Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) – gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko w runie wilgotnych lasów liściastych, często w postaci rozległych łanów. Występuje na terenie Europy, na wschodzie po Ural i Kaukaz, w Europie jest też uprawiany. W Polsce częsty na południu, rzadszy na północy – na stanowiskach naturalnych objęty jest ochroną częściową. Gatunek wykorzystywany jest od dawna jako roślina jadalna, lecznicza i ozdobna. Ma właściwości lecznicze podobne do czosnku pospolitego, a przy tym wyróżnia się atrakcyjnym ulistnieniem i kwiatami. Jadalne są wszystkie części rośliny.
Gatunek o zasięgu obejmującym rozległe obszary Europy. Na zachodzie występuje od Wysp Brytyjskich, Francji i Pirenejów, z nielicznymi stanowiskami na Półwyspie Iberyjskim, na północy sięga po równoleżnik 64° N w Norwegii i 60°30′N w Finlandii. Na południu zasięg obejmuje południową Francję (w tym Korsykę), Włochy (w tym Sycylię), północną Grecję. Rośnie w rozproszeniu w krajach bałtyckich. We wschodniej Europie rośnie na Białorusi, na Ukrainie i w zachodniej Rosji. Izolowane, pojedyncze stanowiska wysunięte najdalej na wschód ma w paśmie środkowym gór Ural. Licznie rośnie w zachodnim Kaukazie, bardzo rzadki jest na Kaukazie Północnym i w Azji Mniejszej. Obszar, w którym czosnek występuje najobficiej, znajdując optymalne warunki rozwoju obejmuje zachodnie Niemcy, kraje Beneluksu i przyległe rejony Francji. W Polsce spotykany jest na całym terenie, głównie jednak w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu i na przyległych wyżynach, gdzie jest dość pospolity. Na niżu występuje na bardzo rozproszonych stanowiskach, zwłaszcza rzadki jest w obszarze od ziemi lubuskiej, przez Wielkopolskę, Mazowsze po Podlasie. Rośnie nieco częściej w obrębie pojezierzy pomorskich i mazurskich. Nie rośnie w górach powyżej 1900 m n.p.m. W Polsce najczęściej na wysokościach między 300 i 700 m n.p.m., najwyżej na wysokości 1150 m n.p.m. na stokach Babiej Góry oraz na wysokości 1150–1220 m n.p.m. na północno-wschodnich zboczach Zadniej Kopki w Tatrach Zachodnich. Siedlisko Rośnie zwykle w wilgotnych i cienistych lasach liściastych, poza lasami zdarza się w obszarach o wysokich i regularnych opadach. Preferuje gleby przepuszczalne, próchniczne, świeże, gliniasto-piaszczyste i gliniaste, zarówno zasobne w wapń, jak i ubogie w jego związki. Odczyn gleb w miejscach występowania gatunku wynosi od 5,5 do 7,9 pH. Nie rośnie na glebach piaszczystych, ubogich i w miejscach, w których stagnuje woda. Często zasiedla stoki wzniesień i dolin ze względu na łatwe odprowadzanie z nich wody. Unika gleb z wysoką koncentracją glinu (pierwiastek ten w wyższych stężeniach blokuje rozwój korzeni czosnku). W warunkach bardzo silnego zacienienia rośliny rosną słabiej i nie zakwitają. Silne nasłonecznienie i susza z kolei powodują ich szybkie więdnięcie. W typologii siedlisk leśnych uznawany jest za gatunek charakterystyczny dla siedlisk lasu wilgotnego (Lw), lasu wyżynnego wilgotnego (Lwyżw) i lasu górskiego wilgotnego (LGw), pozwalający na odróżnienie ich od odpowiednich lasów świeżych. Na Wyspach Brytyjskich gatunek ten jest jednym z indykatorów starych lasów (ang. ancient forests). Fitosocjologia W Polsce gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Fagetalia, w Czechach dla podzwiązku Ulmenion. W Europie Środkowej, a także w Skandynawii, rośnie najczęściej w buczynach, zwłaszcza w żyznej buczynie niżowej, poza tym w niskich grądach, nadrzecznej olszynie górskiej i żyznej buczynie sudeckiej oraz w łęgach. W Europie Zachodniej podawany jest jako rosnący najczęściej w grądach z dębem szypułkowym Quercus robur i leszczyną Corylus avellana, w lasach z jesionem wyniosłym na głęboko próchnicznych i zasobnych glebach, a także łęgach z olszą czarną i zaroślach nadrzecznych. Niektóre źródła wskazują na niską wartość syntaksonomiczną czosnku niedźwiedziego i innych gatunków runa leśnego o podobnych wymaganiach ekologicznych tworzących grupę zwaną Corydalis. Rosną one bowiem w różnych zespołach leśnych, pod różnymi drzewostanami liściastymi, zawsze jednak wskazując na ich wariant bardzo żyzny i wilgotny, rozwijający się zwykle na glinach zasobnych w węglan wapnia (do grupy tej należą poza czosnkiem m.in. zawilec żółty, kokorycz pusta i pełna, złoć żółta i podagrycznik pospolity). Skrajnym przypadkiem może być stanowisko czosnku niedźwiedziego podawane ze stoków Zadniej Kopki w Tatrach Zachodnich, gdzie duże płaty tej rośliny stwierdzono wśród czystej, sztucznej kultury świerkowej, rosnącej wszakże na siedlisku po buku i jodle i wśród runa, typowego raczej dla żyznej buczyny karpackiej. Oddziaływanie międzygatunkowe Czosnek niedźwiedzi bywa zgryzany przez bydło, natomiast nie jest zgryzany przez dziko żyjącą zwierzynę. Z gatunkiem tym związane są nieliczne roślinożerne bezkręgowce – Cheilosia maculata i Cheilosia fasciata. Z powodu krótkodystansowego rozprzestrzeniania nasion i w pewnym stopniu też dzięki rozmnażaniu wegetatywnemu, gatunek tworzy często zwarte i zwykle niemal jednogatunkowe łany. Masowe występowanie czosnku niedźwiedziego, powodującego zakrywanie gleby do połowy lata, skutkuje eliminacją gatunków konkurencyjnych (niektóre gatunki towarzyszące, jak przytulia wonna, utrzymują się rozrastając się w takich miejscach przez pozostałą część sezonu wegetacyjnego). Podobnie, ograniczając rozwój gatunków konkurencyjnych, działają także związki fenolowe wytwarzane do gleby przez czosnek niedźwiedzi (allelopatia). Stwierdzono, że olejek eteryczny czosnku silnie powstrzymuje kiełkowanie innych roślin. Nie stwierdzono jednak oddziaływania allelopatycznego w odniesieniu do takich gatunków jak szczyr trwały i bluszczyk kurdybanek. Na stanowiskach czosnku niedźwiedziego zarejestrowano bogaty rozwój mezofauny glebowej, w szczególności skoczogonków. Zwierzęta te korzystają wczesnym latem z wielkiej ilości materii organicznej po obumarciu pędów nadziemnych czosnku, przyczyniając się wraz z mikroorganizmami do ich szybkiej mineralizacji. Z korzeni czosnku wyizolowano mykoryzowy grzyb Pythium ultimum. Do patogenów rzadko rejestrowanych na tym gatunku należy Botrytis allii, powodujący żółknięcie liści i zamieranie cebul. Z kolei infekcja Botrytis globosa objawia się ciemnozielonymi, zapadniętymi i wodnistymi plamami na liściach. Udokumentowano także na tym gatunku Sclerotina globosa.
Surowiec zielarski Ziele i liście czosku niedźwiedziego Allii ursini herba/folium. Zbiór i przechowywanie Do celów ziołolecznictwa zbiera się liście lub całe ziele w kwietniu i maju, a cebule we wrześniu i październiku. Surowiec pozyskuje się zwykle z natury. Jeśli ma być stosowany do pobudzenia procesów trawiennych, to najlepiej jest go zebrać na początku pory kwitnienia. Działanie Czosnek niedźwiedzi ma podobne własności lecznicze jak czosnek pospolity i inne gatunki czosnków. Tradycyjnie wykorzystywany był leczniczo jako ziele przeciwszkorbutowe, poprawiające trawienie, przeciwbakteryjne, usuwające toksyny i zapobiegające chorobom układu sercowo-naczyniowego. Stosowano go także przy dolegliwościach układu oddechowego, przy przeziębieniach, zewnętrznie do leczenia ran, przewlekłych chorób skóry i do łagodzenia bóli reumatycznych. Przypisuje mu się silne działanie bakteriobójcze, obniżające ciśnienie krwi, korzystne działanie na serce, zapobieganie nowotworom złośliwym, miażdżycy, pobudzanie wydzielania soku żołądkowego i żółci. Jego silne działanie bakteriobójcze ma być szczególnie przydatne przy leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, przy tym dodatkowo oprócz zabijania bakterii czosnek pobudza wydzielanie śluzu w oskrzelach. Stosowany jest także przy rzęsistkowicy. Badania farmakologiczne potwierdzają działanie przeciwzakrzepowe wyciągów z czosnku niedźwiedziego. Związkiem aktywnym odpowiedzialnym za to działanie uznaje się 1,2-di-O-α-linolenoilo-3-O-β-D-galaktozylo-sn-glicerol (dlGG) oraz glukopiranozyd β-sitosterolu. Wpływ na agregację płytek krwi mają także flawonoidy zawarte w tej roślinie. W eksperymentach na szczurach wykazano także, że dieta wzbogacona liśćmi czosnku niedźwiedziego spowodowała znaczące zahamowanie aktywności enzymu przekształcającego (ACE) angiotensynę, działającą naczynioskurczowo i podwyższającą ciśnienie krwi. Efekt był lepszy niż w przypadku diety z taką samą ilością czosnku pospolitego. Podobnie korzystne efekty uzyskano w odniesieniu do obszarów niedokrwiennych oraz arytmii spowodowanych niedokrwieniem i reperfuzją. W badaniach in vitro wykazano także działanie obniżające aktywność biosyntezy cholesterolu. Badania in vitro potwierdzają także działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybowe alkoholowych ekstraktów czosnku niedźwiedziego. Ograniczają one wzrost takich bakterii jak: Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Escherichia coli, Proteus mirabilis, Salmonella enteritidis, i grzybów: Cladosporium sp., Aspergillus niger, Rhizopus nigricans, Geotrichum candidum, Penicillium expansum, Candida lipolytica, Mycoderma, Saccharomycopsis fibuligera. Ekstrakty wodne wykazywały takie działanie w mniejszym stopniu. Za działanie antygrzybiczne odpowiadać ma głównie, choć nie wyłącznie, allicyna. Skutki przeciwbakteryjne spadają w przypadku przechowywania ekstraktu w wyższym pH i temperaturze wyższej niż 4 °C. Wskazuje się także na skuteczność soku z cebuli czosnku niedźwiedziego w zwalczaniu nicieni Rhabditis sp., larw Nippostrongylus brasiliensis i ograniczaniu rozwoju jaj glisty świńskiej Ascaris suum. Różne części roślin zawierają związki znane z działań antyoksydacyjnych – flawonoidy i karotenoidy. Przeciwoksydacyjnie działają także enzymy katalazy, peroksydazy i dysmutazy ponadtlenkowej. Prowadzone są także badania nad cytotoksycznością różnych ekstraktów z czosnku niedźwiedziego nad szeregiem różnych linii komórek nowotworowych, potwierdzające działanie hamujące ich podziały. Badania farmakologiczne czosnku niedźwiedziego są znacznie mniej liczne niż czosnku pospolitego i trwają w zasadzie dopiero od lat 90. XX wieku. Duża aktywność biologiczna tego gatunku powoduje, że jest uznawany za bardzo wartościowy i perspektywiczny materiał do produkcji wyrobów medycznych. Problem stanowi jednak trudność w pozyskaniu jednorodnego, standardowego materiału roślinnego ze względu na zmienność składu chemicznego roślin, wiązaną z reakcjami na zmienne warunki rozwoju i stadium rozwoju poszczególnych roślin. Dawkowanie Ze względu na postępującą utratę połączeń siarkowych po zbiorze ziela i mniejszą zawartość substancji czynnych niż w przypadku czosnku pospolitego, dawkować należy go w celach leczniczych w większych ilościach. Z drugiej strony jest też w związku z tym bezpieczniejszy – działania niepożądane są mało prawdopodobne. Medycyna weterynaryjna Sok z czosnku niedźwiedziego stosowany jest w leczeniu babeszjozy krów. Przeciwwskazania i ryzyko zatrucia Czosnek niedźwiedzi jest uznawany generalnie za roślinę bezpieczną. Są jednak doniesienia o hemolitycznej anemii u zwierząt domowych karmionych tym gatunkiem, która tłumaczona jest działaniem siarczku dialilu toksycznego dla erytrocytów. W zależności od wyjątkowo i jednostkowo występującej wrażliwości działanie toksyczne i uczulające nie mogą być wykluczone w przypadku ludzi. Istnieje także ryzyko zatruć gatunkami trującymi o liściach podobnych morfologicznie (mimo braku charakterystycznego aromatu czosnkowego): konwalią majową, zimowitem jesiennym, ciemiężycą białą, obrazkami plamistymi oraz tulipanami. Udokumentowano przypadki takich zatruć.
Wszystkie części rośliny są jadalne o charakterystycznym, czosnkowym smaku. Smak jest najsilniejszy w przypadku roślin świeżych, aromat roślin ugotowanych lub zasuszonych nieco słabnie. Spożywane są zwykle liście, ale jadalne są także organy podziemne, kwiaty i owoce. Kwiaty są ostrzejsze w smaku od liści (jeszcze bardziej ostry smak mają owoce), w niewielkich ilościach stanowią bardzo dekoracyjny dodatek wyostrzający smak sałatek. Liście czosnku najlepiej zbierać przed kwitnieniem (w marcu i kwietniu) – są wówczas delikatniejsze, później stają się nieco łykowate. Mogą być spożywane surowe lub po ugotowaniu, także jako pesto. Dodawane są do zup, gnocchi, risotto, ravioli, serów żółtych i twarogów, także używanych jako smarowidło do pieczywa. Liście i kwiaty dodawane są do sałatek i kanapek, a cebula czosnku niedźwiedziego stosowana może być analogicznie jak ząbki czosnku pospolitego. W dietach odchudzających stosuje się sok z tego czosnku. Cebule mogą być pozyskiwane do spożycia niemal przez cały rok, a przechowywać je można do 6 miesięcy. Liście przechowywane mogą być jako warzywo kiszone, solone lub w oleju. Gatunek ten stosowany jest w kuchni wielu krajów, w całym obszarze występowania. Szeroko rozpowszechniony jest sposób przygotowania zup z dodatkiem liści czosnku niedźwiedziego. Roślina jest popularna zwłaszcza w Rosji, Ukrainie, Gruzji i Armenii. W XIX wieku w Szwajcarii wyrabiano masło z mleka krów karmionych czosnkiem niedźwiedzim, co powodowało, że miało ono czosnkowy posmak. W Kornwalii jedna z odmian sera Cornish Yarg (Wild Garlic Yarg Cornish Cheese) powstaje w wyniku owinięcia sera liśćmi czosnku niedźwiedziego, przez co wyrób zyskuje specyficzny aromat (niepodobny do czosnkowego) i kremową konsystencję. W Niemczech spożywa się poszatkowane, osolone liście czosnku zalane oliwą. W Eberbach obchodzony jest festiwal o nazwie Bärlauchtage (Dni czosnku niedźwiedziego).
Roślina wykorzystywana bywa jako repelent przeciw owadom. Fitoncydy czosnku niedźwiedziego hamują rozwój chorób roślin – mączniaka prawdziwego winorośli i zarazy ziemniaka. Wstrzymują też kiełkowanie bulw ziemniaka, sprzyjając przy tym zachowaniu w dobrej zdrowotności pąków i młodych pędów. Czosnek niedźwiedzi należy do najważniejszych roślin miododajnych w lasach liściastych. Dzienna produkcja nektaru w jednym kwiecie tego gatunku wynosi od 0,1 do 3,8 µl i zawiera on od 25 do 50% cukrów. Ze względu na powstawanie w roślinach tego gatunku oryginalnych flawonoidów, stanowi on przedmiot zainteresowania inżynierii genetycznej. Za pożądane uznaje się wykorzystanie genów tego gatunku w tworzeniu zmodyfikowanych genetycznie, wzbogaconych biochemicznie odmian uprawnych czosnku pospolitego.Czosnek niedźwiedzi uprawiany jest jako roślina ozdobna dla efektownych liści i białych kwiatów rozwijających się wiosną. Nadaje się do wysiewania na rabatach i jako roślina okrywowa. Najlepszy efekt daje uprawa w miejscach wilgotnych pod drzewami i w zaroślach, w sąsiedztwie innych wiosennych roślin cebulowych, zawilców, miodunek itp. Kwiatostany mogą być stosowane jako kwiaty cięte. Ze względu na łatwość mnożenia i szybki wzrost gatunek ma znaczenie produkcyjne.
Czosnek niedźwiedzi wchodził do diety społeczności łowiecko-zbierackich i znajdowany był w osadach mezolitycznych. Spożywali go Celtowie i starożytni rzymianie. Znalazł się wśród czterech różnych gatunków czosnku wspomnianych przez Dioskurydesa, opisany jako roślina o właściwościach odtruwających. Był rośliną użytkową dla wczesnośredniowiecznych Słowian, o czym świadczyć ma znajdowanie go często na ich grodziskach. Karol Wielki wymienił czosnek niedźwiedzi w swoim Capitulare de Villis imperialibis. Gatunek wzmiankowany jest przez Hieronymusa Bocka, a Johannes Lonicerus przypisywał mu większe walory niżeli czosnkowi pospolitemu. Czosnek niedźwiedzi jest tematem dialogu w drugim akcie „Trzech sióstr” Antona Czechowa. Gatunek przedstawiony został na znaczkach pocztowych w Szwajcarii i na Łotwie.
Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:17:40]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985738. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.