Wirtualny atlas roślin: Trzmielina pospolita / Euonymus europaeus

Trzmielina pospolita, t. zwyczajna (Euonymus europaeus L.) – gatunek krzewu należący do rodziny dławiszowatych (Celastraceae). Występuje w Europie i zachodnich krańcach Azji, w Polsce jest dość pospolity na całym obszarze. Rośnie na siedliskach żyznych i wilgotnych, w lasach i zaroślach. Jest rośliną trującą. Trzmielina wykorzystywana jest jako roślina ozdobna. Drewno cenione jest w tokarstwie i snycerstwie oraz służy do wyrobu węgla drzewnego używanego jako węgiel rysunkowy, a dawniej też surowiec do produkcji prochu czarnego. Roślina stosowana była jako lecznicza, barwierska, a kora z korzeni stanowiła surowiec do produkcji gutaperki.

Korzenie silnie rozgałęzione, ale stosunkowo płytkie – główna ich masa znajduje się na głębokości 10–15 cm w promieniu do ok. 2 m od pnia. Z korzeni rozwijają się odrosty przez co poszczególne okazy roślin mogą pokryć duże powierzchnie. Pokrój gęsto rozgałęziony krzew w górnej części, o koronie rozłożystej, u dołu słabo rozgałęziony, stąd krzew jest zwykle jedno- lub kilkupędowy, czasem ma też pokrój niewielkiego drzewa (z jednym pniem). Osiąga od 2 do 6, rzadko 8 m wysokości, bardzo rzadko więcej (najwyższe w Polsce okazy miały 12 m wysokości i 127 cm obwodu pnia). Młode pędy są nagie lub krótko owłosione, zielone (nasłonecznione pędy bywają brązowe), nieco czworoboczne, czasem z czterema bardzo wąskimi listewkami korkowymi wzdłuż kantów. Kora na starszych pędach szara, gładka. Pąki są przytulone równolegle do pędów, jajowate, zaostrzone, 2–5 mm długości, zielone, z ciemnymi końcami i czasem brzegami łusek. Liście naprzeciwległe. Ogonek liściowy ma od 6 do 12 mm długości, od góry jest rowkowany. Blaszka jest eliptyczna, na szczycie zaostrzona, u nasady zbiegająca, całobrzega lub drobno karbowanopiłkowana. Osiąga do 8, rzadziej 11 cm długości i ok. 6 cm szerokości i jest naga lub prawie naga. Jesienią liście zabarwiają się na czerwono. Kwiaty zebrane po 3–5, czasem do 10 w dychotomicznie rozgałęziające się wierzchotki. Kwiaty są zazwyczaj czterokrotne, nagie i osiągają średnicę 8–10 mm. Działki kielicha i płatki korony są zielone, żółtawozielone lub białawe i podługowate. Płatki są grubsze od działek. Zalążnia jest wpół dolna i podzielona na cztery komory zawierające po dwa zalążki. Słupek wieńczą cztery łatki znamienia rozchylające się, gdy są gotowe na przyjęcie pyłku. Nitki pręcików są częściowo zrośnięte z zalążnią. Pylniki są żółte. Mimo tworzenia kwiatów z rozwiniętymi pręcikami i zalążnią, niektóre rośliny mają kwiaty funkcjonalnie męskie – owoce rzadko są na nich zawiązywane. Część okazów rozwija z kolei tylko kwiaty żeńskie – ze skróconymi pręcikami, których pylniki nie tworzą pyłku. Owoce mięsiste torebki barwy intensywnie różowej, rzadziej jaśniejsze do barwy białej włącznie, osiągające do 8–15 mm średnicy. W komorach rozwijają się nasiona całkowicie okryte intensywnie pomarańczową osnówką, stanowiącą ok. połowy masy nasiona wynoszącego od 80 do 130 mg. Po dojrzeniu torebek otwierają się one i nasiona z nich zwisają. Nasiona wraz z osnówką osiągają ok. 5 mm szerokości i 5–7 mm długości (według niektórych źródeł do 10 mm). Nasiona bez osnówki są jajowate, z jednym kantem i zaostrzonym wierzchołkiem, są białawe, z czasem żółknące i matowe.

Biologia i występowanie

Gatunek cienioznośny, jednak zwykle rośnie na skrajach lasów, w lasach widnych i w zaroślach. Rzadziej rozwija się w miejscach otwartych, w zbiorowiskach trawiastych, na wydmach, najczęściej dopiero po wkroczeniu innych gatunków pionierskich drzew i krzewów. Na jego występowanie istotny wpływ ma skuteczność rozprzestrzeniania nasion przez gryzonie i ptaki, w efekcie częściej rośnie w kompleksach leśnych i powiązanych przestrzennie z nimi pasmach zadrzewień i zarośli, niżeli w izolowanych zadrzewieniach i zaroślach. Aktywność zwierząt rozprzestrzeniających nasiona tłumaczy też większą częstość występowania tego gatunku na skrajach lasu, niż w jego wnętrzu. Okazy rosnące w cieniu mają bardzo luźny pokrój. Ze względu na wymagania wilgotnościowe trzmielina często rośnie w dolinach rzek i strumieni. Kolonizuje miejsca otwarte po ustaniu presji roślinożerców (np. zarejestrowano sukcesję trzmieliny na murawach po wybuchu epidemii myksomatozy wśród królików). Rozwój zarośli trzmieliny nie przyśpiesza wkraczania kolejnych gatunków drzew i krzewów – siewki innych gatunków pojawiają się pod trzmielinami bardzo rzadko (podobnie jak pod tarniną i w przeciwieństwie do głogów). Najlepiej rośnie na przepuszczalnych glebach zasadowych, zasobnych w węglan wapnia, np. na glinach zwałowych, także na skałach wapiennych. Występuje jednak także na glebach piaszczystych i kwaśnych. Źle znosi obecność soli, zarówno chlorku sodu, jak i chlorku wapnia. Trzmielina dobrze znosi mróz – w przypadku korzeni do -34 °C, a pędów nadziemnych – co najmniej do -54 °C (najniższa testowana temperatura). Gatunek jest bardzo cienioznośny, jednak silnie ograniczony dostęp światła słonecznego bardzo ogranicza wzrost roślin. Nie znosi stagnowania wód i gleb zabagnionych. Rozkład opadłych liści trzmieliny dokonywany przez mikroorganizmy i bezkręgowce opisywany jest jako względnie szybki – ponad połowa ich masy ubywa po 8 tygodniach, a niemal całkowity rozkład następuje po 20 tygodniach. Zwarty zasięg gatunku obejmuje rozległą część Europy – od Pirenejów po południową Rosję, na północy obejmuje Wyspy Brytyjskie, południową Norwegię i Szwecję, na południu Półwysep Apeniński i Bałkański. Nieliczne stanowiska ma w północnej części Półwyspu Iberyjskiego, na Korsyce, Sardynii, Sycylii, północnej Azji Mniejszej. Trzmielina ta rośnie poza tym w regionie Kaukazu. W Polsce pospolita jest niemal na całym obszarze, lokalnie bywa nieco rzadsza, np. na północnym Mazowszu, Żuławach Wiślanych, w Puszczy Goleniowskiej oraz w wyższych górach. W obrębie zasięgu rośnie z różną częstością, lokalnie bywa bardzo pospolita, jednak na ogół (np. w kontynentalnej Europie) rośnie w rozproszeniu, niezbyt licznie (w Polsce też opisywana jest jako „rzadko spotykana w większych ilościach”). Na obszarach górskich sięga około 1000 m n.p.m. w Hiszpanii oraz w Azji, ponad 1200 m n.p.m. w Tyrolu i 1300 m n.p.m. na Sycylii. W Polsce nie przekracza 800 m n.p.m. Jako gatunek introdukowany i inwazyjny rośnie na Tasmanii, w Nowej Zelandii, w Ameryce Północnej, w Azji Środkowej.

Historia Roślina wykorzystywana była w europejskiej medycynie tradycyjnej. Stosowano liście, korę i nasiona jako środek przeczyszczający. Sproszkowane liście i nasiona używane były do posypywania dzieci i zwierząt dla pozbycia się z nich wszy, ewentualnie w tym celu stosowano maść z masła i sproszkowanych owoców i nasion. Olej z nasion stosowano do przyśpieszania gojenia ran oraz jako środka odkażającego i owadobójczego. Roślina stosowana była także do leczenia chorób wątroby i dróg żółciowych. Współcześnie ze względu na liczne substancje biologicznie czynne roślina uważana jest za istotną i perspektywiczną dla medycyny i weterynarii. Surowiec zielarski Owoc trzmieliny Fructus Euonymi (też: Fructus Evonymi).
Proszek z suszonych owoców działa owadobójczo. Wywar z trzmieliny wykorzystywany jest do ochrony koni przed muchówkami. W ogrodnictwie trzmielinę pospolitą wykorzystuje się w roli podkładek do szczepienia innych gatunków trzmielin i odmian uprawnych.Odwar z torebek owocowych po nasyceniu ałunem stosowano do barwienia na kolor siarkowożółty. Niedojrzałe nasiona gotowane z ługiem stosowano do barwienia włosów na blond. Barwnik wyrabiano także z suszonych, sproszkowanych, czerwonopomarańczowych osnówek.Trzmielina europejska bywa uprawiana jako krzew ozdobny, przy czym głównym jej walorem są jaskrawo zabarwione w okresie jesiennym owoce i liście. Zalecana jest do nasadzeń krajobrazowych, przydrożnych i osiedlowych. Zaliczana jest do krzewów dobrze znoszących warunki miejskie i terenów przemysłowych. Sadzona jest jednak w Polsce niezbyt często, rzadko spotykane w uprawie są też jej odmiany ozdobne. Mimo że określana jest mianem „jednego z najpiękniejszych krzewów krajowych w czasie owocowania”, jest niedoceniana i rzadko sadzona. Ustępuje popularnością w uprawie innym gatunkom trzmielin. 'Albus' – odmiana białoowocowa – owoce białe, osnówki żółtawobiałe; 'Argenteovariegatus' – odm. białopstra – liście biało upstrzone; 'Atropurpureus' – odm. ciemnopurpurowa – owoce ciemnoczerwone, liście węższe i purpurowo nabiegłe; 'Brilliant' – pokrój kolumnowy; 'Macrophyllus' – odm. wielkolistna – liście i owoce większe niż u typu; 'Microphyllus' – odm. drobnolistna – liście drobne (do 3 cm długości), zaokrąglone na wierzchołku; 'Pumilus' – odm. niska – pokrój zwarty i niski, liście drobne (do 3 cm długości); 'Red Cascade' – odm. Czerwona Kaskada – wysoki, obficie owocujący krzew o przewisających pędach; 'Scarlet Wonder' – owoce różowoczerwone. Jako ozdoby wykorzystywane do wyrobu korali i różańców były owoce i nasiona trzmieliny pospolitej.

Trzmielina jest rośliną pokarmową mszycy burakowej, zwanej też trzmielinowo-burakową, Aphis fabae, przez co, zwłaszcza w przeszłości była zwalczana w rejonie upraw buraków i innych warzyw. Nie zaleca się jej sadzenia w rejonie takich upraw.

Związki czynne
Trzmielina zawiera około 10 alkaloidów obecnych we wszystkich częściach rośliny. Należą tu alkaloidy estrowe: ewonina, ewozyna, ewolina i eurolina, alkaloidy peptydowe (frangulanina) oraz alkaloidy izocholinowe (armepewina). Obecne są także azotowe poliestry seskwiterpenowe. W nasionach stwierdzono glikozydy kardenolidowe (ewonozyd, ewobiozyd, ewomonozyd, ewonolozyd, glukoewonolozyd). Olej w nasionach zawiera triacetynę (trójoctan glicerolu). Nasiona i osnówka zawierają białka inhibujące syntezę białek.
Właściwości toksyczne
Wszystkie części rośliny są trujące dla ludzi, przy czym złożony kliniczny obraz zatrucia wskazuje na działanie zespołu związków aktywnych o wielokierunkowym działaniu na organizm. Pojawianie się objawów po 8–16 godzinach od przyjęcia toksyn wskazuje na to, że co najmniej jedna z toksyn jest trucizną komórkową (mającą cytologiczny punkt uchwytu). Do zatrucia dochodzi zwykle w wyniku spożycia owoców (narażone są zwłaszcza dzieci kuszone przez jaskrawe, pomarańczowe osnówki otaczające nasiona), ale też czasem przez drogi oddechowe w wyniku wdychania pyłu z drewna. Uszkodzenia w przypadku spożycia są wielonarządowe, mają ciężki przebieg i często kończą się śmiercią. Za dawkę śmiertelną w przypadku osób dorosłych uznaje się ok. 30–35 owoców, a w przypadku dzieci nawet kilka owoców. Pierwsze objawy zatrucia to gwałtowne wymioty, skurczowe bóle brzucha, śluzowo-wodniste lub krwawe stolce. Następnie pojawiają się: podwyższona temperatura ciała, zaburzenia krążenia, dychawica, oszołomienie, omdlenia, senność na zmianę z pobudzeniem ruchowym. Źrenice są średnio szerokie i leniwie reagujące. Występują znaczne zmiany w obrazie morfologicznym krwi i objawy podrażnienia nerek. U małych dzieci (od 2 do 7 lat) udokumentowano także występowanie silnych drgawek ze szczękościskiem, śpiączkę, brak reakcji źrenic na światło. Choroba spowodowana zatruciem trwa kilka dni, po czym następuje wyzdrowienie. W przypadku wchłonięcia znacznej dawki toksyn następuje zgon. Zatrucie wdychanym pyłem z drewna objawia się nudnością i wymiotami. Poza toksynami działanie drażniące przewodu pokarmowego mogą powodować związki żywicowate.
Trzmielina pospolita w przypadku spożycia powoduje także zatrucia zwierząt domowych – owiec, kóz i koni, mniej wrażliwe jest zaś bydło. Zatrucia u zwierząt objawiają się gwałtownymi wymiotami i biegunką, w ciężkich przypadkach dodatkowo objawami są drgawki i osowiałość, a w najcięższych może dojść do śmierci zwierzęcia.

Źródło informacji: Wikipedia : wolna encyklopedia [dostęp: 2023-08-20 00:18:43]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=71065506. Główni autorzy artykułu w Wikipedii: zobacz listę.