaniu kłosów w kolejnym roku od ich powstania, zwykle latem od czerwca do sierpnia, czasem do września, rzadko też wiosną. Skrzyp zimowy tworzy często rozległe płaty. Rośnie w wilgotnych i świeżych glebach, żyznych, o odczynie obojętnym i zasadowym, często na zboczach. Występuje zazwyczaj w lasach liściastych, zarówno cienistych jak i świetlistych, zwłaszcza łęgowych i grądowych (różne zbiorowiska ze związków Alno-Ulmion i Carpinion betuli), ale też w zaroślach i na łąkach. W syntaksonomii nie ma statusu gatunku wskaźnikowego, choć zaproponowano uznanie go za gatunek charakterystyczny dla wyróżnionych lokalnie zboczowych lasów klonowo-lipowych (zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata). Liczba chromosomów 2n = 216.

Roślina ozdobnaJako roślina ozdobna, w pojemnikach i jako roślina nadbrzeżna nad oczkami wodnymi, uprawiany jest skrzyp zimowy w podgatunku affine (≡ Equisetum praealtum) dostępny w ofercie handlowej zwykle jako odmiana robustum, 'Robusta'/'Robustum' lub 'Japonicum'. Łodygi tej rośliny są też popularnym elementem dekoracyjnym wykorzystywanym do układania kompozycji roślinnych we florystyce.Roślina leczniczaSkrzyp zimowy wykorzystywany był i jest jako roślina lecznicza podobnie jak skrzyp polny. Surowiec zielarski nazywano Herba Equiseti Maioris seu hiemalis. Naparom z ziela przypisywane jest działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i moczopędne. W szerokim zakresie tradycyjnie stosowany jest jako roślina lecznicza także podgatunek północnoamerykański, który stosowany był i jest przy chorobach nerek, obrzękach i infekcjach dróg moczowych, łysieniu, łamliwych paznokciach, chorobach reumatycznych, osteoporozie, dnie moczanowej, odmrożeniach, gruźlicy, obfitych miesiączkach oraz krwotokach z nosa, płuc, ran, żołądka i oparzeniach. Substancją czynną są flawonoidy, kwasy fenolowe (galusowy, taninowy, chlorogenowy, kawowy). Istotne znaczenie ma też duża zawartość krzemu, potasu i siarki. Wyciągi etanolowe i metanolowe wykazują działanie antyoksydacyjne i przeciwgrzybicze przeciw takim dermatofitom jak Trichophyton rubrum i Microsporum canis. Działaniem antyoksydacyjnym tłumaczone jest działanie wspierające gojenie urazów kości. Ze względu na zdolność skrzypu zimowego do bioakumulacji metali ciężkich (ołowiu, miedzi, kobaltu, manganu, cynku, żelaza i chromu) przy wykorzystaniu ziela do celów leczniczych należy uwzględnić to ryzyko i surowiec pozyskiwać z siedlisk nie skażonych tymi metalami.Roślina jadalnaLudzie z północnoamerykańskich plemion Quileute i Hoh (z terenów współczesnego stanu Waszyngton) jedli suszone korzenie podgatunku północnoamerykańskiego (subsp. affine); były one tradycyjnym posiłkiem towarzyszącym obrzędom związanym z dojrzewaniem młodzieży. Plemię Czarnych Stóp dodawali ususzone wierzchołki pędów i ikry łososia i jedli je utłuczone razem. Z gotowanych pędów sporządzali też napój. Jak w przypadku wszystkich skrzypów nie można spożywać go w większych ilościach, ze względu na enzym tiaminazę zubożającą organizm w witaminę B1 (przy czym gotowanie niszczy ten enzym).Inne zastosowaniaObfitujące w krzemionkę pędy skrzypu zimowego używane były do czyszczenia metalowych naczyń, polerowania drewna i kamieni. Ekstrakt skrzypu zimowego w metanolu wskazywany jest jako przyjazny dla środowiska inhibitor korozji. Ze względu na bioakumulację metali ciężkich gatunek ten jest rekomendowany do stosowania w fitoremediacji gruntów lub ścieków zanieczyszczonych ołowiem i chromem. W źródłach z XIX wieku gatunek ten wymieniany jest jako sadzony w Holandii w celu stabilizacji skarp kanałów i wydm nadmorskich (silnie rozrastającymi się kłączami). Współcześni autorzy kwestionują to jednak ze względu na brak dowodów w rozprzestrzenieniu gatunku, poświadczających takie użycie tego skrzypu.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-03-29 17:17:48]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=73961063. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.