Wirtualny atlas roślin: Modrzewnica pospolita / Andromeda polifolia

Modrzewnica pospolita, modrzewnica północna, modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny wrzosowatych. Jest jedynym współczesnym przedstawicielem rodzaju modrzewnica Andromeda, choć czasem do rangi osobnego gatunku podnoszona jest odmiana z północno-wschodniej Ameryki Północnej (var. latifolia) nazywana modrzewnicą siwolistną lub kutnerowatą (A. glaucophylla). Modrzewnica pospolita rośnie wśród torfowców na mokradłach półkuli północnej w obszarach okołobiegunowych Europy, Azji i Ameryki Północnej, sięgając na południu do gór Europy Zachodniej i Środkowej (Pireneje, Alpy, Karpaty). W Polsce gatunek opisywany jest jako rozpowszechniony na niżu, rzadki w górach. Na wielu obszarach zanika z powodu przekształcania siedlisk. W Polsce poddany ochronie prawnej od 2014 roku. Roślina trująca. Znaczenie użytkowe ma ograniczone – bywa uprawiana jako ozdobna, zwłaszcza w odmianach. Poza tym w Rosji była wykorzystywana przy garbowaniu skór, rdzenni Amerykanie przygotowywali z niej napój i wykorzystywali leczniczo.

Pokrój zimozielona, naga (tylko młode pędy są delikatnie owłosione) krzewinka o płożących, zdrewniałych kłączach oraz podnoszących się pędach kwiatonośnych osiągających u odmiany typowej zwykle od 10 do 25 cm wysokości, rzadziej od 5 do 40 cm (u var. latifolia zwykle 30–80 cm). Organy podziemne rośliny stanowią jej 75–98% masy, z czego około 24% stanowią korzenie, a reszta to kłącza. Korzenie są cienkie, sięgają 45 cm głębokości, jednak najsilniej rozwinięte są w górnej części systemu korzeniowego, do 10–15 cm głębokości. Same kłącza znajdują się na głębokości średnio ok. 19 cm na bezdrzewnych mszarach oraz blisko 40 cm w lasach bagiennych. Łodyga pędy nadziemne podnoszące się do prosto wzniesionych, młode gałązki cienkie i wiotkie. Podziemne kłącza są długie, według różnych źródeł słabo lub silnie rozgałęzione, mają długie międzywęźla i łuskowate liście. Liście skrętoległe, zimozielone, skórzaste, niemal siedzące – ich ogonki osiągają do 0,3 mm. Blaszka równowąsko lancetowata do równowąskiej, o zwykle podwiniętych brzegach, na końcu mniej lub bardziej zaostrzona, rzadko zaokrąglona, u nasady klinowata. Na górnej stronie ciemnozielona, spodem srebrzystosina lub niebieskobiała. Liście osiągają do 10–40 mm długości i 2–8 mm szerokości. Pokryte są grubą warstwą wosków. Szparki występują tylko po dolnej stronie liści (średnio 543 na mm²). Nerw główny wyraźnie widoczny. Kwiaty zebrane na szczycie pędów w baldachogrona liczące zwykle 2–7, rzadziej do 12 kwiatów. Kwiaty osadzone są na różowawych i gładkich szypułkach, zwykle zwisających, o długości 7–15 mm. Tuż u nasady szypułki znajdują się dwa podkwiatki zakryte przysadką. Kwiaty są pięciokrotne, ale na północnych krańcach Skandynawii i Grenlandii rejestrowano także kwiaty czterokrotne. Działki kielicha są trwałe, trójkątne do lancetowatych, zaostrzone, czerwonawe, o długości 1,5 do 3 mm. Korona zrosłopłatkowa, beczułkowata, zwieńczona wywiniętymi i stępionymi ząbkami. Osiąga długość 5–8 mm. Początkowo jest jasnoróżowa i z wiekiem staje się niemal biała. Korona wewnątrz pokryta jest prostymi włoskami. Słupek jeden, górny, z pięciokomorową zalążnią i z grubą szyjką długości do 4 mm, zwieńczoną drobnym, główkowatym znamieniem (czasem ze słabo widocznymi pięcioma łatkami). Pręcików jest 10, ich nitki są owłosione, u dołu rozszerzone, a pylniki na szczycie mają szczeciniaste wyrostki podobnej długości jak pylniki, proste lub lekko zagięte. Słupek i pręciki schowane są wewnątrz korony, przy czym znamię słupka znajduje się tuż pod gardzielą korony, a pylniki sięgają połowy słupka i korony. U nasady zalążni wydzielany jest nektar. W każdej z pięciu komór zalążni znajduje się zwykle 8 lub nieco więcej zalążków. Owoce kulistawe, pięciokomorowe, wzniesione ku górze torebki, zwieńczone trwałą, zaschniętą szyjką słupka, podobną długością do samego owocu. Początkowo owoce są niebieskawe, a dojrzewając stają się brązowe. Otwierają się pięcioma klapami od góry. Osiągają do niemal 5 mm wysokości i 2,2–4,5 mm średnicy. Zawierają od jednego do 44 nasion (zwykle 30–40). Nasiona są jajowate, gładkie, jasnobrązowe, o długości 0,7–1,5 mm i szerokości 0,4–0,8 mm. Masa 100 nasion wynosi ok. 22 mg.

Biologia i występowanie

Gatunek związany jest przede wszystkim z biomami tundry i tajgi. Występuje na torfowiskach wysokich, na mszarach w obrębie torfowisk przejściowych, w borach bagiennych, z reguły w zbiorowiskach z dominacją torfowców Sphagnum, wełnianek Eriophorum i turzyc Carex. W zbiorowiskach z udziałem torfowców modrzewnica musi rywalizować z innymi roślinami o skąpe zasoby dostępnych substancji odżywczych w podłożu oraz inwestować w rozwój pędów umożliwiających utrzymanie się w strefie powierzchniowej torfowiska, przyrastającego ze względu na wzrost torfowców o 1–5 cm na kępach i nawet 10 cm w obniżeniach międzykępowych. Ze względu na niski wzrost krzewinek modrzewnicy bywają one niemal całkiem zakryte silnie rosnącymi torfowcami. W Fennoskandii modrzewnica często też spotykana jest na obszarach źródliskowych ze słomiaczkiem złotawym Straminergon stramineum. Rośnie na glebach kwaśnych (zwykle o odczynie gleby w przedziale pH od 3,8 do 5,0, ale notowana była w przedziale pH od 2,8 do 7,5), torfowych (rzadko też w piaskach), ubogich w związki azotu (typowym siedliskiem są torfowiska ombrotroficzne – zasilane w wody tylko z opadów, rzadziej rośnie na mezo- i eutroficznych źródliskach oraz w lasach bagiennych). Siedliska modrzewnicy są zwykle mocno podmokłe, z wysokim poziomem wody, jednak gatunek ten utrzymuje się także na glebach suchych, nawet w miejscach, gdzie całkowicie zanikły torfowce Sphagnum. To, że gatunek jest rzadko rejestrowany na przesuszonych torfowiskach, wiąże się nie tyle wprost z niedoborem wody, co z innymi skutkami towarzyszącymi odwadnianiu – zalesianiem, eksploatacją torfu, zaburzonym składem gatunkowym zbiorowisk. O ile takie zmiany nie wystąpią na osuszonym torfowisku – modrzewnica może utrzymywać się na nim dziesiątki lat po jego odwodnieniu. Przystosowaniem do okresowych wzrostów temperatur przy powierzchni torfowiska jest kseromorficzna budowa liści – zwinięcie blaszki, pokrycie jej kutykulą, u odmiany latifolia włoskami. W obrębie torfowisk modrzewnica rośnie najczęściej na kępach torfowcowych i w zbiorowiskach krzewinkowych na mszarach torfowcowych unikając najbardziej wilgotnych miejsc, zajmowanych przez zbiorowiska ze związku Rhynchosporion. Z drugiej jednak strony znosi bardzo dobrze wysoki poziom stagnowania wód. Rośliny rosnące na kępach mają większe i cięższe liście i owoce od roślin rosnących w obniżeniach międzykępowych. Najsilniej rozgałęzione pędy i tworzące najwięcej kwiatów tworzą się w miejscach pośrednich – na stokach między kępami i obniżeniami oraz na mniejszych kępach w obrębie obniżeń. Modrzewnica źle znosi zacienienie i zmniejsza udział w przypadku sukcesji zarośli i drzew w stosunku do otwartych mszarów. W miarę starzenia się mszarów i wzrostu zakwaszenia bywa zastępowana przez chamedafne północną. W miejscach otwartych pędy modrzewnicy mogą być uszkadzane przez mróz, zwłaszcza jeśli wystąpi w sezonie wegetacyjnym (w czasie spoczynku zimowego rośliny znoszą silniejsze spadki temperatur). Szczególnie wrażliwe są młode pędy, które rozpoczęły wzrost, i rozwijające się kwiaty. Wiosenne przymrozki mają znaczący, negatywny wpływ na liczbę wytwarzanych nasion. Modrzewnica dobrze znosi niewielkie pożary, które w przypadku nawodnienia podłoża wypalają tylko nadziemne części roślin. Jej pędy podziemne pozostają nietknięte i w ciągu kilku lat po pożarze gatunek ten bywa jednym z gatunków o największym pokryciu. Sprzyjają jej zwłaszcza pożary cofające sukcesję zaroślowo-leśną na mokradłach do stadium mszarów turzycowo-krzewinkowych. W efekcie dla utrzymania otwartych siedlisk mokradłowych wypalanie wiosenne, gdy podłoże jest mocno nasiąknięte wodą, jest z jedną z metod ich ochrony w Ameryce Północnej. W przypadku silnie przesuszonych torfowisk pożar może wypalić złoże torfu wraz ze znajdującymi się w nim pędami i bankiem nasion eliminując zupełnie m.in. modrzewnicę. Niekorzystnie na gatunki krzewinkowe oddziałują także powtarzające się pożary. W typologii siedlisk leśnych Europy Środkowej modrzewnica jest gatunkiem diagnostycznym siedlisk boru bagiennego (Bb) na niżu i boru mieszanego górskiego bagiennego (BMGb). Zasięg modrzewnicy pospolitej opisywany jest jako borealny okołobiegunowy, borealno-górski/alpejski, okołobiegunowy borealno-górski. Gatunek ten rośnie w północnej Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Europie jest pospolity w północnej i środkowej części Półwyspu Skandynawskiego, w niżowej części Polski, Białorusi i krajach nadbałtyckich oraz dalej na wschód i północny wschód. Zanika i rzadsze stanowiska ma ku zachodowi i południu kontynentu: w Danii, Niemczech, wzdłuż Karpat, poza tym rośnie wyspowo w rejonie Alp, Masywu Centralnego, Wogezów, w Pirenejach, w Normandii i środkowej Wielkiej Brytanii oraz Irlandii (brak go na Islandii, zanikł w Hiszpanii, Chorwacji i Rumunii). W Azji rośnie na Syberii, w Mongolii, w północnych Chinach (prowincja Jilin), na wschodzie sięgając po Japonię. W Ameryce Północnej rośnie na Grenlandii i w Kanadzie, na południu sięgając do Idaho na zachodzie i do Nowego Jorku oraz Wirginii Zachodniej na wschodzie kontynentu. W południowej części zasięgu często rośnie na obszarach górskich, w Europie Środkowej sięgając do 2000 m n.p.m., w Ameryce Północnej do 1500 m n.p.m. Na północy występuje po 74° szerokości geograficznej. W Polsce gatunek jest opisywany wciąż jako dość pospolity na niżu, ale brak go na Kujawach, w północno-zachodniej części Niziny Mazowieckiej, na Nizinie Śląskiej i wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego. W Karpatach jest rzadki. Liczniej występuje tylko w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (jest tam dużo torfowisk), poza tym na pojedynczych stanowiskach na Działach Orawskich, Pogórzu Śląskim, Dynowskim i w Bieszczadach. Z Tatr podany z dwóch stanowisk: z Toporowego Stawu Wyżniego i z młaki pomiędzy Waksmundzką Polaną a Psią Trawką.

W Rosji pędy i liście modrzewnicy wykorzystywano do garbowania skór. W Ameryce Północnej Odżibwejowie pili napój ze świeżych lub suszonych liści modrzewnicy (var. latifolia) moczonych w zimnej wodzie. Spożywano jego niewielkie ilości, ponieważ w większych powodował zatrucie. Inuici z grupy Mahuna używali modrzewnicy jako ziołowego leku przeciwzapalnego. Modrzewnica czasami jest uprawiana jako roślina ozdobna. Do niedawna spotykana była rzadko nawet w ogrodach botanicznych. Jest w pełni mrozoodporna (strefy mrozoodporności 2–9). Szczególnie nadaje się do bagiennych i wilgotnych partii ogródków skalnych, ogrodów przydomowych i wrzosowisk.Odmiany uprawne Uprawiane są głównie kultywary wyhodowane w Europie Zachodniej, Japonii oraz w Ameryce Północnej. Odmiany japońskie selekcjonowane są z roślin odmiany A. polifolia var. acerosa rosnących na górskich torfowiskach i cechują się wąskimi, często czerwono nabiegłymi liśćmi oraz zwartym pokrojem. Odmiany amerykańskie, uzyskane z odmiany A. polifolia var. latifolia, cechują się wyższym wzrostem, dłuższymi liśćmi i większymi, liczniejszymi kwiatami. Poza odmianą 'Kirigamine', najmniej wymagającą pod względem wilgotności, pozostałe nie różnią się znacząco wymaganiami siedliskowymi.'Alba' – kwiaty białe (czasem także jako f. alba), różne klony pod względem innych cech, zwłaszcza siły wzrostu; 'Blue Ice' – zwarty pokrój, liście niebieskawosrebrzyste przez cały sezon, osiąga do 30 cm wysokości. Znaleziona wśród siewek w jednej ze szkółek w Kolumbii Brytyjskiej; 'Compacta' – zwarty pokrój, wysokość do 20 cm, liście niebieskawozielone lub szarawe, kwiaty błyszcząco różowe; 'Compacta Alba' – zwarty pokrój, kwiaty białe; odmiana znaleziona w Japonii przed 1959; 'Grandiflora' – kwiaty większe niż u formy typowej, liczne, rośliny niewysokie, ale rozłożyste; odmiana odkryta w Japonii; 'Hayachine' – roślina niska (do 20 cm), liście ciemnozielone, równowąskie, kwiaty liczne, ciemnoróżowe; pochodzi z góry Hyachine w Japonii; 'Iwasugo' – zwarta roślina o liściach równowąskich (2 cm długości i 3 mm szerokości), kwiaty różowe, pochodzi z Hokkaido; 'Kirigamine' – kwiaty liczne, jasnoróżowe, liście ciemne, czerwono nabiegłe, wąskie; odmiana o najmniejszych wymagania wilgotnościowych, znaleziona na Kirigamine – górze na zachód od Tokio; 'Macrophylla' – liście większe i szersze niż u formy typowej (3×1,5 cm), kwiaty ciemnoróżowe do białych, większe niż u formy typowej; 'Major' – rośliny wyższe niż typowe (pędy do 60 cm), o liściach szerszych, szarawych, ale dość luźnych; 'Montana' – zwarty pokrój, liście ciemne; 'Nana' – wzrost karłowy (do 25 cm); odmiana pochodząca z Japonii; 'Nikko' – bardzo zwarta, niska, obficie kwitnąca, kwiaty ciemnoróżowe do białych; pochodzi z torfowiska górskiego z Parku Narodowego Nikkō w Japonii; 'Shibutsu' – obficie kwitnąca, zwarta roślina osiągająca 30 cm wysokości, pochodzi z torfowiska górskiego na górze Shibutsusan na północ od Tokio; 'Rubra' – kwiaty czerwone; 'Winter Red' – młode przyrosty i liście w okresie zimowym intensywnie czerwone.

Roślina trująca. Pędy, liście i kwiaty, włącznie z nektarem, zawierają trujący glikozyd andromedotoksynę (po raz pierwszy wyizolowaną z modrzewnicy, później potwierdzoną u innych przedstawicieli wrzosowatych, zwłaszcza u różanecznika żółtego i chamedafne północnej). Związek ten działa toksycznie na układ krążenia (powoduje silny rzadkoskurcz), na obwodowe zakończenia nerwów czuciowych i działa ośrodkowo powodując zamroczenie świadomości, drgawki i porażając ośrodek oddechowy. W odróżnieniu od akonityny, dającej podobne objawy, nie powoduje rozszerzenia źrenic. Zgon następuje w wyniku porażenia oddechu przy zachowanej do końca czynności serca. Dawka śmiertelna dla gołębi wynosi 0,1 mg/kg, dla psów 0,25–0,3 mg/kg, dla królików 0,6 mg/kg. Do zatruć dochodzi rzadko. U ludzi zdarzały się przypadki wiązane z fałszowaniem za pomocą liści modrzewnicy rozmarynu (Folia Rosmarini), przypadkowo u dzieci. Zatrucia u ludzi mają zwykle łagodny przebieg i objawy mijają po dobie.
Zdarzały się zatrucia u zwierząt domowych, zwłaszcza owiec i kóz, w tym także padnięcia owiec po spożyciu modrzewnicy.
Łodygi i liście modrzewnicy cechują się dużą zawartością tanin.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-08 19:27:20]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72986089. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.