Wirtualny atlas roślin: Pałka szerokolistna / Typha latifolia

Pałka szerokolistna, rogoża (Typha latifolia L.) – gatunek rośliny należący do rodziny pałkowatych (Typhaceae). Szeroko rozprzestrzeniony na świecie, w Polsce pospolity. Rośnie na brzegach wód stojących i wolno płynących. Tworzy często rozległe, zwykle niemal jednogatunkowe szuwary. Jest jedną z ważniejszych roślin jadalnych rosnących w dzikiej przyrodzie. Rośliny tego gatunku dostarczają surowca plecionkarskiego, wykorzystywane są w bukieciarstwie i do fitoremediacji, a także uprawiane są jako ozdobne.

Łodyga wzniesiona, sztywna, wyrastająca z pełzającego kłącza. Osiąga od 1,5 do 2,5 m (rzadko do 3 m) wysokości oraz do 2 cm średnicy w połowie długości i 0,3–0,7 cm średnicy w górnej części. Kłącze rzadko rozgałęzione, okryte łuskami, tęgie. Osiąga do 70 cm długości i 0,5–3 cm średnicy. Znajduje się zazwyczaj 7–10 cm poniżej powierzchni gleby. Z kłącza wyrastają włókniste korzenie przybyszowe. Liście zwykle tylko odziomkowe, bifacjalne. Na jednym pędzie nadziemnym jest ich od 12 do 16. Blaszka liściowa jest równowąska o unerwieniu równoległym. Stopniowo od łusek na kłączu, liście przechodzą w asymilacyjne otulające pochwami łodygę lub tworzące nibyłodygę (rośliny niekwitnące). Liście asymilacyjne są sinozielone, wzniesione o długości do 3 m, z czego znaczna część to pochwa liściowa. Wolna część blaszki liściowej ma szerokość od 1 do 2,9 cm, od strony odosiowej jest wypukła, na przekroju poprzecznym półksiężycowata. Skręcona nieco w luźną spiralę. Liście sięgają zwykle na długość końca kwiatostanu lub nieznacznie są od niego dłuższe. Pochwy liściowe są otwarte, wzdłuż brzegów są błoniaste lub papierzaste, jaśniejsze. Na doosiowej powierzchni pochew, rzadziej na wolnej części blaszki, występują bezbarwne i niewyraźnie widoczne gruczoły śluzowe. Wydzielany przez nie śluz chroni łodygę i liście przed zdarciem w czasie ich ocierania się podczas wiatru. Kwiaty roślina jednopienna, rozdzielnopłciowa. Kwiaty bardzo drobne, jednopłciowe, zebrane w kolby – gęste, cylindryczne kwiatostany na szczycie łodygi. Kwiatostan męski sąsiaduje bezpośrednio od góry z kolbą zawierającą kwiaty żeńskie, rzadko widoczna jest między nimi przerwa nieprzekraczająca 1,5 cm, wyjątkowo 4 cm. Kwiatostan męski osiąga od (3,5) 10 do 12 (20) cm długości i 1–2 cm średnicy (jest podobnej długości jak kwiatostan żeński). U podstawy kwiatostanu męskiego znajduje się jedna do trzech szybko opadających podsadek. Poszczególne kwiaty, których w kwiatostanie jest ponad tysiąc, osiągają od 5 do 12 mm długości. Okwiat w kwiatach męskich jest zredukowany do kilku szczecinek. Każdy kwiat zawiera trzy pręciki. Ich główki są osadzone na nitkach nasadą i posiadają szeroki łącznik. Pyłek uwalniany jest w tetradach. Owoce jednonasienne orzeszki, opatrzone włoskami okwiatu w formie puchu kielichowego. Zawierają też trwałe, wydłużające się znamiona i szypułkę, także ułatwiające rozsiewanie. Budowa owoców pozwala na zmniejszenie prędkości spadania. Poza tym roślina, w ramach przystosowania do anemochorii, wytwarza owoce w wielkiej liczbie (od 117 do 268 tys., średnio ok. 220 tys. na jednym pędzie).

Biologia i występowanie

Gatunek jest bardzo szeroko rozprzestrzeniony na kuli ziemskiej. Występuje na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. W Europie zwarty zasięg obejmuje niemal cały kontynent. Rzadziej rośnie w południowej części Półwyspu Iberyjskiego i Bałkańskiego, brak go na Islandii, w północnej części Półwyspu Skandynawskiego i w północnej Rosji. W Afryce występuje lokalnie na północnych krańcach kontynentu, poza tym w części środkowej kontynentu, w Nigerii, oraz na wschodzie – w Etiopii, Kenii, Tanzanii i Ugandzie. W Azji zasięg obejmuje południową Syberię i Azję Środkową, na południu sięgając po północny Pakistan. Gatunek rośnie w rejonie Kaukazu, w Azji Mniejszej i wzdłuż wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego. Na Dalekim Wschodzie zasięg obejmuje basen Morza Japońskiego, Sachalin i Wyspy Japońskie. W Ameryce Północnej gatunek jest pospolity we wschodniej i środkowej części, poza tym spotykany jest na rozproszonych stanowiskach w zachodniej części kontynentu. Rośnie w basenie Zatoki Meksykańskiej i jako zawleczony w rejonie Morza Karaibskiego. W Ameryce Południowej występuje w Argentynie, Paragwaju i południowej Brazylii. Pałka szerokolistna uprawiana jest w wielu krajach świata. Jako gatunek introdukowany rozprzestrzenia się w Australii, Nowej Zelandii, na Hawajach i w południowo-wschodniej Azji. Ze względu na wypieranie gatunków rodzimych, szybkie rozrastanie się, tworzenie gęstych, jednogatunkowych i trwałych zbiorowisk, gatunek zaliczony został do najbardziej uciążliwych roślin inwazyjnych na świecie. Potencjalnie jeszcze większą inwazyjnością cechuje się mieszaniec pałki szerokolistnej i wąskolistnej – pałka pośrednia T. ×glauca. W Polsce pałka szerokolistna jest szeroko rozprzestrzeniona na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Szczególnie pospolicie rośnie w południowej i zachodniej części kraju. Zdominowane przez pałkę szerokolistną fitocenozy występują przeważnie w węższym zakresie niż te, w których jest domieszką, tj. w wodach żyznych o głębokości do 1 m. W sukcesji roślin wodnych zwykle stanowią jednak fazę dość krótkotrwałą. Mogą przekształcać się w pło paprociowe, w którym pałka szerokolistna bywa współdominantem. Szerokie i stosunkowo krótkie liście pozwalają na zasiedlenie przede wszystkim wód płytkich do głębokości 15 cm. Przy większej głębokości przewagę w konkurencji uzyskuje inny gatunek pałki – Typha angustifolia (gdy szuwary tych gatunków sąsiadują, szuwar pałki szerokolistnej zwykle tworzy pas bliższy brzegu). Niemniej, w niektórych regionach oba te gatunki, jak również ich krzyżówki, zajmują siedliska o podobnej głębokości (która ponadto potrafi być zmienna sezonowo). Zwarte płaty pałki szerokolistnej znacznie ograniczają możliwości rozwoju innych roślin, stąd często mają charakter jednogatunkowych agregacji. Ze względu na wielkie ilości wytwarzanych diaspor i szybki rozrost wegetatywny – gatunek w krótkim czasie może skolonizować i zdominować zaburzone lub nowo powstałe siedliska. Pałka szerokolistna jest kluczową rośliną pokarmową dla piżmaka oraz ważną dla nutrii i kaczkowatych z plemienia Anserini. Nasiona bywają spożywane przez cyraneczkę karolińską, biegusa tundrowego, berniklę kanadyjską, śnieżycę dużą i gęś białoczelną. Piżmaki często budują sobie schronienia z materiału pochodzącego z tych roślin. W szuwarach pałkowych chętnie chronią się jelenie. Skupienia pałki stanowią biotop lęgowy wielu kaczkowatych oraz epoletnika krasnoskrzydłego, są wykorzystywane jako miejsce schronienia także przez wiele innych gatunków wodno-błotnych. Puch z owoców pałki jest jednym z budulców gniazda remiza zwyczajnego. Pałka szerokolistna jest rośliną pokarmową dla larw chrząszczy Stilbus oblongus (pleszakowate), na górnej powierzchni liści żerują dorosłe Donacia cinerea, na korzeniach larwy Donacia aquatica, Donacia cinerea i Plateumaris sericea (stonkowate), na łodydze Tournotaris bimaculatus (Erirhinidae), a w łodydze Sphenophorus pertinax (Dryophthoridae). Na powierzchni liści żerują gąsienice Arsilonche albovenosa i Simyra insularis, a minują je Bellura obliqua i Nonagria oblonga (sówkowate). W kolbach żyją i żywią się sokami nimfy i dorosłe pluskwiaki Chilacis typhae (zwińcowate). W żywych pochwach liściowych rozwijają się larwy muchówki Phaonia atriceps, a w martwych Typhamyza bifasciata. Na pałce występują rozmaite gatunki słodkowodnych ślimaków, uszkodzone i rozkładające się organy tej rośliny stanowić mogą pokarm zatoczka rogowego (Planorbarius corneus L.) i przyczepki jeziorowej (Acroloxus lacustris L.) – zwłaszcza osobniki tego ostatniego gatunku mogą na liściach i łodydze pałki występować masowo. Gatunek może tworzyć mikoryzę arbuskularną z grzybami z rodzaju Glomus. Związek jest prawdopodobnie fakultatywny i zależny od warunków wzrostu roślin. Dodatkowy tlen, który wodne rośliny jednoliścienne uwalniają do podłoża, sprzyja mineralizacji i zwiększa dostępność fosforu. Związek rośliny i grzyba może więc mieć niewielkie znaczenie. Porównując wzrost roślin w obecności grzyba oraz w sterylnym podłożu wykazano, że mikoryza u pałki korzystnie wpływa na wzrost i ilość wytwarzanej biomasy. W warunkach, gdy rośliny są okresowo zalewane, ilość arbuskul oraz strzępek jest pozytywnie skorelowana z długością okresu o niskim poziomie wody. Na liściach rozwijają się pyknidia Phyllosticta typhina (Botryosphaeriaceae, powoduje rdzawe, podługowate plamy na końcach liści, jaśniejsze w środku) i Stagonospora typhoidearum (Phaeosphaeriaceae). Gatunek Colletotrichum typhae (Glomerellaceae) powoduje na liściach pomarańczowo-brązowe zmiany, stopniowo ciemniejące, na brzegach zaczerwienione, w środku z czasem jaśniejące. Na martwych pędach pałki zarejestrowano rozwój takich gatunków grzybów jak: Typhula capitata i Psathyrella typhae (pieczarkowce), Lindtneria trachyspora (gołąbkowce), Septoria menispora (Mycosphaerellales), Arthrinium sporophleum (Apiosporaceae), Lachnum controversum (Helotiales), bagnówka pałkowa Epithele typhae (żagwiowce). Podwodne części pędów pałki szerokolistnej stanowią istotne podłoże dla epifitycznych glonów. Peryfiton na pędach tej rośliny składać się może ze 150 tysięcy glonów na m−2 i ponad 18 tysięcy mikrofauny na m−2. Do dominantów w zbiorowiskach glonów peryfitonowych na pędach pałki należą: Fragilaria ulna, Fragilaria capucina, Spirogyra sp., Oscillatoria sp. i Komvophoron crassum. Fitosocjologia Pałka szerokolistna zazwyczaj występuje masowo, tworząc rozległe, jednogatunkowe szuwary, ale czasami występuje także jako domieszka w innych zespołach szuwarowych. Gdy rośnie w małych zbiornikach wodnych, w których nie ma dużego falowania wód, tworzy pas roślinności przybrzeżnej najdalej wnikający w toń wodną (zwykle w większych zbiornikach głębiej mogą rosnąć z roślin wynurzonych oczerety). Od strony lądu szuwar pałkowy kryje się zwykle za pasem trzcinowisk, ewentualnie szuwarów mozgowych i zarośli wierzbowych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych jest to gatunek charakterystyczny dla klasy Phragmitetea i zespołu szuwaru pałkowego Typhetum latifoliae.

Roślina jadalna i pastewnaWszystkie części pałki szerokolistnej są jadalne, a ze względu na rozpowszechnienie i wielkie zasoby tego gatunku, należy on do najważniejszych roślin pokarmowych możliwych do pozyskania w dzikiej przyrodzie. Ślady obróbki pałki (przy czym zachowane szczątki pałki szerokolistnej i wąskolistnej są zbyt podobne, by je jednoznacznie rozróżniać) sięgają co najmniej 30 000 lat wstecz, do paleolitu, a mąka z jej kłączy porównywana jest do mąki z płaskurki. Na jej popularność wpływ może mieć stosunkowo mała zawartość fitolitów. Kłącza możliwe do spożycia surowe, po wysuszeniu i po gotowaniu. Są najbogatsze w składniki odżywcze od jesieni do wiosny, kiedy zawierają ponad 55% węglowodanów (w tym 30–46% skrobi) oraz 6–8% białka. W celu usunięcia nieprzyjemnego zapachu mułu należy kłącza dokładnie umyć. Ponieważ kłącza zawierają dużo włókien, zaleca się pocięcie ich w cienkie talarki, ewentualnie w przypadku gotowania – można przetrzeć wywar przez sito, zatrzymując włókna. Suszone kłącza można także przetrzeć na mąkę. W sumie z 1 ha pałki pozyskać można 8 ton mąki z kłączy. Obficie produkowany żółty pyłek także może być zbierany i wykorzystywany jako bogata w białko mąka. Może być używany po zmieszaniu z mąką pszenną do wypieku chleba, samodzielnie do zagęszczania zup i potraw. Indianie lepili z pyłku ciastka, a w południowo-wschodniej Azji dodawano go do ciast. Można także zjadać (surowe, po przegotowaniu lub pieczone) młode kolby kwiatów żeńskich. Owoce ze względu na aparat puchowy były przygotowywane do spożycia przez potrząsanie z żarem. Dzięki temu drobne owoce się prażyły, a aparat lotny ulegał spopieleniu. Z owoców lepiono placki, dodawano do wypieków, gotowano na papkę lub w zupie. Miękkie, dolne części liści (pochwy liściowe) mogą być spożywane w sałatkach – młode pędy można spożywać zarówno gotowane, jak i na surowo. Mogą być przyrządzane jak szparagi (wymagają dłuższego gotowania) lub dodawane do różnych potraw. Pędy nadziemne pokrojone na krótkie fragmenty można także marynować. Owoce po otarciu z puchu mogą być spożywane jak „orzeszki”. Ze względu na rozliczne walory konsumpcyjne postulowano hodowlę pałki w celu uzyskania odmian o większej produktywności, pozwalających na szersze wykorzystanie tego gatunku jako rośliny spożywczej. Młode rośliny nadają się na kiszonkę dla zwierząt, chociaż należy zachować ostrożność przy karmieniu nią koni, których przypadek zatrucia wiązano ze spożyciem pałki szerokolistnej. Roślina odgrywała istotną rolę jako jadalna i znajdująca wielorakie inne zastosowania dla rdzennej ludności Ameryki Północnej. Stąd w literaturze bywa określana jak „bagienny supermarket” (supermarket of the swamps). W przeszłości toczono walki międzyplemienne o kontrolę nad mokradłami porośniętymi szuwarami pałkowymi. Pałka ta była też ważną rośliną pokarmową Kozaków (stąd jedna z angielskich nazw rośliny – Cossack asparagus). Jakuci dodawali sproszkowane kłącza do dania zwanego butagas, w którego skład wchodziły poza tym krwiściąg lekarski, łączeń baldaszkowy i lilia złotogłów. Była także notowana jako roślina jadalna w Chinach od czasów starożytnych – pojawia się w tekstach z epoki Zhou pod nazwą pu (chiń. upr. 蒲; pinyin pú).Roślina ozdobnaPałka szerokolistna wykorzystywana jest do nasadzeń w oczkach wodnych i stawach. Rozmnaża się z nasion lub przez podział na wiosnę. Jest jednak bardzo ekspansywna, najlepiej sadzić ją tam, gdzie można kontrolować jej rozrastanie się. Kwiatostany są wykorzystywane do bukietów oraz dekoracji wnętrz.Materiał plecionkarski i izolacyjnyW wielu regionach z liści pałki wykonuje się maty, plecionki oraz papier. Indianie wykorzystywali plecionki z włókien pałki i jej liści w różnorodnym zakresie, w tym jako materiał izolacyjny, okrycie głowy, żagle do łodzi, wyplatali z niej kosze. Matę wyplecioną z pałki datowaną na 10 tysięcy lat BP znaleziono w jaskini w południowej części USA. Z włókna liści wykonuje się powrozy, chodniki i worki. Z uschniętych pędów pałki w budownictwie wykonuje się płyty i maty izolacyjne. Owoce wraz z puszystym okwiatem używane są w tapicerstwie do wyściółki mebli, a także do wypełniania poduszek, kołder, materacy i okryć. Jan Krzysztof Kluk w 1811 roku pisał, że z puchu na kolbach się naydującego, ubodzy ludzie robią sobie pościele i poduszki dosyć dla nich wygodne. W czasie II wojny światowej wykorzystywano owoce z puchem do napełniania kamizelek ratunkowych (zamiast kapoku) i kurtek lotniczych ze względu na doskonałe właściwości izolacyjne i doskonałą pływalność. Z puchatych owoców pałki Indianie wykonywali wyściółkę w mokasynach.Fitoremediacja wódPałka jest jednym z gatunków znajdujących zastosowanie w oczyszczalniach hydrofitowych, przeznaczonych do oczyszczania ścieków bytowych. Jest gatunkiem szczególnie efektywnym przy oczyszczaniu ścieków zawierających dużo materii organicznej i azotu amonowego. Wykazuje się także zdolnością do pobierania i kumulacji metali ciężkich. Doświadczenia pokazały, że rośliny te są zdolne do pobrania 100% Zn i Cu oraz około 96% Ni z podłoża. W innych badaniach natomiast stwierdzono słabszą w porównaniu z niektórymi innymi hydrofitami zdolność usuwania z wody Mg, Fe, Ni, przeciętną Mn i dużą N, P, S, Ca, K, Na i Cu. W połączeniu z wysoką tolerancją na zanieczyszczenie metalami ciężkimi gatunek może być szeroko wykorzystywany w procesie oczyszczania wód. Dobre efekty uzyskano stosując pałkę szerokolistną w systemie oczyszczania ścieków z garbarni oraz przy usuwaniu z wód fenolu. Roślina jest zdolna do wychwytywania i metabolizowania substancji będącej składnikiem leków – diklofenaku. Leki, pomimo że pojawiają się w ściekach w małych stężeniach, mogą być niebezpieczne dla środowiska ze względu na swoją aktywność biologiczną. Innymi substancjami wychwytywanymi przez pałkę szerokolistną są pestycydy, które pojawiają się w wodach powierzchniowych nawet przy prawidłowej gospodarce rolnej. Rośliny mogą służyć do oczyszczania ścieków z pestycydów, bądź też zapewniać oczyszczanie wód poprzez celowe umieszczenie w rowach melioracyjnych. Na dużą wydajność oczyszczania ścieków przez fitocenozy pałki szerokolistnej ma wpływ działalność mikroorganizmów zasiedlających tworzoną przez nią ryzosferę.Inne zastosowaniaGatunek wskaźnikowy wchodzący w skład Makrofitowego Wskaźnika Rzecznego z wartościami L = 2 (wskaźnik zaawansowanej eutrofii) i W = 2 (gatunek o przeciętnej amplitudzie tolerancji ekologicznej). Dostarcza biomasy, która może być efektywnie wykorzystana jako źródło energii. W przedwojennej Polsce pyłkiem pałki szerokolistnej fałszowano zarodniki widłaków, stanowiące ważny wówczas produkt o różnorodnym zastosowaniu. W polskim lecznictwie ludowym puch z owocami przykładano do oparzeń, rzadziej do innych zranień. W Ameryce Północnej owoce pałki szerokolistnej od ponad 4000 lat stosowane są w leczeniu chorób skóry, oparzeń oraz do sporządzania opatrunków. Badania laboratoryjne potwierdzają lecznicze działanie ekstraktów z owoców zawierających rozpuszczalne w wodzie polisacharydy. Ponieważ zbite w kolbę owoce z puchem kielichowym są łatwopalne i wewnątrz suche nawet podczas deszczu – używane mogą być jak hubka.

Skład chemiczny tkanek pałki szerokolistnej jest zmienny. Nieco inny skład mają pędy nadziemne i kłącza. Zaobserwowano również różnice między roślinami z odmiennych siedlisk. Zawartość białka wyekstrahowanego (będącego frakcją białka całkowitego) z mączki kłączy pałki szerokolistnej rosnącej w różnych lokalizacjach może różnić się pięciokrotnie. W poniższej tabeli uwzględniono dane z kilku badań dotyczące głównie pędów wynurzonych:

W niektórych starszych źródłach (z początków XX wieku) donoszono o trujących, w pewnych sytuacjach, właściwościach pałki dla ludzi i zwierząt. Informacje te nie znajdują jednak potwierdzenia. Puch ułatwiający rozsiewanie nasion może podrażniać oczy. Pyłek pałki nie powoduje jednak reakcji alergicznych.
Rośliny wytwarzają szereg związków pełniących funkcję allelopatin. Wytwarzane związki należą do steroidów oraz kwasów tłuszczowych i hamują wzrost niektórych mikroglonów oraz sinic.

Pałki (bez rozróżniania gatunków) na kontynentach amerykańskich odgrywały istotną rolę w kulturze Indian. Według świętej księgi Popol Vuh narodu Kicze Stwórca stworzył kobietę z pałki (mężczyznę z koralodrzewa). Pałka pojawia się w różnych indiańskich mitach i legendach. Używana była podczas różnych ceremonii i rytuałów m.in. u Algonkinów, Dakotów i Pueblo. Ci ostatni często sadzili pałki przy swoich osadach. Prawdopodobnie przed upowszechnieniem się upraw kukurydzy pyłek pałki był u Indian Pueblo i Apaczów istotnym źródłem pożywienia i był święcony w różnych ceremoniach, m.in. mających przynieść deszcz i powodzenie. Apacze uważali, że pyłkiem pałki jest rozświetlona na nocnym niebie Droga Mleczna. Nawahowie uważali pałkę za zbyt potężną roślinę, by ją spożywać. Używali pyłku w ceremoniach, a z liści wyplatali naszyjniki i bransolety. Saliszowie składali pałki w grobach zmarłych. W Europie pałki są częstym symbolem obecnym w heraldyce, symbolizującym pokój i dobrobyt. Przez niektórych botaników i znawców Biblii pałka szerokolistna i pałka południowa są uważane za rośliny biblijne. Według F. N. Heppera opisane w Księdze Wyjścia (13,18 i 14,21-22) przejście Żydów w czasie ucieczki z Egiptu nie odbyło się przez Morze Czerwone, lecz przez podmokłe szuwary na jego obrzeżach. Powołuje się przy tym na występujące w tych cytatach hebrajskie słowa jam-sup, które dosłownie znaczą morze trzcin lub morze pałki. Na niektórych obrazach stojący przed Poncjuszem Piłatem Jezus Chrystus w ręce trzyma kwiatostan pałki. Znawcy roślin biblijnych odrzucają taką możliwość. Co prawda pałka szerokolistna rośnie w Jerozolimie, ale sąd nad Jezusem odbyć się miał wiosną (marzec-kwiecień), a kwiatostany pałki rozwijają się w lipcu.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2024-03-09 02:40:55]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=72985389. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.