Wirtualny atlas roślin: Pierwiosnek lekarski / Primula veris

Pierwiosnek lekarski, pierwiosnka lekarska (Primula veris L.) – gatunek rośliny należący do rodziny pierwiosnkowatych. Występuje w całej Eurazji z wyjątkiem dalekiej północy. W Polsce częsty na niżu i w niższych położeniach górskich.

Pokrój bylina z wzniesionym, krótkim, ale tęgim kłączem, zwieńczonym rozetą liści. Pod rozetą zachowują się łuskowate nasady starych liści. Z kłącza wyrastają liczne korzenie osiągające do ok. 15 cm długości. Liście wszystkie zebrane w rozetę przyziemną. Jajowate blaszki u nasady ściągnięte są w ogonek i osiągają wraz z nim w czasie kwitnienia do 5–20 cm długości i 2–6 cm szerokości. W miarę kwitnienia i owocowania blaszki kolejnych, rozwijanych liści są coraz to większe. Wierzchołek liścia jest stępiony lub zaokrąglony, nasada krótko zwężona, czasem sercowata. Brzeg blaszki jest ząbkowany i karbowany, jej górna powierzchnia pomarszczona, owłosiona lub naga, od spodu szarawo lub białawo owłosiona. Ogonek jest krótszy od blaszki, wąsko oskrzydlony i ma pochwiastą nasadę. Kwiaty wyrastają skupione w jednym lub dwóch baldaszkach na szczycie głąbika. W każdym tworzy się do 30 pąków kwiatowych, z których jednak nie wszystkie się rozwijają. Kwiaty osadzone są na owłosionych, elastycznych, rozpostartych w różnych kierunkach i nieco przewisających w czasie kwitnienia oraz sztywniejących w czasie owocowania szypułkach osiągających 3–20 mm długości. U nasady szypułek znajdują się owłosione, lancetowato-równowąskie i zaostrzone przysadki o długości 2–7 mm. Kielich jest rurkowato dzwonkowaty, wyraźnie 5-kanciasty i zwłaszcza wzdłuż kantów mocno owłosiony. Osiąga 8–20 mm długości, jest bladozielony i zwieńczony jest ostrymi, trójkątnymi ząbkami. Bardzo luźno otacza rurkę korony. Korona jest jaskrawożółtego koloru, rzadko biała, kremowa lub czerwonawa, w dolnej części zrośnięta w rurkę o długości podobnej do kielicha. W gardzieli z pomarańczowymi plamkami. Łatki korony są rozpostarte i mają 5–6 mm szerokości (cała korona osiąga 10–17 mm średnicy), na szczycie są nieco wycięte. Pręciki z pylnikami o długości 2 mm osadzone są w jednych kwiatach na końcu rurki, w innych w środkowej jej części. Szyjka słupka w tych tych pierwszych ma długość połowy rurki korony, a w drugich jest tak długa jak ona. Owoce torebki krótsze od kielicha, osiągające do 8 mm długości, otwierające się ząbkami na szczycie. Zawierają kulistawe lub kanciaste nasiona o średnicy 1–2 mm, o łupinie brodawkowanej, ciemnobrązowej do czarnej.

Biologia i występowanie

Rośnie na łąkach, w zaroślach, widnych lasach i ich skrajach, na skarpach przy drogach i liniach kolejowych. Preferuje gleby zasobne w węglan wapnia, przy czym mogą mieć one bardzo różną strukturę – od szkieletowych gleb na skałach wapiennych, poprzez wydmy piaszczyste, po gleby rozwijające się na glinach zwałowych. Wilgotność i odczyn gleb są zróżnicowane (ten drugi wynosi od 5 do 8 pH), przy czym gatunek ten nie rozwija się na glebach silnie zakwaszonych. Może rosnąć zarówno na ciężkich glinach, jak i na glebach bardzo przepuszczalnych. Częściej występuje na glebach ubogich (nawożenie azotem osłabia kwitnienie i kiełkowanie). Na wybrzeżach zasiedla wydmy i klify, jednak poza zasięgiem wód zasolonych. Źle znosi silne zacienienie i nie toleruje stagnowania wód. Ma niezbyt wielkie wymagania wilgotnościowe (mniejsze niż pierwiosnek wyniosły) i generalnie dobrze znosi susze. Rośliny przeżywają nawet jeśli okresowo ich rozety więdną, przy czym susze w czasie kwitnienia wpływają jednak niekorzystnie na skuteczność zawiązywania nasion. Podobnie niekorzystny wpływ mają późne, majowe przymrozki mogące uszkadzać kwiaty. Gatunek ma zasięg eurosyberyjski. Występuje w Europie sięgając na północy do środkowej Szwecji i Finlandii, obecny jest na Wyspach Brytyjskich, ale brak go w Islandii. W południowej Europie zwarty zasięg gatunku sięga do północnej Hiszpanii (w środkowej części tego kraju pierwiosnek obecny jest na izolowanych stanowiskach), środkowych Włoch i północnej Grecji. Na wschodzie Europy zwarty zasięg obejmuje środkową i południową Rosję po Ural, poza tym gatunek rośnie na Krymie, Kaukazie, w Azji w północnym Iranie, na Syberii sięgając Amuru, w Kazachstanie i Kirgistanie. W północnej Afryce rósł w Algierii, ale wymarł tam. Jako gatunek introdukowany rośnie w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych i południowo-wschodniej oraz południowo-zachodniej części Kanady. W północnej części zasięgu gatunek rośnie na nizinach (w Skandynawii zwykle nie przekracza 100 m n.p.m.), natomiast w południowej – na obszarach górskich. W Pirenejach sięga do 2300 m, w Alpach do 2100, w Apeninach do 1500 m n.p.m. W Polsce poza obszarami górskimi gatunek jest rozpowszechniony, lokalnie bywa rzadszy, np. w zachodniej części województwa dolnośląskiego, w łódzkim, na południu mazowieckiego.

Roślina ozdobna uprawiana w ogródkach, często jako mieszaniec z innymi gatunkami. Roślina lecznicza: Surowiec zielarski: cała roślina. Zbiór i suszenie: zbiera się w kwietniu i maju, suszy w temperaturze do 35 stopni. Działanie: ze względu na dużą ilość saponin napary i odwary z pierwiosnka pomagają przy leczeniu przeziębień, zapalenia gardła i krtani, grypy, zapalenia oskrzeli. Pomaga w leczeniu gruźlicy i pylicy płuc jako doskonały środek wykrztuśny. Kurację pierwiosnkiem zaleca się palaczom i osobom cierpiącym na reumatyzm. Okłady z odwaru zmniejszają obrzęki i bóle, przyśpieszają gojenie ran pooperacyjnych. Medycyna ludowa od wieków leczy odwarem z pierwiosnka migreny, bezsenność, napięcia nerwowe, dolegliwości miesiączkowe i okresu przekwitania. Wino z tego ziela zaleca się jako środek regulujący krążenie krwi. Pierwiosnek ma właściwości moczopędne, toteż jest stosowany do kuracji oczyszczających i odtruwających organizm. Napar z kwiatów dla dzieci: łyżkę suszu zalać szklanką wrzątku, przykryć, po kwadransie przecedzić i podzielić na trzy porcje. Podawać w ciągu dnia, po jedzeniu, jako środek wykrztuśny, lekko uspokajający, łagodnie nasenny lub na wzmocnienie. Odwar z korzeni i łodyg dla dorosłych: pół łyżki zmielonego suszu zalać szklanką wody, gotować przez 5 minut. Po przecedzeniu popijać po łyżce co 2-3 godziny we wszystkich opisanych wyżej przypadkach. Przeciwwskazania: skłonność do alergii i choroby przewodu pokarmowego jak choroba wrzodowa czy ostry nieżyt żołądka. Sztuka kulinarna: Młode liście są jadalne w niewielkich ilościach na surowo lub gotowane. Starsze liście mają gorszy smak. W Anglii kwiaty pierwiosnków fermentowano w wodzie z cukrem tworząc napój w rodzaju wina, któremu przypisywano właściwości uspokajające.

Kłącza i korzenie pierwiosnka, w mniejszych ilościach także kwiaty, zawierają saponiny triterpenowe – prymulasaponinę A i B, poza tym związki aromatyczne będące wynikiem hydrolizy primwerozydu i primulawerozydu, bioflawonoidy, kwas askorbinowy. W kwiatach, poza niewielkimi ilościami saponin, obecne są glikozydy flawonowe i flawonoidy. W korzeniach pierwiosnka substancje zapasowe gromadzone są w postaci ziaren skrobi.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-10-22 00:21:38]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=71567298. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.