Wirtualny atlas roślin: Pierwiosnek lekarski / Primula veris

Pierwiosnek lekarski, pierwiosnka lekarska (Primula veris L.) – gatunek rośliny z rodziny pierwiosnkowatych. Występuje niemal w całej Europie z wyjątkiem północnych i południowych krańców kontynentu oraz w zachodniej i środkowej Azji. W Polsce jest częsty na niżu i w niższych położeniach górskich. Jest długowieczną byliną kwitnącą wiosną i zasiedlającą łąki oraz widne zarośla i lasy. W środowisku odgrywa istotną rolę jako roślina pokarmowa wielu owadów, w niektórych przypadkach ściśle z nią związanych. Wykorzystywana jest jako roślina lecznicza i ozdobna, rzadziej jako roślina jadalna, a dawniej jako surowiec do wyrobu mydeł piorących. Lokalnie zanika w związku ze zmianami w krajobrazie, jednak w skali całej Polski i Europy nie jest uznawana za gatunek zagrożony.

Pokrój bylina z wzniesionym, krótkim, ale tęgim, guzowatym i ukośnym kłączem, zwieńczonym rozetą liści. Pod rozetą zachowują się łuskowate nasady starych liści. Z kłącza wyrastają liczne korzenie osiągające do ok. 15 cm długości. Liście wszystkie zebrane w rozetę przyziemną. Jajowate blaszki u nasady ściągnięte są w ogonek i osiągają wraz z nim w czasie kwitnienia do 5–20 cm długości i 2–6 cm szerokości. W miarę kwitnienia i owocowania blaszki kolejnych, rozwijających się liści są coraz to większe. Wierzchołek liścia jest stępiony lub zaokrąglony, nasada krótko zwężona, czasem sercowata. Brzeg blaszki jest ząbkowany i karbowany, jej górna powierzchnia pomarszczona, owłosiona lub naga, od spodu szarawo lub białawo owłosiona. Ogonek jest krótszy od blaszki, wąsko oskrzydlony i ma pochwiastą nasadę. Kwiaty wyrastają skupione w jednym lub dwóch baldaszkach na szczycie głąbika. W każdym tworzy się do 30 pąków kwiatowych, z których jednak nie wszystkie się rozwijają. Kwiaty osadzone są na owłosionych, elastycznych, rozpostartych w różnych kierunkach i nieco przewisających w czasie kwitnienia oraz sztywniejących w czasie owocowania szypułkach osiągających 3–20 mm długości. U nasady szypułek znajdują się owłosione, lancetowato-równowąskie i zaostrzone przysadki o długości 2–7 mm. Kielich jest rurkowato dzwonkowaty, wyraźnie 5-kanciasty i zwłaszcza wzdłuż kantów mocno owłosiony. Osiąga 8–20 mm długości, jest bladozielony i zwieńczony ostrymi, trójkątnymi ząbkami. Bardzo luźno otacza rurkę korony. Korona jest jaskrawożółtego koloru, rzadko biała, kremowa lub czerwonawa, w dolnej części zrośnięta w rurkę o długości podobnej do kielicha. W gardzieli z pomarańczowymi plamkami. Łatki korony są rozpostarte i mają 5–6 mm szerokości (cała korona osiąga 10–17 mm średnicy), na szczycie są nieco wycięte. Pręciki z pylnikami o długości 2 mm osadzone są w jednych kwiatach na końcu rurki, w innych w środkowej jej części. Szyjka słupka w tych pierwszych ma długość połowy rurki korony, a w drugich jest tak długa jak ona. Owoce jajowate torebki krótsze od kielicha, osiągające do 8 mm długości, otwierające się ząbkami na szczycie. Zawierają kulistawe lub kanciaste nasiona o średnicy 1–2 mm, o łupinie brodawkowatej, ciemnobrązowej do czarnej.

Biologia i występowanie

Rośnie na łąkach, w zaroślach, widnych lasach i ich skrajach, na skarpach przy drogach i liniach kolejowych, nierzadko tworząc gęste i rozległe płaty. Preferuje gleby zasobne w węglan wapnia, przy czym mogą mieć one bardzo różną strukturę – od szkieletowych gleb na skałach wapiennych, poprzez wydmy piaszczyste, po gleby rozwijające się na glinach zwałowych. Wilgotność i odczyn gleb są zróżnicowane (ten drugi wynosi od 5 do 8 pH), przy czym gatunek ten nie rozwija się na glebach silnie zakwaszonych. Może rosnąć zarówno na ciężkich glinach, jak i na glebach bardzo przepuszczalnych. Częściej występuje na glebach ubogich (nawożenie azotem osłabia kwitnienie i kiełkowanie). Na wybrzeżach zasiedla wydmy i klify, jednak poza zasięgiem wód zasolonych. Źle znosi silne zacienienie i nie toleruje stagnowania wód. Ma niezbyt wielkie wymagania wilgotnościowe (mniejsze niż pierwiosnek wyniosły) i generalnie dobrze znosi susze. Rośliny przeżywają nawet jeśli okresowo ich rozety więdną, przy czym susze w czasie kwitnienia wpływają jednak niekorzystnie na skuteczność zawiązywania nasion. Podobnie niekorzystny wpływ mają późne, majowe przymrozki mogące uszkadzać kwiaty. Gatunek ma zasięg eurosyberyjski. Występuje w Europie sięgając na północy do środkowej Szwecji i Finlandii, obecny jest na Wyspach Brytyjskich, ale brak go w Islandii. W południowej Europie zwarty zasięg gatunku sięga do północnej Hiszpanii (w środkowej części tego kraju pierwiosnek obecny jest na izolowanych stanowiskach), środkowych Włoch i północnej Grecji. Na wschodzie Europy zwarty zasięg obejmuje środkową Rosję po Ural. Poza tym gatunek rośnie wyspowo na Krymie, Kaukazie, w Azji w północnym Iranie, na bardzo rozproszonych obszarach na Syberii sięgając Amuru, w Kazachstanie i Kirgistanie. W północnej Afryce rósł w Algierii, ale tam wymarł. Jako gatunek introdukowany rośnie w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych i południowo-wschodniej oraz południowo-zachodniej części Kanady. W północnej części zasięgu gatunek rośnie na nizinach (w Skandynawii zwykle nie przekracza 100 m n.p.m.), natomiast w południowej – na obszarach górskich. W Pirenejach sięga do 2300 m, w Alpach do 2100, w Apeninach do 1500 m n.p.m. W Polsce poza obszarami górskimi gatunek jest rozpowszechniony, lokalnie bywa rzadszy, np. w zachodniej części województwa dolnośląskiego, w łódzkim, na południu mazowieckiego.

Historia i zastosowanie w lecznictwie ludowym Pierwiosnek lekarski opisywany był jako roślina lecznicza m.in. przez Hildegardę z Bingen, Hieronima Bocka (pod nazwą Betonica alba), Tabernaemontanusa, Leonharta Fuchsa (jako Verbasculum odoratum), Konrada Gesnera, Otto Brunfelsa (jako Herba paralysis). Roślina stosowana była w lecznictwie ludowym Europy jako lek wykrztuśny, rozrzedzający wydzielinę dróg oddechowych i stosowano ją przy przeziębieniach i nieżytach górnych dróg oddechowych, zapaleniu oskrzeli, przy kaszlu, zapaleniu płuc, krztuścu i astmie oskrzelowej. Ze względu na silniejsze działanie korzenie stosowane były w leczeniu dorosłych i starszych dzieci, podczas gdy niemowlętom podawano napar z kwiatów. W zależności od nasilenia objawów chorobowych stosowano różne zioła – pierwiosnek sytuowany był między anyżem, podawanym przy łagodniejszych objawach, a kopytnikiem, stosowanym przy silniejszych dolegliwościach. Pierwiosnka używano także w zaburzeniach nerwowych, przy bólach głowy i dolegliwościach układu krążenia, zewnętrznie stosowano go do okładów na stłuczenia. Nalewka z kwiatów miała zwalczać jąkanie. Syreniusz na początku XVII wieku zalecał na garba, czyli kifozę, przykładanie na „schodzie księżyca” koniczyny gotowanej na winie z pierwiosnka. Współcześnie roślina ma status leku tradycyjnego, jest opisana we Farmakopei, poświęcono jej monografię European Scientific Cooperative on Phytotherapy i monografię pozytywną Europejskiej Agencji Leków. Surowiec zielarski Różne części rośliny: kwiaty (bez kielicha lub z kielichem) – Flos Primulae (sine et cum calyce); liście – Folium Primulae, Herba Primulae, kłącze z korzeniami – Radix Primulae, Radix Verbasculi, Radix Paradisiae. Zbiór i suszenie Organy podziemne wykopuje się w końcu lata i jesienią. Kwiaty pozyskuje się w czasie kwitnienia, gdy są w pełni rozwinięte. Zrywa się tylko korony (co pozwala roślinie na skuteczne zawiązanie owoców i nasion), ewentualnie całe kwiatostany. Liście pozyskuje się wówczas, gdy są zielone i rozwinięte, tj. po kwitnieniu. Suszenie surowca z części nadziemnych przeprowadza się w suchym, przewiewnym i zacienionym miejscu. Części podziemne wymagają najpierw oczyszczenia (przepłukania) i suszone są w podobnych warunkach lub w temperaturze nieco podwyższonej. Ze względu na rozpowszechnienie pierwiosnka zbierano zwykle surowiec ze stanowisk naturalnych, przy czym postulowano uprawę tej rośliny dla zapobieżenia jej wyniszczenia w naturze. Z roślin uprawianych kłącze z korzeniami pozyskiwać można z roślin w 2–3 roku po ich zasianiu. W warunkach uprawy kontrolowanej zarejestrowano wzrost zawartości saponin w organach podziemnych o 0,8-4,0% w stosunku do roślin rosnących w warunkach naturalnych. Działanie Saponiny pierwiosnka mają potwierdzone naukowo działanie muko- i sekrolityczne – działają wykrztuśnie i rozrzedzają wydzielinę dróg oddechowych. Pobudzają one nerwy czuciowe w błonie śluzowej żołądka, a poprzez nie jądra nerwu błędnego, co skutkuje zwiększeniem wydzielenia wody w oskrzelach oraz pobudzeniem odruchu kaszlu. Salicylany, ale też flawonoidy i saponiny odpowiadają za działanie przeciwzapalne. Salicylany inhibują cyklooksygenazę prostaglandynową. Saponiny triterpenowe hamują aktywność enzymów biorących udział w reakcji zapalnej i zmniejszają wytwarzanie prozapalnych prostaglandyn i cytokin. Flawonoidy działają przeciwzapalnie za sprawą aktywności oksydacyjnej i także hamując enzymy wpływające na syntezę czynników prozapalnych. Działanie przeciwgrzybicze preparatów z pierwiosnka jest silne i powodowane przez saponiny triterpenowe, które łączą się z ergosterolem występującym w błonie komórkowej grzybów, zwiększając jej przepuszczalność i powodując obumieranie komórek. Działanie przeciwbakteryjne jest słabsze. Działanie moczopędne powodowane jest przez saponiny triterpenowe i flawonoidy działające drażniąco na miąższ nerek, zwiększając w ten sposób ich przekrwienie i nasilając filtrację w kłębuszkach nerkowych. Flawonoidy zawarte w kwiatach wykazują też działanie napotne obniżając próg pobudzenia ośrodków termoregulacji, przez co niewielki nawet wzrost temperatury ciała wystarcza do zainicjowania wydzielania potu. Brak uzasadnienia naukowego dla innych zastosowań leczniczych pierwiosnka, których szerokie spektrum występuje w lecznictwie ludowym. Preparaty, leki i dawkowanie Dawniej stosowano wyciągi z ziela pod nazwą Extractum Primulae fluidum i alkoholowe nalewki Tinctura Primulae. Współcześnie wyciągi z korzenia pierwiosnka wchodzą w skład leków stosowanych głównie w leczeniu ostrego i przewlekłego zapalenia oskrzeli, ze względu na działanie ułatwiające odkrztuszanie zalegającej wydzieliny. Obecne są w takich preparatach, kroplach i eliksirach jak: Bronchicum, Bronchosol, Herbapect, Pectosol. Jednym ze składników syropu na kaszel Tussipect jest sól amonowa saponin pierwiosnka. Z kolei kwiaty pierwiosnka wchodzą w skład preparatu Sinupret, stosowanego przy leczeniu stanów zapalnych zatok, górnych i dolnych dróg oddechowych. Dawkowanie preparatów i leków nie powinno powodować przekroczenia dawki dobowej równoważnej naparowi z 1,5 g korzenia pierwiosnka. W przypadku stosowania bezpośrednio naparów z korzeni zwykle używa się ich do 0,5 g dziennie i popija 2–3-krotnie. W przypadku kwiatów zawierających mniej substancji czynnych dawka dzienna do sporządzenia naparu wynosi 2–4 g surowca. Przeciwwskazania Przestrzegać należy odpowiedniego dawkowania, ponieważ w większych dawkach saponiny pierwiosnka działać mogą wymiotnie, mogą powodować też nudności i biegunkę. Rzadko u niektórych osób występuje uczulenie na roślinę dające głównie objawy skórne (świąd, swędzenie, wysypka), w postaci zapalenia spojówek (za kontaktowe reakcje alergiczne odpowiadać mają chinony zawarte w kwiatach pierwiosnka), u osób szczególnie wrażliwych mogą też wystąpić lekkie objawy ze strony układu pokarmowego nawet przy dawkach uznawanych za bezpieczne.
Ze względu na dużą zawartość saponin oraz przyjemny aromat kłącze i korzenie pierwiosnka lekarskiego stosowano zamiennie z korą mydłodrzewu (Cortex Quillajae) do wyrobu mydeł piorących. Ceniono je także dlatego, że nie uszkadzały delikatnych tkanin i barwników. Gatunek zaliczany jest do roślin kosmetycznych, wykorzystywanych do pielęgnacji twarzy i włosów. Napar z kwiatów stosowany jako płukanka do włosów nadaje im połysk, miękkość i delikatny zapach. Zalecany jest też do przemywania skóry przetłuszczającej się, o zanieczyszczonych porach. Do wygładzania cery stosowany jest też lotion uzyskiwany w wyniku moczenia kwiatów w wodzie destylowanej. Suszone kwiaty i zmielony korzeń dodawane są do zapachowych potpourri. Sproszkowane korzenie używane były jako tabaka. Pierwiosnek lekarski jest rośliną miododajną, a miód z nektaru pierwiosnka ma mieć duże walory smakowe. Wydajność miodowa wynosi 2–5 kg/ha. Cukry w nektarze stanowią 58,5%. W gospodarce pastwiskowej i łąkarstwie gatunek zaliczany jest do ziół o działaniu leczniczym jako roślina saponinowa, stanowiąc w efekcie istotny komponent runi, a przy tym, ze względu na wczesny rozwój i niewielkie liście, o małej konkurencyjności w poroście łąkowym. Zwierzęta domowe chętnie zgryzają pierwiosnka.Jako gatunek ozdobny pierwiosnek jest uprawiany rzadziej niż podobny pierwiosnek wyniosły P. elatior, a zwłaszcza mieszańce obu tych gatunków oraz pierwiosnka bezłodygowego P. vulgaris, określane w ogrodnictwie wspólnym mianem Primula veris hort. Do odmian o cechach gatunku, wyróżniających się walorami estetycznymi, należy ‘Cabrillo’ o intensywnie żółtych i licznych kwiatach zebranych w gęste, kulistawe kwiatostany. Pierwiosnek lekarski nie w odmianach, lecz jako gatunek botaniczny, zalecany jest do uprawy w ogrodach naturalistycznych, podsiewania na suchych łąkach i w towarzystwie drzew, w tym też pod ich okapem, w parkach, zwłaszcza w ich naturalistycznych partiach łąkowych, zaroślowych i leśnych. Efektownie prezentuje się zwłaszcza uprawiany w dużych grupach. W niektórych krajach pierwiosnek lekarski dodawany jest do naturalistycznych mieszanek zadarniających wysiewanych np. wzdłuż dróg. Poza efektownym wyglądem w czasie kwitnienia roślina jest ceniona jako istotnie wpływająca na różnorodność gatunkową ekosystemu – jest atrakcyjna dla zapylaczy poszukujących nektaru i pyłku, w tym pszczół i motyli, jej liśćmi i nasionami żywi się szereg innych zwierząt.

Kłącza i korzenie pierwiosnka, w mniejszych ilościach także kwiaty, zawierają saponiny triterpenowe – prymulasaponinę A i B (udział saponin sięgać może w organach podziemnych 10%), glikozydy flawonowe – primulawerynę (=primulawerozyd) i primwerynę (=primwerozyd), flawonoidy, kwas askorbinowy i garbniki roślinne. Primweryna ulega hydrolizie enzymatycznej estru metylowego kwasu metylosalicylowego dając związki aromatyczne odpowiadające za charakterystyczny zapach organów podziemnych. Aromat kłącza i korzeni opisywany jest jako miły, silny i anyżkowy. Korzenie zawierają także cukry: arabinozę, sedoheptulozę, ksylozę, glukozę, galaktozę, ramnozę, kwas glukuronowy i wolemitol.
W kwiatach, poza niewielkimi ilościami saponin, obecne są glikozydy fenolowe, flawonoidy, karotenoidy. Zapach kwiatów opisywany jest jako przypominający aromat miodu. W korzeniach pierwiosnka substancje zapasowe gromadzone są w postaci ziaren skrobi. Liście zawierają dużo witaminy C.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2025-03-30 23:11:49]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=75906053. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.